Pierścień i księga (poemat) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Pierścień i księga (ang. The Ring and the Book) – dzieło poetyckie Roberta Browninga, klasyfikowane jako poemat albo powieść wierszem, wydawane w latach 1868-1869^[1]

Pierścień i księga jest dziełem ogromnym. Składa się z dwunastu ksiąg i liczy około 21 000 wersów, co samo w sobie zapewnia mu jedno z pierwszych miejsc w konkurencji najdłuższych dzieł wierszowanych^[2]. Dla porównania warto dodać, że Pan Tadeusz Adama Mickiewicza liczy 9714 wersów^[3] a Luzjady Luísa de Camõesa (składające się z 1102 oktaw) mają 8816 linijek^[4].

Utwór został napisany wierszem białym (blank verse)^[5], czyli nierymowanym pentametrem jambicznym (dziesięciozgłoskowcem), wzorcem najlepszym do największej epiki^[6]. Format ten został wprowadzony do poezji angielskiej w XVI wieku przez Henry’ego Howarda, hrabiego Surrey^[7]. Poeta użył go w przekładzie fragmentów Eneidy Wergiliusza. Potem został zastosowany w dramacie elżbietańskim przez Thomasa Sackville’a i Thomasa Nortona w tragedii Gorboduc^[8]. Udoskonalony przez Thomasa Kyda i Christophera Marlowe'a stał się podstawowym środkiem wyrazu Williama Szekspira. W wielkiej epice ponownie wykorzystał go John Milton, pisząc Raj utracony. W późniejszym okresie wykorzystywali go między innymi John Keats (Hyperion), John Fitchett (Król Alfred), Edwin Atherstone (Upadek Niniwy, Izrael w Egipcie, Ostatnie dni Herkulanum), Alfred Tennyson (Święty Szymon Słupnik) i Matthew Arnold (Sohrab i Rustum).

Język poematu – według Olivera S. Emersona – jest bardzo wyrafinowany, pełen latynizmów i italianizmów^[9]. Poeta pisze długimi rozbudowanymi składniowo zdaniami, ozdabiając je od czasu do czasu aliteracją i różnicując styl w zależności od osoby mówiącej i sytuacji. Niektóre z zastosowań aliteracji są bardzo wyraziste: A beak-nosed bushy-bearded black-haired lord (I, 782), What shall be mistily seen, murmuringly heard,/Mistakenly felt (I, 758-759), from the tonsured scalp/To the sandaled sole (I, 331-332), This crime coiled with connivancy at crime (I, 816-817), Study some signal judgment that subsists/To blaze on, or else blot, the page which seals/The sum up of what gain or loss to God (X, 17-19), Was a mere castaway, the careless crime/Of an unknown man, the crime and care too much (VII, 142-143).

Pierścień i księga jest przykładem narracji prowadzonej z wielu różnych punktów widzenia. Poemat został napisany przy użyciu formy monologu dramatycznego^[10]. Bohaterowie przedstawiają swój ogląd przedstawianych zdarzeń. Obiektywna prawda zostaje ukazana poprzez wiele subiektywnych wypowiedzi. Krytyk Roy Sherman Stowell napisał: „During the study of this grand poem, I have been impressed with the author’s wonderful power of seeing and presenting the same limited group of facts in so many different lights, his ability to grasp and transmit to the reader the varied standpoints from which men of different types and conditions viewed the same sad tragedy^[11].”

Pierścień i księga to ponura historia kryminalna, oparta na faktach, rozgrywająca się we Włoszech w końcu siedemnastego wieku (1698). Poemat opowiada historię niespełna osiemnastoletniej w chwili śmierci Pompilli Comparini, która zginęła z rąk swojego męża hrabiego Guida Franceschiniego, za którego wyszła w wieku trzynastu lat. Hrabia okazał się skończonym łajdakiem. Kiedy dowiedział się, że Pompilia, jako podrzutek, nie dziedziczy po swoich przybranych rodzicach, wpadł w furię i zaczął poniewierać swoją młodziutką małżonką. Maltretowana dziewczyna uciekła od tyranicznego męża przy pomocy pewnego księdza, Giuseppe Caponsacchiego. Rzecz jasna, szybko ich ujęto i oskarżono o czyny lubieżne. Jednak przy okazji postępowania sądowego wyszła na jaw brutalna prawda o małżeństwie Pompilii i Guida i dziewczyna z oskarżonej stała się pokrzywdzoną. Zamknięto ją w klasztorze, raczej nie po to, by ja więzić, ale chronić. Po pewnym czasie ciężarna Pompilia została zwolniona do domu, jak się później okazało, na jej zgubę. Hrabia wynajął czterech zbirów spod ciemnej gwiazdy, napadł na dom rodzinny Pompilii i urządził w nim krwawą łaźnię. Comparini zginęli od razu, natomiast śmiertelnie ranna dziewczyna udawała martwą, co pozwoliło jej przeżyć jeszcze kilka dni i opowiedzieć całą historię z jej punktu widzenia. To zeznanie pogrążyło sprawcę. Wielki trybunał skazał go na śmierć przez ścięcie. Wtedy obrońca hrabiego schwycił się ostatniej deski ratunku i stwierdził, że jego klient, posiadający niższe święcenia, jako duchowny, nie może być karany na gardle. Sprawa trafiła do papieża, który wnikliwie ją rozpatrzył i łaski odmówił. Wyrok wykonano.

