Manna Krallığı - Vikipedi

Manna Krallığı Manna Krallığı
Milattan önce 843-Milattan önce 590
Manna Krallığı Haritası
Başkent	İzirtu
Resmî dil(ler)	Manna dili
Resmî din	Politeizm
Hükûmet	Monarşi
Tarihçe
• Kuruluşu Milattan önce 843 • Dağılışı Milattan önce 590
Ardıllar Medya Devleti
Günümüzdeki durumu	Azerbaycan Gürcistan Türkiye Irak Ermenistan

Azerbaycan tarihi
Antik Çağlar Karaz kültürü Albanya Devleti Ahameniler İmparatorluğu Seleukos İmparatorluğu Atropatena Sasani İmparatorluğu
Orta Çağ Emevîler Abbâsîler Şirvanşahlar Devleti Selçuklu Hanedanı İldenizliler Karakoyunlular
Yeni Çağ Akkoyunlular Safevî Devleti Afşar Hanedanı Hanlıklar Bakü Hanlığı Karabağ Hanlığı Nahçıvan Hanlığı Revan Hanlığı Gence Hanlığı Kuba Hanlığı Kaçar Hanedanı Rus egemenliği
20. Yüzyıl Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Transkafkasya SFSC Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Azerbaycan Millî Hükûmeti SSCB'nin dağılması Azerbaycan Cumhuriyeti Karabağ Savaşı
Diğer Konular Anayasa Ekonomik Askeri Sosyal
g t d

Manna devleti (Azerice: Manna dövləti), (Akadca: Mannai), Minni veya Manas — MÖ IX yüzyıldan MÖ VI yüzyıla kadar tarihi Azerbaycan topraklarında, günümüz Güney Azerbaycan'ın kuzeybatısında Urmiye Gölü'nün kıyısında kurulmuş eski bir devlettir. Manna, yazılı kaynaklarda bahsedilen ilk merkezi devlet olarak kabul edilir. Başkenti İzirtu şehridir. Manna devleti, eski geleneklere sahip bir bölgede, eski tarihin çok geniş bir döneminde ekonomik ve kültürel açıdan önde gelen bir bölgede ortaya çıkmıştı. Manna, MÖ III-II binyıllarda bu bölgede var olmuş Kuti, Lullubi, Turukki kabilelerinin ve diğer kabilelerin doğrudan mirasçısıydı. Manna devleti MÖ. 615-613 yılları arasında Medya Devleti'ne katılmıştır^[1][2][3].

Manna'nın adı ve ilk hükümdarı Udaki'nin adı çivi yazılı kaynaklarda ilk kez MÖ. 843 yılında III. Şalmanezer'in kitabesinde geçmektedir. Genellikle, Asurlular Manna'yı "Manneyler ülkesi" (Manne Ülkesi), Mannaş, Urartular ise Manna ülkesi olarak belirtmişlerdir^[4].

S. Kaşkay, Manna adının yerli bir isim olduğunu belirtir. Bu adın başlangıçta Urmiye Gölü civarındaki kabilelerden birine ait olduğu, sonrasında Mannalıların bu adı genişleterek tüm devlete yayıldığı tahmin edilmektedir. III. Şalmanezer'in hükümdarlığının 16. yılında (MÖ 843) yapılan bir seferden bahsedilirken, Asurluların Manna topraklarına ulaştıkları ancak Manna devletine saldırı veya haraç alımına dair bir şeyden bahsedilmediği belirtilir. Asurluların Manna'yı istila edemedikleri ya da sadece Manna'nın sınırlarına kadar ilerleyip yollarını değiştirerek komşu Allarabiya ülkesine yöneldikleri olasıdır^[5]. MÖ 829 yılı kayıtlarında Manna'nın adı tahrip edilmiş ülkeler arasında geçmektedir. III. Şalmanezer yaşlanmıştı ve Asur ordularını bu kez komutan Dayan-Aşşur yönetiyordu. Asur kitabesinde şöyle yazılmıştır:

"Manna'lı Udaki'nin yerleşimlerine yaklaştım. Manna'lı Udaki, silahlarımın parıltısından dehşete kapıldı ve canını kurtarmak için hükümdar şehri Zirta'yı terk etti. Onun peşine düştüm. Sayısız miktarda sığırını, koyunlarını, mülkünü aldım. Şehirlerini harap ettim, yıktım, ateşe verip yaktım."

Manna'da devletin başında bir hükümdar bulunuyordu. Hükümdarın merkezi Zirta (İzirtu) şehriydi. Başka önemli şehirler arasında Zibiya, Şinakis, Şurudniya, Barzinni (Parzinni) ve diğerlerini sayabiliriz. Hükümdarın büyük bir sarayı, kışlaları ve ordusu vardı. Hükümdar, Manna'daki en yüksek mahkeme yetkisine sahipti. Devlet meclisinde hükümdarın danışmanları yer alıyordu. Bu meclis büyük olasılıkla eyaletlerin (bölgelerin) temsilcilerinden oluşuyordu. Aynı dönemde Zirta şehri kuzeyinde Urartu'dan Manna'ya göç etmiş ve Manna hükümdarına bağlı göçmenler yaşıyordu. Bu göçmenler arasında Mannalılarla birlikte diğer Azerbaycanlı kabileler de bulunuyordu. Eyaletleri yöneten yerel soylular ve hükümdar arasında bağlar vardı^[6].

