Proopiomelanokortyna – Wikipedia, wolna encyklopedia

Proopiomelanokortyna (POMC) – polipeptyd prekursorowy, który ulega obróbce potranslacyjnej specyficznie dla określonej tkanki, dając w efekcie aktywne biologicznie hormony peptydowe[1]. Produkty POMC odgrywają rolę w tak różnorodnych zjawiskach jak otyłość, depresja, pigmentacja skóry, rozwój nadnerczy oraz w regulacji osi podwzgórze-przysadka-nadnercza.

Występowanie

[edytuj | edytuj kod]

Zidentyfikowano go u większości grup kręgowców. mRNA genu POMC znaleziono w przednim jak i środkowym płacie przysadki, w różnych częściach mózgu takich jak podwzgórze (głównie jądro łukowate (ARC – arcuate nucleus)), ciało migdałowate, kora oraz w jądrach i najądrzach, jajnikach, łożysku i wielu komórkach nowotworowych[2][3][4][5].

POMC a pobieranie pokarmu

[edytuj | edytuj kod]

Neurony POMC zaangażowane są w redukcję masy ciała i pobierania pokarmu, głównie poprzez wydzielanie produktu – alfa-melanokortyny, wiążącego się z receptorem melanokortyny 3 (MC3-R) i receptorem melanokortyny 4 (MC4-R)[6]. Oba te receptory znajdują się w m.in. podwzgórzu. Myszy z nokautem receptora MC4 są otyłe. Generalnie mutacje tego receptora wywołują otyłość również u ludzi[7]. Neurony POMC w jądrze łukowatym równolegle wydzielają peptyd CART (cocaine and amphetamine related transcript), będący dość silnym inhibitorem pobierania pokarmu[8][9]. Podwzgórzowe neurony POMC i AGRP odpowiadają na sygnały o utracie i wzroście statusu energetycznego organizmu[10][11]. Pozbawienie lub ograniczenie pokarmu, które daje w efekcie negatywny wpływ na równowagę energetyczną, stymuluje apetyt w celu odzyskania strat poprzez zmniejszenie poziomu ekspresji POMC oraz zwiększenie mRNA AGRP w jądrze łukowatym[12]. Odpowiedź na przejadanie się u zdrowych organizmów polega na zwiększeniu ekspresji POMC w podwzgórzu[13].

Skład

[edytuj | edytuj kod]

U ssaków do peptydów POMC należy:

  • adrenokortykotropina (ACTH),
  • melanotropiny (α, β, γ),
  • CLIP (peptyd kortykotropinopodobny pośredniego płata przysadki),
  • lipotropina (β i γ-LPH),
  • beta-endorfina (βEND)[14],
  • sekwencje N-końcowe o działaniu mitogennym[15].

Organizacja genu

[edytuj | edytuj kod]

Gen POMC zlokalizowano w chromosomie 2 człowieka, na ramieniu krótkim tego chromosomu, w regionie 2, jako prążek 3 i subprążek 3 (2p23.3)[16][17]. Organizację genu i regionu regulatorowego 5’ zidentyfikowano w 1982 roku[18][19], a pełną sekwencję w 1983 roku (w tym samym roku po raz pierwszy sklonowano ten gen[20]). Gen zawiera 3 egzony rozdzielone dwoma dużymi intronami i liczy 7665 pz.

  • Egzon 1 zawiera 83 lub 87 pz[21], nie ulega translacji i stanowi sekwencję, której zadaniem jest przyłączenie się do rybosomów, co ową translację zapoczątkowuje.
  • Egzon 2 zawiera 152 pz i odpowiada sekwencji inicjującej w części 5’ mRNA nie ulegającego translacji. Ponadto koduje N-końcową 26-aminokwasową (inne źródła podają 43 lub 44 reszt)[22] sekwencję sygnałową niezbędną do transportu przez szorstką siateczkę endoplazmatyczną oraz część aminokwasów stanowiących region N-końcowy (NT – N-terminal).
  • Egzon 3 zawiera 833 pz i koduje większość mRNA ulegającego translacji, czyli hormony, endorfiny, dalszy ciąg N-końcowego regionu (N-terminal), peptyd łączący (JP – joining peptide) – oraz region 3’ nie ulegający translacji.