W poemacie występuje czworo głównych bohaterów i zarazem narratorów:

• Pompilia Comparini
• hrabia Guido Franceschini
• Giuseppe Caponsacchi
• papież Innocenty XII

Są też inne postacie:

• Pietro i Violante Comparini, przybrani rodzice Pompilii
• Gaetano, dziecko Pompilii i hrabiego
• prawnicy, sędziowie
• mieszczanie

Kryminalna historia Pompilii i Guida, mimo że napisana wierszem, okazała się ogromnym sukcesem wydawniczym i zapewniła dotąd lekceważonemu Browningowi pierwsze miejsce w panteonie poetów angielskich ex aequo z Alfredem Tennysonem. Wyrazem popularności poety stało się zakładanie Towarzystw Browningowskich, czyli klubów dyskusyjnych poświęconych omawianiu różnych zagadnień związanych z twórczością poety. Jedna z takich organizacji działa również obecnie^[12].

Źródłem do napisania poematu była Stara żółta książeczka, którą poeta nabył na targu. Zawierała ona akta prawdziwego procesu hrabiego Guida Franceschiniego z 1698 roku^[13]. Były wśród nich autentyczne zeznania świadków wezwanych przed oblicze sądu. Poeta wspomina książeczkę w pierwszej księdze poematu:

Do you see this square old yellow Book, I toss

I’ the air, and catch again, and twirl about

By the crumpled vellum covers – pure crude fact

Secreted from man’s life when hearts beat hard,

And brains, high-blooded, ticked two centuries since?

Siłą poematu są monologi wypowiadane przez uczestników i świadków dramatu. Przejmujące jest zwłaszcza wyznanie umierającej od ran Pompilii:

I am just seventeen years and five months old,

And, if I lived one day more, three full weeks;

’Tis writ so in the church’s register,

Lorenzo in Lucina, all my names

At length, so many names for one poor child,

– Francesca Camilla Vittoria Angela

Pompilia Comparini – laughable!

Chwila grozy nastaje, kiedy - rozpatrujący złożoną przez adwokata hrabiego apelację - papież podtrzymuje werdykt sądu i nakazuje przeprowadzenie publicznej egzekucji:

“On receipt of this command,

“Acquaint Count Guido and his fellows four

“They die to-morrow: could it be to-night,

“The better, but the work to do, takes time.

“Set with all diligence a scaffold up,

“Not in the customary place, by Bridge

“Saint Angelo, where die the common sort;

“But since the man is noble, and his peers

“By predilection haunt the People’s Square,

“There let him be beheaded in the midst,

“And his companions hanged on either side:

“So shall the quality see, fear, and learn.

“All which work takes time: till to-morrow, then,

“Let there be prayer incessant for the five!”

Papież nie potępia hrabiego, wręcz oczekuje cudu nawrócenia, ale nie zamierza pozostawiać zbrodniarza przy życiu. Będąc człowiekiem starym, pracuje nad sprawą do późna w nocy, obawiając się, że może nie dożyć do rana. To zapewne najpiękniejszy poetycko obraz z całego dzieła, stanowiący po homerycku rozbudowane porównanie:

For the main criminal I have no hope

Except in such a suddenness of fate.

I stood at Naples once, a night so dark

I could have scarce conjectured there was earth

Anywhere, sky or sea or world at all:

But the night’s black was burst through by a blaze —

Thunder struck blow on blow, earth groaned and bore,

Through her whole length of mountain visible:

There lay the city thick and plain with spires,

And, like a ghost disshrouded, white the sea.

So may the truth be flashed out by one blow,

And Guido see, one instant, and be saved.

Else I avert my face, nor follow him

Into that sad obscure sequestered state

Where God unmakes but to remake the soul

He else made first in vain; which must not be.

Enough, for I may die this very night

And how should I dare die, this man let live?

Carry this forthwith to the Governor!

Dosyć koszmarne jest zakończenie monologu hrabiego. Zbrodniarz ze strachu zaczyna wzywać świętych imion, a na końcu imienia żony, którą sam przecież zadźgał, a która w czasie procesu, jako niewinna ofiara perfidnego złoczyńcy, została niemal kanonizowana.

Technika narracji wielopunktowej, zastosowana przez Browninga, okazała się bardzo wpływowa. Stosowali ją liczni autorzy, jak czeski pisarz Karel Čapek (powieści Meteor i Osiem twarzy mistrza Foltyna), Karol Bunsch (O Zawiszy Czarnym opowieść), czy japoński nowelista Ryūnosuke Akutagawa, autor opowiadania W gąszczu, na podstawie którego powstał scenariusz filmu Akiry Kurosawy Rashōmon. Narracja wielopunktowa jest obecnie często stosowana, zwłaszcza w powieściach i filmach kryminalnych.

Niewielki fragment poematu przełożył na język polski Juliusz Żuławski^[14]. Fragmenty można też odnaleźć w Internecie.