Manna'nın başlıca geçim kaynağı tarım ve hayvancılıktı. Mannalılar arpa ve buğday ekerlerdi. Urmiye Gölü'nün sularını sulama amacıyla kullanarak yapay sulama sistemleri geliştirmişlerdi. Urmiye Gölü ve çevresinde yer alan çeşitli göletlerde balıkçılık yapılıyordu. Ayrıca metal işçiliği, seramik, dokuma ve diğer el sanatları gelişmişti. Manna'nın batı komşusu ve MÖ IX yüzyılda en güçlü düşmanı Urartu devleti idi. Urartuların Manna'nın kuzey bölgelerini işgal ederek burada sağlam kaleler kurmuş oldukları tahmin edilmektedir. Urartuların Manna'ya ilk saldırısından uzun yıllar sonra, Asur hükümdarı III. Tiglat-Pileser'in annali Manna ülkesinden bahsederken, onun Urartu'nun mülkü olduğu ve Urartu hükümdarının oraya kendi valisini tayin ettiği belirtilir^[7].

S. Kaşkay, kaynaklara dayanarak Manna devletinin güçlenmesini ve tarihi coğrafyasının belli bir dereceye kadar takip etmenin mümkün olduğunu belirtir. Atçılık ve devecilik yapan, sığır ve koyun besleyen savaşçı bir kabilenin yaşadığı Messi (Misi, Misu) ülkesinin büyük önemi vardı. Messi'nin ismi Zamua, Maday, Gizilbunda ve Parsua ile birlikte anılır. Daha sonraki kaynaklardan bu bölgenin Manna'nın güney sınırında yer aldığı ve Manna'nın burayı işgal edip kendi topraklarına kattığı, ancak Messi hükümdarlarının bağımsız davranmaya çalıştıkları bilinir. Messi bölgesinin dirençli halkının saklandığı dağ kalesi Mesu'nun adı II. Aşurnasirpal tarafından MÖ IX yüzyılın 80'li yıllarında geçmektedir. Bu ülkeye daha sonra III. Şalmanezer, V. Şamşi-Adad ve II. Adad-nirari seferler düzenlemiştir. Asurluların verdiği bilgilere göre, bu bölgenin toprakları oldukça genişti. Manna hükümdarı Ullusunu döneminde Missi eyaleti zaten Manna'ya katılmıştı. Sınırında Sirdakka (Zirdiakka) kalesi inşa edilmişti^[8].

Urmiye Gölü havzasında Allabriya çarlığı büyük önem taşıyordu. Allabriya'nın adı ilk kez IX yüzyılın ortalarında geçmektedir. III. Şalmanezer, Allabriya'nın kale şehri Şurdirran'ı ve oradaki zenginlikleri ele geçirdiğinden bahseder. Hükümdar Yanziburiaş döneminde Allabriya toplumu hakkında bazı bilgiler mevcuttur. Asur devleti Allabriya'yı sonradan kendine bağlamıştı, ancak II. Sargon döneminde Manna'lı Ullusunu, ülkenin çarı olan İttini, Urartu'ya hizmet etmeye ikna etmiş ve İtti onun kışkırtmasıyla Asur'a karşı isyan etmişti. Ancak Asur'a karşı koalisyon bozguna uğratılmış, Çar İtti ailesiyle birlikte şimdiki Suriye'deki Amatiya şehrine sürgün edilmiştir. Allabriya hükümdarı Belapaliddina döneminde Asur'a haraç vermekteydiler. Sonradan Çar Ahşeri döneminde veya biraz önce Asurlular tarafından istila edilmiştir^[9].

Manna'nın doğu sınırlarında "Dağlık diyar" olarak bilinen Gizilbunda vilayeti yer alıyordu. Zaten, MÖ IX yüzyılın son çeyreğinde Asurlular bu ülkede bulunmuşlardı. Gizilbunda hükümdarları arasında birlik yoktu. Ülkenin farklı bölgelerinin hükümdarları haraç vererek V. Şamşi-Adad'ın (MÖ 823–810) merhametini kazanmaya çalışırken, Çar Pirişati direniş göstermeye devam ediyordu. Asur hükümdarı bunun üzerine ülkeyi harap edip tahrip etti. Çevredeki yerleşimlerin halkının sığındığı "dayanıklı şehir" Uraşı ele geçirdi, "Şehrin sokaklarını savaşçılarının kanına boyadı... 6000 savaşçıyı katletti, Çar Pirişati'yi 1200 savaşçısıyla birlikte canlı yakaladı. Esirleri aldı, onların mülklerini, zenginliklerini, sığırlarını, koyunlarını, atlarını, gümüşten, saf altından ve tunçtan yapılmış sayısız eşyalarını yağmaladı. Yıktı, harap etti, ateşe verip yaktı...". III. Adad-nirari'nin (MÖ 805–782) kitabelerinden birinde, diğer ülkelerle birlikte "Gizilbundanı ta hüdudlarına kadar" fethettiği belirtilmektedir. Ancak Gizilbunda bağımsızlığını korumuştu, hatta II. Sargon, gizilbundalıları "Kendi güçlerine güvenen, başlarının üzerinde hükümranlık tanımayan" insanlar olarak tanımlar. Gizilbunda'nın farklı hükümdarları haraç verseler de, Asurlular onları tamamen boyunduruk altına alamamışlardı^[10].