U bezszczękowców, jednych z najstarszych kręgowców, peptydy POMC kodowane są przez dwa odrębne geny:

  • POM – proopiomelanotropinę
  • POC – proopiokortynę[23]

POM koduje peptydy odpowiadające αMSH, βMSH i βEND, natomiast POC – ACTH i inną βEND.

Indukcja ekspresji POMC

[edytuj | edytuj kod]

Kortykoliberyna (CRH, corticotropin releasing hormone), jest pierwszym aktywatorem transkrypcji POMC[24][25][26][27][28]. Produkowana jest głównie przez jądro przykomorowe PVN (paraventricularic nucleus) podwzgórza i wydzielana z zakończeń neuronów tego jądra do przedniego płata przysadki, gdzie stymuluje neurony kortykotropowe. CRH w stężeniach powyżej 1 nM skutecznie zwiększa aktywność promotora 5’ POMC. Znaczne zwiększenie poziomu mRNA genu zaobserwowano około 1 godziny po podaniu CRH, a maksymalny efekt po 3-5 godzinach[29]. W płacie przednim przysadki ekspresja genu POMC jest stymulowana również przez wazopresynę, a hamowana głównie przez glikokortykoidy.

Powstawanie produktów POMC

[edytuj | edytuj kod]

Ponieważ peptydy produkowane w komórkach kortykotropowych są wycinane z tego samego prekursora, wydzielane są w ekwimolarnych ilościach podczas egzocytozy. Poziom ich we krwi nie jest jednakowy, z powodu różnych czasów półtrwania.

N-terminal, ACTH, βLPH i częściowo γ-MSH (częściowo, ponieważ pierwotnie jest ona fragmentem peptydu N-końcowego POMC) są pierwszymi funkcjonalnymi hormonami proopiomelanokortyny powstałymi po bezpośrednim jej cięciu.

  • Z N-terminal powstaje g-MSH,
  • ACTH jest prekursorem dla kolejnych hormonów: αMSH (13 aminokwasowy odcinek ACTH licząc od końca aminowego) oraz CLIP (peptyd kortykotropinopodobny pośredniego płata przysadki lub inaczej ACTH 18-39),
  • beta-lipotropina jest z kolei prekursorem dla β-endorfiny, będącej 31-aminokwasowym C-końcowym odcinkiem tego podprekursora oraz βMSH.[30]
  • βEND zaś pod wpływem specyficznych enzymów jest cięta do krótszych form o mniejszej aktywności opioidowej oraz przekształcana do form α-N-acetylowanych pozbawionych właściwości opioidowych

Fragmenty β-endorfiny: γ-endorfinę (βEND 1-17) oraz α-endorfinę (βEND 1-16) zidentyfikowano początkowo jako peptydy opioidowe, w ekstrakcie pochodzenia przysadkowo-podwzgórzowego[31][32][33][34].

Enzymy endoproteolityczne

[edytuj | edytuj kod]

Prekursor POMC w różnych miejscach przysadki jest wykorzystywany inaczej; głównymi produktami przedniej części przysadki są ACTH oraz β-LPH, natomiast w części środkowej przysadki produkowane są w większości melanotropiny oraz β-endorfina. POMC, zanim stanie się aktywnym białkiem, musi przejść szereg cięć proteolitycznych i modyfikacji. W procesach tych uczestniczą endoproteazy:

  • PC1 (znana również jako PC3),
  • PC2 (subtilizynopodobne proteazy należące do rodziny proteaz serynowych – konwertaz prohormonów PC (prohormone convertase)),
  • proteaza cysteinowa PTP (prohormone thiol protease) (w niewielkim stopniu),
  • proteaza asparaginianowa (znana także jako enzym konwertujący proopiomelanokortynę – PCE (oroopiomelanocortin converting enzyme) odkryty w pęcherzykach wydzielniczych)[35],
  • konwertaza PACE4 (paired basic amino-acid-cleaving enzyme-4).

POMC po dotarciu do szorstkiego ER przechodzi szlakiem wydzielniczym przez aparat Golgiego i ostatecznie dociera do pęcherzyków wydzielniczych, gdzie gromadzą się produkty końcowe obróbki potranslacyjnej przed ich wydzieleniem na drodze egzocytozy[36]. Zarówno podczas tej drogi, jak i w pęcherzykach, POMC podlega endoproteolitycznym cięciom i modyfikacjom chemicznym.

