Türkçede ekler - Vikipedi

Türkçede ekler, yapım eki ve çekim eki olmak üzere ikiye ayrılır. Türkçe sondan eklemeli bir dil olduğu için ekler Türkçedeki en önemli dil yapılarındandır. Yabancı kökenli bazı sözcükler hariç, Türkçede ön ek bulunmaz.^[1] Türkçede sözcük köklerine getirilen ekler, cümlede sözcükler arasında geçici anlam ilişkileri kurmak veya yeni sözcükler türetmek amacıyla kullanılır.^[2]

Çekim ekleri, kelimenin anlamını değiştirmez, yeni bir kelime yaratmaz, cümledeki diğer kelimeler ile anlam ilişkisi kurmasına yardımcı olur.

Çoğul ekleri "-ler" ve "lar"dır. Varlıkların birden fazla sayıda olduğu bilgisini adet belirtmeden bildirirler:

Örnekler; •Kalem-ler, •Kitap-lar ,•Silgi-ler

Varlıkların adedi bildirildiğinde çoğul eki kullanılmaz:

• Pazardan iki karpuz, iki de kavun satın aldım.

- i, -e, -den, -de ekleridir. Örnek:

• Kitabı ver. (belirtme hali)
• Yola bak. (yönelme hali)
• Evden geliyorum. (ayrılma hali)
• Sende kaldı (bulunma hali)

İsim tamlamasında tamlananın sonuna eklenir ve eklendiği ismin kime ait olduğunu belirtir:

• (benim) kitabım, (senin) kitabın, (onun) kitabı, (bizim) kitabımız, (sizin) kitabınız, (onların) kitapları.

İyelik eklerini, ismin başına benim, senin, onun, bizim, sizin, onların zamirlerini getirerek bulabiliriz.

"ın, in, un, ün" ekleridir. Belirtili isim tamlamasında tamlayanın sonuna eklenirler.

• kapı—n—ın kol—u, müdür—ün, oda—sı

"-ca, -ce" biçimindedir.

• Sence bu doğru mu?
• Çocukça davranma

Vasıta eki olan -le, "ile" edatının kelimeye birleşik yazılan hâlidir.

Yükleme zaman anlamı katan -r, -yor, -mekte, -di, -miş ve -ecek ekleridir:

Her gece yatmadan önce kitap okurum. (geniş zaman)

Amcamlar bize geldiler. (bilinen geçmiş zaman)

Buğday fiyatları artmış. (öğrenilen geçmiş zaman)

Kardeşim mutfakta bulaşıkları yıkıyor. (şimdiki zaman)

Belediyemiz sorunların üzerine kararlılıkla gitmektedir. (şimdiki zaman)

Yarın müzeye gideceğiz. (gelecek zaman)

Dilek kipi Konuşmacının cümlenin eylemi ile ilgili duygu ve düşüncelerini bildiren emir, gereklilik, dilek-şart ve istek kipi ekleridir:

Yarın erken kalkmalıyım. (gereklilik)

Keşke sen de bizimle gelsen. (dilek-şart)

Sofrayı toplayayım. (istek)

Şu cetveli ver. (Emir kipinin eki yoktur.)

İsim soylu sözcüklerden yüklem yapma göreviyle kullanılan -(y)di, -(y)miş, -(y)se* ve -dir ile bunların şahıs çekim ekleridir.

*-y kaynaştırma harfi, eki alan isim ünlü harf ile bitiyorsa getirilir. örnek-> Anne + -(y)di = Anneydi.

-m, -im, -n, -in, -sin, -k, -iz, -niz, -iniz, -siniz, -ler ve -sinler ekleridir.^[3] Fiil kiplerine veya ek-fiillere eklenerek işin veya oluşun kim tarafından gerçekleştirildiğini belirtirler.