Zikirti eyaleti günümüz Miyane – Erdebil şehirleri bölgesiyle özdeşleştirilir. Bu, kaynaklarda zaten Manna'ya bağlı bir bölge olarak anılır. II. Sargon'un verdiği bilgiye göre, Zikirti'nin başında Mannalıların valisi bulunmaktaydı. Bu vali büyük olasılıkla Manna'dan bağımlı olan ve Manna tarafından onaylanan Zikirti'nun kendi hükümdarıydı. Zikirti eyaletinin kendi "Hükümdar şehri" adlana Parda şehri vardı. Zikirti'nin adı antik kaynaklarda zikredilen sakartilerin adı ile özdeşleştirilmektedir. Zikirti muhtemelen o dönemde İran kabileleriyle iskan edilmişti^[11]. Çivi yazılı kaynaklarda 100-200 yıl önce adı geçen komşu eyaletlerle karşılaştırıldığında bu eyaletin adı çok daha sonraları geçer.

II. Sargon, hükümdarlığının 3, 6 ve 8. yıllarında (yani MÖ 719, 716 ve 715'te) Manna hükümdarı Azaya karşı çıkan Zikirti'ya askeri seferler düzenlemiştir. Üç müstahkem şehri, çevredeki yerleşim yerleriyle birlikte ele geçirdiği ve başkent Parda'yı yağmaladığı belirtilir. Görünüşe göre Zikirti eyaleti Manna'ya yeniden II. Sargon'un MÖ 714 yılında yaptığı 8. sefer sırasında boyun eğmiştir. II. Sargon bu sefer sırasında Zikirti'ye yıkıcı bir darbe vurmuş, onun 13 şehrini, 84 çevredeki yerleşim yerleriyle birlikte savunma duvarlı 12 müstahkem mevkiyi yağmalamıştı^[12].

Manna'nın doğu sınırlarında en uzak eyalet, Kızılüzen Nehri havzasının aşağı ve orta kesiminde yer alan Andiya eyaletiydi. Andiya'nın adı, ilk kez III. Şalmanezer'ın hükümdarlığının sonlarına ait yazıtlarda geçmektedir; bu yazıtlarda, ordularının Andiya'ya ulaştığı ve Andiya halkından haraç aldığı belirtilmektedir. III. Adad-nirari ise fethettiği ülkeler arasında "Güneşin battığı büyük denize" kadar uzanan Andiya'nın da adını zikretmektedir. Bu denizin Hazar Denizi olduğu kabul edilmektedir. Manna Devleti, görünüşe göre, en güçlü döneminde Andiya'yı Asurlulardan geri almış ve kendi etki alanına dahil etmiştir. Kral Azanın ve Ullusunun döneminde, Andiya halkı diğer eyaletlerle birlikte bağımsızlıklarını geri kazanmak amacıyla Mannalılara karşı ayaklanmıştır. Kaynaklarda, Andiya'nın hükümdarı Telusina'nın adı geçmektedir. Hurri kökenli olduğu düşünülen bu ad ve Hurri-Urartu ekiyle oluşturulmuş Andiya eyaletinin adı nedeniyle Andiya halkı, Hurri dilini konuşan etnik gruplara dahil edilmektedir. Manna'ya bağlı eyaletler arasında, günümüz Marağa ilçesi sınırlarında yer alan Uişdiş (Asurca — Uisdis, Urartuca — Ugisti) eyaletinin de adı geçmektedir. Bu eyaletin başında da Manna'nın valisi bulunuyordu. Uişdiş eyaleti, Zikirti ve Andiya eyaletleriyle birlikte, Mannalı Azaya karşı ayaklanmış, ancak Asurluların yardımıyla yeniden Manna'ya boyun eğdirilmiştir. Urmiye havzasının kuzeydoğu kesiminde, Manna ile Urartu sınırları arasında Subi ve Bari eyaletleri bulunmaktaydı. Bu eyaletler, zaman zaman bir tarafa, zaman zaman diğer tarafa bağlılık göstermiştir. II. Sargon, Bari eyaletinde sağlam surlarla çevrili, at ahırları ve arpa dolu depolarla zenginleştirilmiş Tarun ve Tarmakis (Tebriz) kalelerinden bahsetmektedir. Manna'nın güneydoğu toprakları ve ona bağlı eyaletler, Medlerin yerleştiği bölgeyle sınırda yer alıyordu^[13][14].