Aktywność enzymów proteolitycznych w różnych tkankach

[edytuj | edytuj kod]

POMC zawiera osiem par i jeden zestaw czterech zasadowych aminokwasów, które są potencjalnymi miejscami cięcia enzymów.

  • W komórkach kortykotropowych przedniego płata przysadki obecny jest tylko enzym PC1, tylko cztery z tych miejsc są używane, a pośród nich wszystkie są typu Lys-Arg. W tym przypadku powstaje 6 peptydów: NT, JP (Joining peptide), ACTH (główny produkt), βLPH oraz niewielka ilość g-LPH i βEND, podczas gdy ostatnie miejsce cięcia jest tylko częściowo używane.
  • W komórkach melanotropowych płata pośredniego przysadki gryzoni i w łożysku ludzkim używane są wszystkie miejsca cięć, obecne są obie konwertazy PC1 i PC2[37][38], powstają więc także mniejsze peptydy:
    • z peptudu N-końcowego powstaje gamma-melanotropina,
    • z ACTH – alfa-melanotropina i CLIP (lub ACTH 18-39),
    • z beta-lipotropiny – beta-melanotropina,
    • z beta-endorfiny 1-31 – beta-endorfina 1-27[39][40]
  • W warunkach in vitro konwertaza PACE4, występująca w podwzgórzu, tnie POMC. Wtedy prekursor o masie 32 kDa cięty jest przez PC1 do proACTH (22kDa) i βLPH. ProACTH następnie cięte jest również przez PC1 na N-POC, peptyd łączący (joining peptide-JP) i ACTH (4-5kDa)[41].

Aktywność samej PC1 oraz w połączeniu z ubikwistycznią konwertazą prohormonów – furyną, odpowiada za powstawanie ACTH, βEND i βMSH w skórze[42].

Wśród enzymów biorących udział w procesie potranslacyjnen obróbki znajduje się również:

Katalizują one utworzenie dojrzałej αMSH z ACTH 1-17. W tym przekształceniu aminokwasy zasadowe na końcu węglowym ulegają odcięciu z ACTH 1-17 przy pomocy CPE. Następnie peptyd jest amidowany przez PAM dając deacetylowaną αMSH (DA-α-MSH), która później przekształcana jest do αMSH przez N-acetylotransferazę.

CPE prawdopodobnie odgrywa rolę w kierowaniu prohormonów do pęcherzyków wydzielniczych[36]. PAM natomiast jest dwufunkcyjną cząsteczka transbłonową wchodzącą w interakcję z elementami cytoszkieletu aktynowego, wpływa na proces kierowania pęcherzyków wydzielniczych na powierzchnię komórki[43].

Odbiór sygnału produktów POMC

[edytuj | edytuj kod]

MSH, ACTH

[edytuj | edytuj kod]

Istnieje pięć rodzajów receptorów melanokortyn: MC1, MC2, MC3, MC4, MC5. Są one związane z białkiem G(s) i cyklazą adenylanową.

Transdukcja sygnału melanokortyn wiąże się między innymi z wpływem wapnia z zewnątrz komórki, aktywowanym trifosforanem inozytolu[44] oraz aktywacją MAP-kinazy[45] kinazy Janus[46] i szlaków PKC[47].

  • Receptor ten występuje też w leukocytach, gdzie pośredniczy w działaniu przeciwzapalnym melanokortyn.
  • Receptor melanokortyny 2 (MC2-R) jest receptorem głównie dla ACTH. Ulega ekspresji w warstwie siateczkowatej i pasmowatej kory nadnerczy, gdzie jego aktywacja przez ACTH powoduje wydzielanie sterydów. Receptor ten nie ma żadnego powinowactwa do innych melanokortyn tj. alfa, beta lub gamma-MSH. MC2-R występuje również w tkance tłuszczowej, gdzie u szczura pod wpływem ACTH wywołuje efekt lipolityczny, u człowieka jednak takiego efektu nie wykazano.
  • Receptor melanokortyny 3 (MC3-R) ulega ekspresji w wielu obszarach CUN oraz kilku tkankach obwodowych, na przykład osi żołądkowo-jelitowej oraz w łożysku. Wszystkie melanokortyny działają na ten receptor jednakowo, jednak największe powinowactwo ma gamma-melanokortyna. MC3-R bierze udział w kontroli homeostazy energetycznej.
  • Receptor melanokortyny 4 (MC4-R) jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych w CUN receptorów melanokortynowych. Razem z MC3-R kontrolują homeostazę energetyczną. Poza tym MC4-R związany jest z funkcjami płciowymi.
  • Receptor melanokortyny 5 (MC5R) ulega ekspresji w wielu tkankach peryferycznych, m.in. w nadnerczach, adipocytach i leukocytach[49].

