Zagórze (Poznań) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Zagórze (w Średniowieczu – osada św. Mikołaja) – południowa część Ostrowa Tumskiego w Poznaniu, położona w widłach Warty i kanału Ulgi, do którego uchodzi Cybina. W 2008 uznane zostało przez prezydenta RP, w ramach historycznego zespołu miasta Poznania, jako pomnik historii.

Zagórze to teren dawnej samodzielnej osady. Obecnie za obszar Zagórza uważa się całą część Ostrowa Tumskiego, zlokalizowaną po południowej stronie ul. Stefana Wyszyńskiego, a zatem ulice Zagórze, Nowe Zagórze i Wieżową.

W południowej części Ostrowa Tumskiego istniał w XII wieku ostaniec erozyjny wyższego poziomu terasowego Warty, nazywany Wzgórzem Kapitulnym (Mons Capituli). Wybudowano na nim kościół św. Mikołaja (rozebrany w 1805). Osadę leżącą za tym kościołem i wzgórzem nazywano zatem Zagórzem^[1].

Od początku gród na Ostrowie Tumskim składał się z dwóch powiązanych z sobą części – leżącej na północ od dzisiejszej ulicy Stefana Wyszyńskiego, w miejscu, gdzie obecnie znajduje się katedra poznańska i inne budynki kościelne oraz na południe od tej ulicy. W południowej części Ostrowa Tumskiego, na terenie obecnej dzielnicy Zagórze, znajdowała się druga część poznańskiego kompleksu grodowego, zwana osadą św. Mikołaja, podobnie jak główna część, także otoczona wałami, w której zamieszkiwała ludność służebna. Na terenie osady znajdował się wzmiankowany w 1142 roku romański kościół św. Mikołaja, który funkcjonował w tym miejscu aż do XIX wieku^[2]. Podczas badań archeologicznych z lat 2019-2020 odsłonięto relikty wału obronnego o grubości u podstawy 40 metrów. Jego szacowana wysokość w X wieku wynosiła około 12 metrów, czyli więcej niż w północnej części wyspy, w okolicach ul. Posadzego (rezerwat Genius Loci). Część tę intensywnie rozbudowywał Mieszko I od 968 do lat 80. X wieku. Badania dowiodły, że gród na Zagórzu był znacznie większy niż wcześniej sądzono i sięgał dalej na południe, poza obecną ul. Zagórze. Nie stanowił prawdopodobnie podgrodzia, a był równoprawnym członem grodu. Wysoki wał, oprócz funkcji obronnych, pełnił też rolę zabezpieczenia przed wylewaniem Warty^[3].

W pierwszej połowie XIX w., zarówno centrum Poznania jak i jego obrzeża pokryto systemem fortów i innych elementów umocnień. Ostrów Tumski, który przystosowano do obrony okrężnej, znajdował się wewnątrz tego obwodu. Na północ od katedry w 1832 wybudowano najpierw tak zwany Nadszaniec Katedralny (nördlicher Dom-Cavalier), następnie, w latach 1834–1838, Jaz Katedralny na Cybinie i w północnej części wyspy Lunetę Katedralną (Dom-Flesche). W późniejszych latach w południowej części wyspy (na Zagórzu właśnie) wybudowano Redutę Katedralną (w 1864 jej nazwę zmieniono, podobnie jak i innych twierdz, od tego czasu określano ją jako Fort Radziwiłł) – potężną, czterokondygnacyjną budowlę, w której posadowiono kazamaty działowe. Fort ten rozebrano dopiero w latach 50. XX w.

Na terenie Zagórza w końcu XIX wieku wybudowano Arcybiskupie Seminarium Duchowne w Poznaniu, wzniesione przez abpa Floriana Stablewskiego, obecnie Wydział Teologiczny UAM. Seminarium aktualnie mieści się w nowym gmachu.

Przy ul. Zagórze 15 znajduje się dawny i zarazem pierwszy dom ewangelickiego zakładu diakonis ("Diakonissenanstalt") w Poznaniu. Wzniesiony w 1650 z przeznaczeniem na bursę szkolną. Dom został przejęty przez diakonisy w 1865. Pierwotnym fundatorem domu był biskup Andrzej Szołdrski. Zanim został przekazany w ręce diakonis, mieścił siedzibę wojskowego urzędu skarbowego. Został przebudowany w 1886. Dobudowano dodatkowe skrzydło i podwyższono budynek o jedno piętro. Na parterze ulokowano szpital, a w podwyższonej części domu, sale domu dziecka. Po roku 1875 szpital przekształcono w dom dla nieuleczalnie chorych i umierających kobiet^[4].

W latach 1924 – 1925 na Zagórzu zbudowano pierwsze po I wojnie światowej osiedle komunalne w Poznaniu (stąd nazwa ulicy Nowe Zagórze). Projektantem był Jerzy Tuszowski, który wzorował się na ideach warszawskiego Żoliborza (patrz: Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa).

 Osobny artykuł: Osiedle socjalne na Zagórzu.

Obecnie na Zagórzu dominują dwie funkcje – naukowa (Wydział Teologiczny UAM oraz Arcybiskupie Seminarium Duchowne) i mieszkaniowa (ekstensywna zabudowa szeregowa i wielorodzinna). Brak tu większej infrastruktury handlowej. Brzegi Warty, Cybiny i kanału Ulgi popularne są wśród wędkarzy.

Wyjście na południowy cypel Ostrowa Tumskiego zapewnia bardzo rozległe widoki na Most św. Rocha, Politechnikę Poznańską, Starą Gazownię, osiedla ratajskie i część Starego Miasta w Poznaniu. Jest to jeden z bardziej niekonwencjonalnych, a zarazem rozległych punktów widokowych w Poznaniu.

W rejonie Zagórza rozpoczyna się dziewiąty tom przygód Kwapiszona. To właśnie tutaj główny bohater tego komiksu odnajduje w Warcie butelkę z tajemniczym listem.

• Zagórze

• Poznań – plan miasta i okolic 1:20.000, Wydawnictwo Pietruska & Mierkiewicz, Poznań, 2004, ISBN 83-87157-01-5
• Atlas architektury Poznania (praca zbiorowa), Wydawnictwo Miejskie, Poznań, 2008, ISBN 978-83-7503-058-7

Panorama północnej części Zagórza z zachodu