Yazılı kaynaklarda Urmiya çevresi havza bölgesinden MÖ 3. binyılın ikinci yarısından itibaren bahsedilmektedir. Bu bölgeye ait en eski etnik ad "kuti" olarak geçmektedir. Kutilerin yazılı kaynaklarda ilk kez bahsedildiği dönemde, ana geçim kaynağı hayvancılık olan bir kabile birliğinin oluştuğu belirtilmiştir. İ.H. Aliyev, kuti dilini Kafkas-Hurri dil grubuna dahil eder. İ.M. Dyakonov ise kuti dilinin, Elam dilleri grubuna yakın olabileceğini öne sürer. Ayrıca, kuti dilinin karmaşık fonetik yapıya sahip Hurri diliyle de yakınlığı olabileceğini düşünür. Sonraki dönem araştırmalarında ise kuti dili, Doğu Kafkas dilleri ailesine dahil edilmiştir. G.A. Melikişvili, kuti dilini "Zagros-Elam" grubuna dahil eder. Prof. M. İsmayılov, Prof. G. Geybullayev, Prof. F. Celilov ve diğerleri ise kutileri Türk dilli olarak kabul ederler^[15].

Urmiye Gölü'nün güneydoğusunda yer alan bölgeler hakkında bilgi veren MÖ 3. binyılın sonlarına ait Akad kaynaklarında Lullubu (Lullupum, Luilume, Lullu) kabilesinin adı geçer. G.A. Melikişvili, lullubu ve Elam dillerinin akrabalığını ileri sürmüştür. O, "Zagros-Elam grubu" dillerini modern Kafkas dillerine yakın olarak kabul eder, ancak G. Geybullayev lullubu etnonimleri, teonimleri ve toponimlerini inceleyerek onların Türk dilli olabilecekleri olasılığını öne sürmüştür^[16]. Urmiye havzası halkının etnik olarak oluşmasında, MÖ 3. binyılın sonlarından itibaren bilinen Hurriler önemli bir rol oynamıştır. Onlar, Kuzey Mezopotamya'dan ve Suriye'den Urmiye Gölü'ne kadar geniş bir bölgede yayılmışlardır. Bu bölgede, ayrıca Kuzeybatı İran'ın ve Kafkasya'nın bir bölümünde yayılmış olan Kur-Aras kültürünün Hurrilerin dağılımı ile ilişkili olduğu düşünülmektedir. Hurri dilinde farklı dönemlere ait çok sayıda yazılı belge günümüze ulaşmıştır. Son yıllarda yapılan dilbilimsel araştırmalar sonucunda, Hurri ve ona yakın olan Urartu dilinin Doğu Kafkas dillerinin bir koluna ait olduğunu kanıtlayan yeni bulgular elde edilmiştir. MÖ 1. binyılın başlarında, Urmiye Gölü'nün güneyindeki bölge "Zamua" olarak tanınmaya başlamıştır. Bu isim, lullubu kabilelerinden birine ait yerli bir isim olarak kabul edilir. Daha sonra bu bölge "Lullubu" ismini korumuştur ve Manna devleti yükseldiğinde bile bu isim korunmuştur^[17][18].

İ.M. Dyakonov, Manna devletinin güney eyaletlerinin halkını Kuti-Lullubu etnik grubuna, Diyala ve Kerka nehirlerinin yukarı kesimindeki halkı ise Kassi etnik grubuna ait olarak değerlendirir. Çivi yazılı ve antik kaynakları inceleyen İ.H. Aliyev, MÖ 3.-1. binyıllarda Güney Azerbaycan bölgesinde yerleşmiş halkların dil ve etnik-maddi kültür açısından Zagros-Elam ve Hurri etnoslarıyla yakınlığını temellendirmeye çalışır^[19][20][21].

Mannada çoğunluk oluşturan Mannalılarla birlikte diğer kabileler, örneğin Sunbiler, Taurallar ve Daliler de vardı. Ancak etnik konsolidasyon belirtileri gözle görülür hale gelmekteydi. Örneğin, Manna kralı, sadece Urartu kralının işgal ettiği toprakları geri almak için çaba göstermemekte, aynı zamanda "Dağıtılmış Mannalıların kendi yerine geri dönmelerini" sağlamaya çalışmaktaydı. 1957-1958 yıllarında Hasanlıtepe'de keşfedilen kemik materyalleri, ayrıca O. Steyn'in 1936'da burada kazdığı materyallerin incelenmesi, yerel halkın genellikle uzun kafalı, Akdeniz tipi olduğunu göstermektedir. T.A. Ratbun, uzun bir süre boyunca burada nüfusun fiziksel tipinin yeknesak ve sabit kaldığı, ayrıca farklı kültürler dönemi temsilcileri arasında belirgin bir fark görülmediği sonucuna varmıştır. R. Dyson da bu tipin MÖ 1. binyılın başlarında Hasanlıtepe, Göytepe vb. yerlerde yaygın olduğunu belirtir. O, yalnızca MÖ 9.-8. yüzyıllarda Tepe Sialk'da, ayrıca Hazar Denizi kıyısındaki I. Şahtepe'de kısa kafalı, hatta çok kısa kafalı bireylerin ortaya çıkmaya başladığını belirtir^[20].