W CUN jest bardzo słabo rozpowszechniony, jedyna funkcja stwierdzona na podstawie delecji tego receptora, to uczestniczenie w wydzielaniu zewnętrznym, częściowo też w wydzielaniu gruczołu łojowego.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Canny BJ, Smith AI, Clements JA, Funder JW. Post-translational processing of pro-opiomelanocortin in the Brattleboro (di/di) rat pituitary. Neuroendocrinology. 1988 Dec;48(6):603-10.
  2. Civelli, O.; Birnberg N.; Herbert E. Detection and quantitation of pro-opiomelanocortin mRNA in pituitary and brain tissues from different species. J. Biol. Chem. 257:6783– 6787; 1982.
  3. Gee CE, Chen CL, Roberts JL, Thompson R, Watson SJ 1983 Identification of proopiomelanocortin neurones in rat hypothalamus by in situ cDNA-mRNA hybridization. Nature 306:374–376
  4. Chen, C.-L. C.; Mather, J. P.; Morris, P. L.; Bardin, C. W. Expression of pro-opiomelanocortin-like gene in the testis and epididymis. Proc. Natl. Acad. Sci. USA. 81:5672–5675; 1984.
  5. De Bold, C.R., Schworer, M.E., Connor, T.B., Bird, R.E. and Orth, D.N. (1983) Science 220, 721-723.
  6. RD. Cone. The Central Melanocortin System and Energy Homeostasis. „Trends Endocrinol Metab”. 10 (6), s. 211-216, 1999. DOI: 10.1016/S1043-2760(99)00153-8. PMID: 10407394. 
  7. S. O'Rahilly, IS. Farooqi, GS. Yeo, BG. Challis. Minireview: human obesity-lessons from monogenic disorders. „Endocrinology”. 144 (9), s. 3757-3764, 2003. DOI: 10.1210/en.2003-0373. PMID: 12933645. 
  8. P. Kristensen, ME. Judge, L. Thim, U. Ribel i inni. Hypothalamic CART is a new anorectic peptide regulated by leptin. „Nature”. 393 (6680), s. 72-76, 1998. DOI: 10.1038/29993. PMID: 9590691. 
  9. JM. Zigman, JK. Elmquist. Minireview: From anorexia to obesity--the yin and yang of body weight control. „Endocrinology”. 144 (9), s. 3749-3756, 2003. DOI: 10.1210/en.2003-0241. PMID: 12933644. 
  10. SP. Kalra, MG. Dube, S. Pu, B. Xu i inni. Interacting appetite-regulating pathways in the hypothalamic regulation of body weight. „Endocr Rev”. 20 (1), s. 68-100, 1999. DOI: 10.1210/er.20.1.68. PMID: 10047974. 
  11. MA. Cowley, N. Pronchuk, W. Fan, DM. Dinulescu i inni. Integration of NPY, AGRP, and melanocortin signals in the hypothalamic paraventricular nucleus: evidence of a cellular basis for the adipostat. „Neuron”. 24 (1), s. 155-163, 1999. DOI: 10.1016/S0896-6273(00)80829-6. PMID: 10677034. 
  12. TM. Mizuno, H. Makimura, J. Silverstein, JL. Roberts i inni. Fasting regulates hypothalamic neuropeptide Y, agouti-related peptide, and proopiomelanocortin in diabetic mice independent of changes in leptin or insulin. „Endocrinology”. 140 (10), s. 4551-4557, 1999. DOI: 10.1210/en.140.10.4551. PMID: 10499510. 
  13. MM. Hagan, PA. Rushing, MW. Schwartz, KA. Yagaloff i inni. Role of the CNS melanocortin system in the response to overfeeding. „J Neurosci”. 19 (6), s. 2362-2367, 1999. PMID: 10066286. 
  14. Nakanishi S, Inoue A, Kita T, Nakamura M, Chang AC, Cohen SN, Numa S 1979. Nucleotide sequence of cloned cDNA for bovine corticotropin-beta-lipotropin precursor. Nature 278 423–427
  15. Estivariz FE, Iturriza F, McLean C, Hope J & Lowry PJ. Stimulation of the adrenal mitogenesis by N terminal POMC peptide. Nature 1982 297 419–422.