-mak ve -mek ekleridir. Fiil kök ve gövdelerinin karşıladıkları oluş, kılış ve durumları gösteren fiil adları kurmak için kullanılan eklerdir.^[4]

İsim ya da fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan başka isim ya da fiil türeten eklerdir. Yapım ekleri eklendiği sözcüğün anlamını ve bazen de türünü değiştirirler. Bu özellikleriyle isimden isim, isimden fiil, fiilden isim ve fiilden fiil türetirler.^[2] Birkaç özel durum dışında her zaman çekim eklerinden önce gelirler. Köke yapım eki gelmesiyle oluşan birime gövde denir. Kökün, bu eklerden birini ya da birkaçını almasıyla oluşan ve çekim eki bulundurmayan yapıya gövde denir. Yapım ekleri kök morfemlerini (biçim birimi) destekleyen morfemler olduklarından, bu ekler ikinci derecede kök morfemleri olarak değerlendirilebilir.^[2]

• lık: kömür—lük, göz—lük, kulak—lık
• lı: Şehir—li, para—lı, ağaç—lı, baş—lı
• sız: su—suz, para—sız, ev—siz
• cü: göz—cü, sanat—çı, yol—cu, simit—çi
• ce: Türk—çe İngiliz—ce
• daş: çağ—daş, arka—daş, yol—daş
• üncü: üç—üncü beş—inci
• msı: acı—msı ekşi—msi
• cil: et—cil ben—cil insan—cıl
• şın: sarı—şın
• sal: kum—sal kadın—sal
• ıt: yaş—ıt
• cağız: kız—cağız çocuk—cağız
• cık: az-ı-cık küçü(k)—cük
• tı: hırıl—tı cıvıl—tı
• -cı: Şaka—cı,ezber—ci
• -li: Toz—lu,çocuk—lu
• -cıl: Ben—cil (insan)
• -deki: Ev—deki, bahçe—deki
• -çıl: Kır—çıl (kumaş)
• -lik: Kış—lık, turşu—luk
• -inci: Bir—inci(sınıf),iki—nci
• -msar: Kötü—mser,kara—msar
• -den: Can—dan,sıra—dan
• -sı: Çocuk—su,kadın—sı
• -de: Göz—de,söz—de
• -sız: Sayı—sız,akıl—sız

• la: su-la, taş-la, uğur-la
• al: çok-al, az-al, dar-al
• l: doğru-l, sivri-l
• a: kan-a, yaş-a, tür-e, boş-a
• ar: yaş-ar, mor-ar, sarı-ar
• da: fısıl-da, horul-da-gürül-de
• at: yön-et, göz-et
• ık: geç-ik (gecik), bir-ik
• ımsa: az-ımsa, benim-se,küçü(k)-mse
• kır: fış—kır, hay—kır
• an: ev—len, rahat—la
• laş: şaka—laş, der—leş, çocuk—laş
• sa: su—sa, garip—se, önem—se

Fiil kök veya gövdelerine gelerek isim yapan eklere denir:

• aç-eç : kaldır—aç, belirt—eç
• ca-ce: düşün—ce, eğlen—ce
• acak—ecek: giyecek, yok—acak, aç—acak
• ak: yat—ak, kaç—ak, dur—ak
• ga: böl—ge, bil—ge, süpür—ge
• gan: çalış—kan, unut—kan, kay—gan
• gı: sev—gi, çal—gı, as—kı
• gıç: bil—giç, dal—gıç, başlan—gıç
• gın: yor—gun, bil—gin, bez—gin, bit—gin
• ı/i: yaz—ı, öl—ü, yap—ı, çat—ı, kok—u, doğ—u
• ıcı—ici: yap—ıcı, gör—ücü, al—ıcı, sat—ıcı,
• ık—ik: kes—ik, aç—ık, göç—ük
• ım—im: say—ım, seç—im, öl—üm, ölç—üm
• ın—in: yığ—ın, ak—ın, tüt—ün, ek—in
• nç: gül—ünç, sev—inç
• ıntı: kes—inti, çık—ıntı, dök—üntü
• ır-er: gel—ir, gid—er, ok—ur
• ış: otur—uş, yürü—y-üş
• ıt: geç—it, yak—ıt, ölç—üt
• ma: oyla—ma, dene—me
• tı: belir—ti, kızar—tı, karar—tı
• dık: yap---dığında

• dır: öl—dür, bil—dir, karış—tır
• l: ger—il, an—ıl, vur—ul, sat—ıl
• n: öv—ün, sev—in, yarala—n
• t: ak—ıt, acı—t, otla—t