Hasanlıtepe kazıları sırasında bulunan çeşitli sanat eserleri üzerinde insan figürleri keşfedilmiştir. Bu figürler, kaplar, mühürler ve bir tunç sapta süs olarak yer almıştır. Bu figürlerin geniş burunları, kaşlarla birleşik alınları, aralıklı gözleri, kısa sakalları ve omuzlara kadar dökülen uzun saçları vardır. Kemik kalıntılarına dayanarak, V. Crawford bu insanların orta boylu (yaklaşık 165 cm) oldukları sonucuna varmıştır. T.A. Ratbun ise daha kesin bir ölçü vererek erkeklerin ortalama boyunu 168,32 cm, kadınlarınkini ise 159,55 cm olarak belirtir^[22][23][24].

MÖ 8. yüzyılın sonlarına ait Asur yazılı kaynaklarından, Asurların "gimirrai" olarak adlandırdıkları göçebe kimmerlerin akınlarının gerçekleştiği bilinmektedir^[25]. Bu göçlerin hemen ardından kaynaklarda, MÖ 7. yüzyılın başlarında İskitler için asguzai/isguzai adını zikredilir. Herodot'un verdiği bilgilere göre, kimmerler Karadeniz kıyısı boyunca Kafkasya üzerinden, İskitler ise "Kafkas Dağlarını sağda bırakarak" Hazar Denizi'nin batı kıyısı boyunca hareket etmişlerdir. Kimmerlerin ve İskitlerin Kafkasya'yı geçerek Güney Rusya bozkırlarından Ön Asya'ya hareket yolları hakkında Herodot'un verdiği bilgi arkeolojik kanıtlarla da doğrulanmaktadır^[26]. Y. İ. Krupnov, bu kabilelerin hareket yollarını araştırarak, onların Meotida Kolhida kıyı yolu, Daryal geçidi ile Askeri Gürcistan yolu, Mamison geçidi ile Askeri Osetya yolu ve Derbent geçidi gibi tüm uygun geçitleri kullanarak hareket ettiklerini düşünür. Asur hükümdarları da Urartu ve Manna hükümdarları gibi Kimmerleri ve İskitleri kendi amaçları için kullanmaya çalışmışlardır; ancak kaynakların gösterdiği gibi, daha çok düşmanca ilişkiler içinde olmuşlardır. Gimirra bölgesi, Van hükümdarlığının kuzeybatısında, Kapadokya'nın doğu kesiminde yer alır. B. B. Piotrovski, MÖ 8. yüzyılın sonunda kimmerlerin yıkıcı etkisini ve onların sürekli olarak Urartulara karşı askeri faaliyetlerde bulunduklarını belirtir. Kimmerler Frigya krallığını yok ederek İyonya şehirlerini tahrip etmiş ve Asur sınırlarını tehdit etmişlerdir^[27][28][29].

S. Kaşkay, Manna bölgesinin etnik yapısını belirlemek için İran dilli kabilelerin İran yaylasına göç dönemini ve onların göç yollarını netleştirmek gerektiğini belirtir. Bu konuda dünya tarihçiliğinde çeşitli görüşler mevcuttur. Araştırmacıların bir kısmı bu kabilelerin Orta Asya'dan çıktığını, diğerleri ise Kafkasya üzerinden geldiklerini söylemektedir, ancak tüm tarihçiler İran dilli halkların bu bölgede yerli olmadığını kabul eder. Asur kaynaklarına göre Güney Azerbaycan'ın Urmiye Gölü çevresindeki bölgelerde kişisel adların analizine dayanan E. A. Grantovski, İran dilli halkların Güney Azerbaycan'da en azından MÖ 9-8. yüzyıllara kadar yayılmadığını gösterir. Bu sonuca dayanarak, İran dilli kabilelerin Orta Asya'dan değil, Kuzey'den, Kafkasya'dan geçerek İran yaylasına ilerlediklerini söyler^[30].

R. Girşman'a göre İran dilli kabileler İran yaylasına iki yolla girmiştir: Batı kolu Kafkasya'dan, Doğu kolu ise Orta Asya'dan gelmiştir. Urmiya çevresi havzaya onlar Kafkasya'dan gelmiştir^[31]. Güneye doğru ilerleyen kol, direnişle karşılaşarak batıya yönelmiştir. Ancak burada da aşılmaz Zagros dağ sırası ve gelişmiş yerel kültürlerin direnişi ile karşılaşmışlardır. Yazılı kaynaklarda adı geçen İran dilli kabilelerin lokalizasyonu ve MÖ 9-8. yüzyıllara ait çivi yazılı kaynaklarda belirtilen Azerbaycan onomastik materyallerin analizi, Urmiya çevresi havzadaki bölgelerde ve hatta biraz güneye ve oldukça doğuya doğru İran dilli kabilelerin yerleşmediğini göstermektedir. İran dilli kabileler, Manna devletinin kapsadığı bölgelerden oldukça uzakta yerleşmişlerdi ve Urmiya çevresi havzaya nüfuz edememişlerdir. Hatta bazı araştırmacıların söylediği gibi, MÖ 1. binyılın başlarını İran dilli göçebelerin Ön Asya'ya gelişinin erken tarihi olarak kabul edilse bile, onların yerli Türk kökenli kabileler (mannalılar ve diğerleri) üzerinde önemli bir etki yaptıkları söylenemez^[32].