  16. Zabel, B. U., S. L.Naylor, A. Y. Sakaguchi, G. I. Bell, and T. B. Shows. 1983. High-resolution chromosomal localization of human genes for amylase, proopiomelanocortin, somatostatin, and a DNA fragment (D3S1) by in situ hybridization. Proc. Natl. Acad. Sci. USA 80:6932–6936.
  17. Satoh, H., and S. Mori. 1997. Subregional assignment of the proopiomelanocortin gene (POMC) to human chromosome band 2p23.3 by fluorescence in situ hybridization. Cytogenet. Cell. Genet. 76:221–222.
  18. Cochet M, Chang AC & Cohen SN 1982 Characterization of the structural gene and putative 5’ regulatory sequences for human proopiomelanocortin. Nature 297 335–339.
  19. Whitfeld PL, Seeburg PH & Shine J 1982 The human proopiomelanocortin gene: organization, sequence, and interspersion with repetitive DNA. DNA 1 133–143.
  20. Takahashi H, Hakamata Y, Watanabe Y, Kikuno R, Miyata T & Numa S 1983 Complete nucleotide sequence of the human corticotropin-beta-lipotropin precursor gene. Nucleic Acids Research 11 6847–6858.
  21. Raffin-Sanson, M. L., Y. de Keyzer, and X. Bertagna. 2003. Proopiomelanocortin, a polypeptide precursor with multiple functions: from physiology to pathological conditions. Eur. J. Endocrinol. 149:79–90.
  22. Eberle AN (1988) The Melanotropins. Basel, Karger8. Catania A, Airaghi L, Colombo G, and Lipton JM. _-Melanocytestimulating hormone in normal human physiology and disease states. Trends Endocrinol Metab 11: 304–308, 2000.
  23. Takahashi A, Amemiya Y, Sarashi M, Sower SA & Kawauchi H 1995 Melanotropin and corticotropin are encoded on two distinct genes in the lamprey, the earliest evolved extant vertebrate. Biochemical and Biophysical Research Communications 213 490–498.
  24. Dallman MF, Akana SF, Cascio CS, Darlington DN, Jacobson L, LevinN1987 Regulation of ACTH secretion: variations on a theme of B. Recent Prog Horm Res 43:113–167
  25. Antoni FA 1986 Hypothalamic control of adrenocorticotropin secretion: advances since the discovery of 41-residue corticotropin-releasing factor. Endocr Rev 7:351–378
  26. Jones MT, Gillham B 1988 Factors involved in the regulation of adrenocorticotropic hormone/b-lipotropic hormone. Physiol Rev 68:743–818
  27. Autelitano DJ, Lundblad JR, Blum M, Roberts JL 1989 Hormonal regulation of POMC gene expression. Ann Rev Physiol 51:715–726
  28. Vale W, Vaughan J, Smith M, Yamamoto G, Rivier J, Rivier C 1983 Effects of synthetic ovine corticotropin-releasing factor, glucocorticoids, catecholamines, neurohypophysial peptides, and other substances on cultured corticotropic cells. Endocrinology 113:1121–1131
  29. Aguilera G, Harwood JP, Wilson JX, Morell J, Brown JH, Catt KJ 1983 Mechanism of action of corticotropin-releasing factor and other regulators of corticotropin release in rat pituitary cells. J Biol Chem 258:8039–8045
  30. Nakanishi S, Inoue A, Kita T, Nakamura M, Chang AC, Cohen SN, Numa S 1979. Nucleotide sequence of cloned cDNA for bovine corticotropin-beta-lipotropin precursor. Nature 278 423–427.
  31. Zakarian S, Smyth DG (1982) Distribution of 3-endorphinrelated peptides in rat pituitary and brain. Biochem J 202:561-571.
  32. Akil H, Young E, Watson SJ, Coy DH (1981) Opiate binding properties ofnaturally occurring N- and C- terminus modified beta-endorphins. Peptides 2:289-292
  33. Deakin JFW, Dostrovsky JO, Smyth DG (1980) Influence of N-terminal acetylation and C-terminal proteolysis on the analgesic activity of P-endorphin. Biochem J 189:501- 506.
