Zbigniew Przystasz – Wikipedia, wolna encyklopedia

Zbigniew Przystasz

podporucznik rezerwy piechoty
Data i miejsce urodzenia	22 kwietnia 1912 Klecie
Data i miejsce śmierci	21 kwietnia 1940 Katyń
Przebieg służby
Lata służby	1931–1940
Siły zbrojne	Wojsko Polskie
Jednostki	5 Pułk Strzelców Podhalańskich 23 Pułk Piechoty
Późniejsza praca	urzędnik kontraktowy
Multimedia w Wikimedia Commons

Zbigniew Bolesław Przystasz (ur. 5 października 1912 w Kleciach, zm. 21 kwietnia 1940 w Katyniu) – podporucznik rezerwy piechoty Wojska Polskiego, ofiara zbrodni katyńskiej.

Urodził się 5 października 1912 w Kleciach jako syn Ignacego (1867–1959) i Anny z domu Iwańczyk (1879–1956^[1])^[a][2]. Ignacy Przystasz pochodził z Witryłowa, przejął po swoim ojcu Michale gospodarstwo^[2], ukończył Szkołę Gospodarstwa Wiejskiego w Dublanach z tytułem agronoma^[3], zawodowo zajmował się administrowaniem majątkami ziemskimi, pracował jako zarządca majątków, w tym charakterze przez dwa lata pracował na Podolu, po czym został zatrudniony w Kleciach w posiadłości Honoraty Pawłowskiej^[4]. Podczas I wojny światowej odbył półroczną służbę wojskową na froncie na przełomie 1917/1918, a później pracował jeszcze w Niewistce, Nozdrzcu (majątek rodziny Skrzyńskich) i Hroszówce. Jego żona Anna pochodziła z Sanoka, pracowała jako nauczycielka z Witryłowie^[2]. Zbigniew był pierwszym dzieckiem Przystaszów, po nim urodzili się Mieczysław (1914) i Danuta (1920). Wobec konieczności nauki szkolnej dzieci, w 1920 rodzina osiadła w Sanoku (zamieszkiwała początkowo przy ulicy Królewskiej, następnie w samodzielnie budowanym od 1931 domu przy ulicy Młynarskiej 18^[5][6][7]). W Sanoku Przystaszowie przyjaźnili się z rodziną Florkowskich, w tym Aleksandrem^[8].

W 1931 zdał egzamin dojrzałości w Państwowym Gimnazjum im. Królowej Zofii w Sanoku^[b] (w jego klasie byli m.in. Juliusz Katz-Suchy, Stanisław Kawski, Zdzisław Rajchel)^[9][10][11]. W okresie nauki gimnazjalnej był członkiem Sodalicji Mariańskiej^[12]. Po maturze rozpoczął studia prawnicze na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie (potem podobnie uczynił jego brat Mieczysław), które po roku był zmuszony przerwać z powodów finansowych, po czym wrócił do Sanoka i udzielał korepetycji^[10]. W 1933 otrzymał powołanie do odbycia służby wojskowej, kształcił się na Dywizyjnym Kursie Podchorążych Rezerwy przy 5 Pułku Strzelców Podhalańskich w Przemyślu, który ukończył 31 maja 1934^[10][13]. 12 października 1937 został awansowany na stopień podporucznika rezerwy piechoty z dniem 1 stycznia 1937. Został zatrudniony jako urzędnik kontraktowy w Kierownictwie Zaopatrzenia Taborów w Warszawie^[14][10]. Po przeniesieniu do stolicy kontynuował studia prawa na Wydziale Prawa Uniwersytetu Józefa Piłsudskiego^[10]. Zamieszkiwał w Domu Akademickim im. Gabriela Narutowicza przy placu Gabriela Narutowicza (do końca lat 30. wraz z bratem Mieczysławem)^[10]. Należał do AZS Warszawa^[12]. W 1939 był studentem czwartego roku^[c]. Napisał pracę kolokwialną pt. Ustrój skarbowy w Polsce^[14]. Jesienią 1939 miał składać egzaminy końcowe, które wskutek obowiązków zawodowych przeniósł na ten czas z wiosny 1939^[14]. Interesował się historią i polityką planował założenie pisma poświęconego geopolityce i „problemom narodowościowo-historycznym”^[15].