MÖ 9. yüzyılın ortalarından Medya devletinin oluşumuna kadar Urmiya çevresi havzada ana siyasi güç, yerel halkları birleştiren, göçebe kabilelerin saldırılarını engelleyen ve bazen onları kendi çıkarları için kullanan, bazen de onlarla ittifak yaparak rakiplerine güçlü darbeler vuran Manna devleti idi. Bu bölgede daha sonra Medya devleti kurulduktan sonra ve hatta 20. yüzyılın başlarına kadar bu bölgelerde İran unsuru ve İran dilleri önemli bir rol oynamamıştır. Kişisel adlar ve toponimlerin analizi, Manna devleti halkının (Mannalılar) Türk kökenli olduğunu kanıtlamıştır. Prof. Giyaseddin Geybullayev, eserlerinde Manna etnonim, toponim ve kişisel adlarının anlamlarını açarak açıklamıştır. İgor Dyakonov, Manna devletinin Diyala Nehri'nin yukarı akıntısına kadar güney eyaletlerinin halkını Kuti ve Lulubilerin, Diyala ve Kerha nehirlerinin yukarı akıntısındaki halkı ise Kassi kabilelerinin torunları olarak görür^[33][34].

Asur kaynaklarında Urmiye bölgesinin güney kısmı uzun süre Zamua adıyla tanınmıştır. Zamua'nın adı ilk olarak II. Adad-nirari'nin (MÖ 911–891) yazılarında fethettiği devletler arasında geçmektedir. MÖ 9. yüzyılın başlarında burada, tüm Zamua'yı veya en azından büyük bir kısmını kapsayan bir birlik ortaya çıkmıştır. Bu birliğin başında Dagara bölgesinin kabile lideri Nur-Adad bulunmaktaydı. Dagara bölgesi, kuzeydoğu ve doğu ülkelerinin bir tür kapısıydı, bu yüzden Asurlar, burayı işgal etmeye büyük ilgi göstermişlerdi. MÖ 881 yılında Zamua'ya yürüyen II. Aşurnasirpal (MÖ 883–859), zamualıların işgalcilerin yolunu kesmek için Babit geçidinde bir savunma duvarı inşa ettiklerini, ancak baskını engelleyemediklerini ve II. Aşurnasirpal'ın Dagara "ülkesinin" Birutu, Uze ve Lagalaga kalelerini çevresindeki yerleşimlerle birlikte işgal ettiğini, çok sayıda ganimet ele geçirip esirler aldığını bildirir. Asurların Dagara'ya bağlı olan komşu bölgelere saldırıp, Bara, Bunasi ve Larbusa şehirlerini ele geçirmesinden faydalanarak, Nur-Adad kendi pozisyonunu güçlendirmiştir, ancak Asurlar yeniden galip gelmiş ve bu kez Birutu kalesini yakmışlardır^{[35][36][37][38]}.

MÖ 880 yılında Zamua halkı yeniden sefere çıkan II. Aşurnasirpal'ın ordusuna karşı savaşmışlardır. Bu dönemde Zamua'nın başında Ameka bulunmaktaydı. Kaynaklar onu "Kral" olarak adlandırır ve başkentin Zamri şehri olduğunu belirtir. Ameka işgalcilere kararlı bir direniş göstermiştir, ancak yenilgi karşısında başkenti "Kral şehri" Zamri'yi terk edip ordusuyla birlikte Etini dağlarına çekilmiştir. II. Aşurnasirpal takiplerini sürdürerek ülkeyi tahrip etmişse de kralı ele geçirememiştir. Kitabeden anlaşıldığına göre, Ameka Sabua Dağında yerini sağlamlaştırmıştı. Görünüşe göre, Ameka'nın toprakları oldukça genişti. Etini ve Sabua dağları birbirinden uzak yerlerde bulunuyordu çünkü Aşurnasirapal, Lallu ve Edir nehirlerini, Su ve Elaniu dağlarını aşmak zorunda kalmıştı. Sonuç olarak Asurlar, Ameka'yı boyun eğdirememiştir. Kitabede Zamua'nın başkenti Zamri'nin, Arazitku, Ammaru, Parsindu, İritu, Suritu kalelerinin 150 çevre yerleşimle birlikte ele geçirildiğinden söz edilse de, Ameka üzerinde kesin bir zafer kazanıldığına dair bilgi verilmemektedir. Halk, Aziru ve Simaki dağlarına çekilmiş, Mesu şehrinde kendilerini sağlamlaştırmışlardır^[39].