  34. Suh HH, Tseng LF, Li CH (1987) Beta-endorphin (1-27) antagonizes beta-endorphin induced hypothermia in mice. Peptides 8:123-126.
  35. Loh YP, Parish DC & Tuteja R 1985 Purification and characterization of a paired basic residue-specific proopiomelanocortin converting enzyme from bovine pituitary intermediate lobe secretory vesicles. Journal of Biological Chemistry 260 7194–7200.
  36. a b Cool DR, Normant E, Shen F, Chen H, Pannell L, Zhang Y & Loh YP 1997 Carboxypeptidase E is a regulated secretory pathway sorting receptor: genetic obliteration leads to endocrine disorders in Cpefat mice. Cell 88 73–83.
  37. Benjannet S, Rondeau N, Day R, Chretien M & Seidah MG 1991 PC1 and PC2 are proprotein convertases capable of cleaving proopiomelanocortin at distinct pairs of basic residues. PNAS 88 3564–3570.
  38. Thomas L, Leduc R, Thorne BA, Smeekens SP, Steiner DF & Thomas G 1991 Kex-2 like endoproteases PC2 and PC3 accurately cleave a model prohormone in mammalian cells: evidence for a common core of neuroendocrine processing enzymes. PNAS 88 5297–5301.
  39. Liotta AS, Advis JP, Krause JE, McKelvy JF & Krieger DT. Demonstration of in vivo synthesis of pro-opiomelanocortin-, beta-endorphin-, and alpha-melanotropin-like species in the adult rat brain. Journal of Neuroscience 1984 4 956–965.
  40. Liotta AS, Houghten R & Krieger DT. Identification of a beta endorphin like peptide in cultured placental cells. Nature 1982 295 593–595.
  41. Dong W, Marcinkiewicz M, Vieau D, Chretien M, Seidah NG & Day R 1995 Distinct mRNA expression of the highly homologous convertases PC5 and PACE4 in the rat brain and pituitary. Journal of Neurosciences 15 1778–1796
  42. Hook VY, Azaryan AV, Hwang SR, Tezapsidis N (1994) Proteases and the emerging role of protease inhibitors in prohormone processing. FASEB J 8:1269–1278
  43. Ciccotosto GD, Schiller MR, Eipper BE & Mains RE 1999 Induction of integral membrane PAM expression in AtT-20 cells alters the storage and trafficking of POMC and PC1. Journal of Cell Biology 144 459–471.
  44. Konda Y, Gantz I, DelValle J, Shimoto Y, Miwa H, and Yamada T. Interaction of dual intracellular signaling pathways activated by the melanocortin-3 receptor. J Biol Chem 269: 13162–13166, 1994
  45. Englaro W, Rezzonico R, Durand-Cle´ment M, Lallemand D, Ortonne J-P, and Ballotti R. Mitogen-activated protein kinase pathway and AP-1 are activated during cAMP induced melanogenesis in B-16 melanoma cells. J Biol Chem 270: 24315–24320, 1995.
  46. Buggy JJ. Binding of _-melanocyte-stimulating hormone to its G-protein-coupled receptor on B-lymphocytes activates the Jak/ Stat pathway. Biochem J 331: 211–216, 1998.
  47. Kapas S, Purbrick A, and Hinson JP. Role of tyrosine kinase and protein kinase C in the steroidogenic actions of angiotensin II, alpha-melanocyte-stimulating hormone and corticotropin in the rat adrenal cortex. Biochem J 305: 433–438, 1995.
  48. Luger TA, Schwarz H, Scholzen KT, Schwarz A, and Brzoska T. Role of epidermal cell-derived _-melanocyte stimulating hormone in ultraviolet light mediated local immunosuppresssion. Ann NY Acad Sci 885: 209–216, 1999.
  49. Chhajlani V. Distribution of cDNA for melanocortin receptor subtypes in human tissues. Biochem Mol Biol Int 38: 73–80, Christrup LL: Morphine metabolites. Acta Anaesthesiol Scand, 1997; 41: 116–22

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]