W sierpniu 1939, wobec zagrożenia wybuchem konfliktu zbrojnego, został zmobilizowany do 23 pułku piechoty we Włodzimierzu Wołyńskim^[10]. Po wybuchu II wojny światowej, kampanii wrześniowej i agresji ZSRR na Polskę na terenach wschodnich II Rzeczypospolitej został aresztowany przez Sowietów. Był przetrzymywany w obozie w Kozielsku. Wraz z nim byli osadzeni m.in. jego koledzy pochodzący z Sanoka: Zdzisław Rajchel, Zygmunt Bezucha (chodził do klasy razem z bratem Zbigniewa, Mieczysławem), Zbigniew Wyskiel, Jan Adamek^[16]. 20 kwietnia 1940 Zbigniew Przystasz został wywieziony w transporcie z Kozielska do Katynia i najprawdopodobniej 21 kwietnia rozstrzelany przez funkcjonariuszy Obwodowego Zarządu NKWD w Smoleńsku oraz pracowników NKWD przybyłych z Moskwy na mocy decyzji Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940. 28 lipca 2000 został pochowany na terenie późniejszego Polskiego Cmentarza Wojennego w Katyniu (w szóstej mogile^[13]), gdzie w 1943 jego umundurowane ciało zostało zidentyfikowane w toku ekshumacji prowadzonych przez Niemców pod numerem 4023^[17]. Przy zwłokach zostały znalezione pocztówki, wizytówki, notatnik^[18] i talizman – figurka sowy^[16]. W 1943 rodzina Zbigniewa Przystasza dowiedziała się o odnalezieniu jego zwłok po publikacji w czasopiśmie „Goniec Krakowski”^[19].

Jego rodzeństwo Danuta (1920–2019)^[20] i Mieczysław (1914–1986)^[21] byli jednymi z nielicznych uczestników powstania warszawskiego 1944 pochodzących z Sanoka. Cała trójka rodzeństwa studiowała prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Wujem rodzeństwa Przystaszów (mąż siostry ich matki, Marii) był uczestnik walk o niepodległość i oficer Wojska Polskiego Władysław Mączka (jego bratem był oficer i poeta legionowy Józef Mączka)^[4][22]. Dalekim krewnym rodzeństwa był historyk Andrzej Romaniak^[23].

Podczas pobytu w obozie Zbigniew Przystasz prowadził pamiętnik w formie dziennika, w którym zapisywał tamtejsze wydarzenia^[16][10], m.in. przebieg wigilii^[24][25]. Wspominał w nim o ww. kolegach Zygmuncie Bezusze i Zdzisławie Rajchlu; ponadto w jego zapiskach zostali wspomniani m.in. Stanisław Swianiewicz, Tadeusz Tucholski, Zenon Arcimowicz, Jan Bolechowski (Przystasz spędzał z nim czas na rozmowach o literaturze), Bolesław Baranowski (obaj mieli wspólne dyżury^[26]), Władysław Godula, Czesław Jezioro, Władysław Kawa, Piotr Jeż, Lech Smólski, Stanisław Zawadzki^[27][28]. Ostatnie wpisy datowane były na dni 20 kwietnia (wywiezienie z obozu o godz. 16 i przyjazd do Smoleńska) oraz 21 kwietnia (ostatni wpis o godz. 8 rano)^[29][30][31].

Dziennik obozowy Zbigniewa Przystasza został przepisany na maszynopis 15 czerwca 1944^[32] w Instytucie Medycyny Sądowej i Kryminalistyki w Krakowie, którym kierował Jan Robel^[33] . Około roku 1958 zapiski notatnika udostępnił płk dr Wencel koledze szkolnemu Zbigniewa Przystasza, Stanisławowi Kawskiemu^[16]. Zapis dziennika został opublikowany w drugim wydaniu publikacji pt. Pamiętniki znalezione w Katyniu, wydanej w 1990 nakładem wydawnictwa Editions Spotkania^[34] oraz na łamach tomu VIII „Rocznika Sanockiego” z 2011^[35][36].