İstihkamlarla güçlendirilmiş Ammali şehrinin başında bulunan Araştua, Ameka ile birlikte Asurlara karşı çıkış yapmıştır. Kitabeye göre, adı geçen şehir-kaleler dışında birkaç şehir-kale daha işgal edilmiştir. Bunlar, Sabininin yönettiği Kisirtu şehri ve onu çevreleyen on yerleşim yeri ile Kirtiara'nın yönettiği Bareanlıların şehirleridir. Muhtemelen bu şehirler de Araştua'ya bağlıydı, çünkü kitabede bu şehirlerin yağmalandığı bildirildikten sonra, II. Aşurnasirpal'ın Araştua'nın şehirlerinden ayrıldığı ifade edilmektedir. Ancak, görünüşe göre, Araştua kendisinden çok daha güçlü olan Ameka'ya bağlıydı. Asurlar yalnızca Ameka'yı "Kral" olarak adlandırmışlardır. Ameka'nın krallığında ele geçirilen ganimetler diğer şehirlerde ele geçirilen ganimetlere kıyasla daha zengin ve çeşitliydi. Asurlar, Zamri'de "onun (Ameka'nın) mülkü ve mülkiyeti", çok sayıda "bakır eşya, vazo, kap kacak, bakır tabak, tepsi, altın kaplama sini, onun sarayının hazineleri, onun topladığı servet" ele geçirildiğini defalarca bildirmişlerdir. Ameka krallığında şehir-kaleler dışında, "Kral şehri" Zamri olması, ele geçirilen ganimetin tasvirinden ve listesinden görülen yüksek derecede gelişmiş mesleki zanaatlar, Zamua bölgelerinde sınıflı toplum ve ilk devlet yapısının ortaya çıktığını göstermektedir. II. Aşurnasirapal, Zamua bölgesinde uzun süre kaldığından burada kamp kurmuş ve Zamua'nın farklı şehirlerine zaman zaman baskınlar düzenlemiştir. Asurlar, Zamua'nın işgal edilmiş kısmında bir eyalet kurmuşlar ve kalıcı kontrol için Dur-Aşşur kalesini inşa etmişlerdir. Bu bölgeyi daha sonra Zamua veya Mazamua olarak adlandırmışlardır. Vilayetin geri kalan kısmına ise İç Zamua denmiştir^[40].

Nikdira'nın adı, V. Şamşi-Adad'ın (MÖ 823–810) kitabesinde Mekdiara olarak yeniden geçmektedir. Kitapta Mekdira'nın oğlu Şarsina'ya karşı savaştan bahsedilmektedir. V. Şamşi-Adad, MÖ 821–820 yıllarında gerçekleştirdiği seferler sırasında Şarsina'nın 300 yerleşim yerini ele geçirmiştir. MÖ 9. yüzyılda Urmiye çevresi bölgesinin batısında önemli bir siyasi yapı, adı ilk kez Kral I. Tukulti-Ninurta'nın (MÖ 890–884) yıllıklarında geçen Gilzan devletiydi. Aşurnasirapal'ın Zamua'ya karşı yürüyüşü sırasında Gilzan, Hubuşkiya ve Hartiş "ülkeleri" ile birlikte Asurlara haraç vererek yağma, yıkım ve kitlesel katliamların önüne geçmiştir. Asur hükümdarlarının Gilzan'a çok sık sefer düzenlemeleri, bu ülkenin Asurlar için ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Burada MÖ 9. yüzyılın ilk yarısında ve ortalarında Asu, ardından Upu hükümdar olarak yer almıştır. Uzun süre hüküm sürmüş olan Asu, MÖ 856 yılında III. Şalmanezer'in karşısına "kardeşleri ve oğulları ile birlikte" çıkmıştır. Bu, Asu'nun artık bir kabile lideri değil, egemen bir mirasçı hükümdar olduğunu kanıtlamaktadır. III. Şalmaneser'in Gilzan'daki tapınağa zafer sütunu dikmesine rağmen, Asurlar bu defa da ülkeyi yağmalamamış, haraç olarak koyun, sığır, at, çift hörgüçlü develer, şarap ve benzeri şeyler almakla yetinmişlerdir.

IX. yüzyılın sonlarında güçlenen Urartu Devleti, Gilzan'ı işgal ederek kendi topraklarına kattı. Daha önce bahsedilen küçük beylikler, Asur saldırılarına karşı koyamıyorlardı,mağlup olup Asur'un egemenliği altına giriyorlardı. Ancak bu beyliklerin Asurlulara karşı zaman zaman başarılı olmaları da mümkündü—Asur kaynakları rakiplerinin zaferlerinden asla bahsetmez. Bazı eyaletlerin ortak hareket etmeleri ve uzun süre savunma yapmaları, M.Ö. I binyılın başlarında Urmiye bölgesindeki eyaletlerin birleşerek bağımsız askeri ve siyasi varlıklarını koruma yeteneğine sahip bir ekonomik seviyeye ulaştıklarını gösteriyor^[41].