Fragment zapisków Zbigniewa Przystasza w Kozielsku z 3 kwietnia 1940^{[37][16][38][39][40]}:

Podczas „Jubileuszowego Zjazdu Koleżeńskiego b. Wychowanków Gimnazjum Męskiego w Sanoku w 70-lecie pierwszej Matury” 21 czerwca 1958 nazwisko Zbigniewa Przystasza zostało wymienione w apelu poległych w obronie Ojczyzny w latach 1939–1945^[41] oraz na ustanowionej w budynku gimnazjum tablicy pamiątkowej poświęconej poległym i pomordowanym absolwentom gimnazjum^[42].

W 1962 jako Bolesław Przystasz został upamiętniony wśród innych osób wymienionych na jednej z tablic Mauzoleum Ofiar II Wojny Światowej na obecnym Cmentarzu Centralnym w Sanoku.

5 października 2007 minister obrony narodowej Aleksander Szczygło awansował go pośmiertnie na stopień porucznika^[43]. Awans został ogłoszony 9 listopada 2007 roku w Warszawie, w trakcie uroczystości „Katyń Pamiętamy – Uczcijmy Pamięć Bohaterów”^[44].

W ramach akcji „Katyń... pamiętamy” / „Katyń... Ocalić od zapomnienia” Zbigniewowi Przystaszowi poświęcono Dęby Pamięci w Połczynie-Zdroju^[45][13] oraz 8 października 2009 w tzw. Alei Katyńskiej na Cmentarzu Centralnym w Sanoku (zasadzenia dokonali jego siostra Danuta Przystasz i historyk Andrzej Romaniak)^[46][47].

Zbigniew Przystasz został symbolicznie upamiętniony na grobowcu rodzinnym na Cmentarzu Centralnym w Sanoku.^[48][49].

• jeńcy polscy w niewoli radzieckiej (od 1939 roku)
• obozy NKWD dla jeńców polskich
• ofiary zbrodni katyńskiej – zamordowani w Katyniu
• kampania wrześniowa

• Andrzej Romaniak: Wprowadzenie. W: Listy z więzienia Mieczysława Przystasza z lat 1945–1954. Sanok: Muzeum Historyczne w Sanoku, 2000, s. 3–5. ISBN 83-913281-0-4.
• Danuta Przystasz: Wstęp. W: Listy z więzienia Mieczysława Przystasza z lat 1945–1954. Sanok: Muzeum Historyczne w Sanoku, 2000, s. 6-13. ISBN 83-913281-0-4.
• Listy z więzienia Mieczysława Przystasza z lat 1945–1954. Sanok: Muzeum Historyczne w Sanoku, 2000, s. 14-82. ISBN 83-913281-0-4.
• Danuta Przystasz: Jedno życie. Tak mało... Tak wiele.... Sanok: 2001, s. 1-93.
• (wald). Skromny i godny. „Wiadomości Brzosteckie”. Nr 5 (121), s. 4, 2007. ISSN 1428-068X. 
• Andrzej Romaniak. Sanok nie zapomni. Suplement. „Tygodnik Sanocki”. Nr 18, s. 8, 30 kwietnia 2009. 
• Danuta Przystasz. Sanocka łączniczka. „Tygodnik Sanocki”. Nr 34, s. 9, 26 sierpnia 2011. 
• Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego: Katyń. Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, 2000. s. 577. [dostęp 2014-04-22].
• Wywiad z Danutą Przystasz. Muzeum Powstania Warszawskiego. [dostęp 2014-04-22].
• Katyń polskiego rodzeństwa. stefczyk.info, 24 października 2013. [dostęp 2014-04-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (31 października 2013)].
• Andrzej Brygidyn: Sanocka Lista Katyńska. Jeńcy Kozielska, Ostaszkowa, Starobielska oraz innych obozów i więzień Polski kresowej pomordowani w Rosji Sowieckiej. Sanok: 2000, s. 53–54.
• Danuta Przystasz. Spuścizna z Katynia. Posłowie. „Rocznik Sanocki”. Tom VIII, s. 41–43, 2001. 
• Krystyna Chowaniec: Dęby Pamięci. Sanok: Komenda Hufca ZHP Ziemi Sanockiej im. ks. hm. Zdzisława Peszkowskiego, 2010, s. 37–38. ISBN 978-83-931109-3-3.
• Zbigniew Przystasz. katyn-pamietam.pl. [dostęp 2014-04-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (7 kwietnia 2015)].
• Wywiad z Danutą Przystasz w Archiwum Historii Mówionej. 1944.pl / Muzeum Powstania Warszawskiego. [dostęp 2022-08-10].