Hasanlıtepe'de yapılan kazılar sırasında bulunan eşyaların tipolojik karşılaştırması ve radyokarbon analizleri, eski kalede binaların çoğunun yaklaşık M.Ö. 1000 yılında inşa edildiğini gösteriyor. Hasanlı'da ortaya çıkarılan şehir, çivi yazılı kaynaklarda adı geçen şehirlerden henüz hiçbiriyle özdeşleştirilemedi, ancak kazılar, o dönemde bu bölgede yüksek inşaat tekniklerine ve zanaat üretimine sahip olan görkemli bir şehir-kalenin var olduğunu—bölgenin kültürel ve ekonomik açıdan oldukça gelişmiş olduğunu kanıtlıyor. Arkeolojik buluntuların çivi yazılı kaynaklarla karşılaştırılması, Urmiye çevresindeki eyaletlerde erken devlet oluşumlarının çok daha önceden şekillendiğini ortaya koyuyor^[42].

M.Ö. I. binyılın başlarından itibaren, yazılı kaynakların da doğruladığı gibi, günümüz Güney Azerbaycan bölgesinde merkezi bir devletin oluşum süreci başlamıştır. Çivi yazılı kaynaklardan çeşitli kabilelerin adlarını ve daha güçlü komşularına bağımlı hale gelen ve yavaş yavaş kaynaşıp birleşen birçok küçük birliğin varlığını öğreniyoruz. M.Ö. IX. yüzyıldan itibaren bu bölgede Manna krallığı ön plana çıkmaya başlar. Bu devlet daha sonra Güney Azerbaycan'ın tüm topraklarını bünyesinde birleştirir ve Asur ile Urartu'nun istilacı seferlerine karşı aktif bir mücadele verir^[43].

R. Girşman, M.Ö. I. binyılın başlarını İran yaylası tarihinde karanlık bir dönem olarak adlandırır. M.Ö. I. binyılın ilk yüzyılları arkeolojik açıdan, çeşitli kültürlere ait unsurların kaynaşması, seramik ve metal eşyaların üretiminde yeni özelliklerin ortaya çıkmasıyla karakterizedir. Yazılı kaynaklarda bu durum, burada daha önce yaşayan etnik grupların dillerinden farklı bir dilde ortaya çıkan kişi isimleri ve etnotoponimik adlarla yansıtılmıştır^[44].

Bu değişikliklerin tümü, M.Ö. I. binyılın başlarından itibaren bu bölgeye sonrasında önemli bir rol oynamaya başlayan çeşitli etnik grupların—İran dilli halkların—girmesiyle ilgilidir. Ancak bu olaylardan çok önce, M.Ö. I. binyılın başlarında, Urmiye çevresindeki Zagros bölgesinde çeşitli ittifakların ortaya çıkması, burada ilk büyük siyasi birliğin—Manna Devleti'nin—kurulması için zemin hazırlamıştır. Manna Devleti, köklü geleneklere sahip bir bölgede, eski tarihin büyük bir bölümünde ekonomik ve kültürel açıdan önde gelen bir bölgede ortaya çıkmıştır. Manna, M.Ö. III-II binyıllarda bu bölgede var olan Kuti, Lulubi ve Kassitlerin doğrudan mirasçısıdır^[45].

III. Salmanasar'ın hükümdarlığının on altıncı yılındaki (M.Ö. 843) seferi sırasında, Asur kaynaklarında, kralın İç Zamua'daki yerleşimleri birer birer ele geçirerek Mana topraklarına ulaştığı belirtilir, ancak Manna'nın yağmalandığı veya işgal edildiğine dair herhangi bir bilgi verilmez^[46]. Görünüşe göre Asurlular ya Manna'yı istila edememişler ya da sadece ülkenin sınırlarına kadar gitmiş ve ardından komşu Allabriya'ya yönelmişlerdir. M.Ö. 829 yıllarının kayıtlarında Manna'nın adı yenilmiş ülkeler arasında anılır. III. Salmanasar artık yaşlanmıştı ve Asur ordularına bu sefer Dayan-Aşşur komuta ediyordu. Asur tabletinde şöyle yazılmıştır^[47]:

"Mannalı Udaki'nin yerleşimlerine yaklaştım. Mannalı Udaki benim silahımın parlaklığından korkup kendi kraliyet şehri Zirta'yı terk etti. Onu takip ettim. Sayısız sığırını, koyununu, mülkünü aldım. Şehirlerini yerle bir ettim, yıktım, ateşe verip yaktım." Yenilgiye rağmen Manna teslim olmadı, haraç ödemedi. Asurlular sadece ganimet alarak yetindiler. III. Salmanasar döneminden itibaren, çivi yazılı kaynaklarda ardı ardına Manna hükümdarlarının ve onların başkenti Zirta şehrinin (daha sonra bu şehir Izirtu adıyla anılır) adı geçmeye başlar.

Hükümdar Udaki'den sonra, M.Ö. 737 seferleriyle ilgili olarak III. Tiglat-Pileser'in ve II. Sargon'un M.Ö. 718'e ait tabletlerinde Manna hükümdarı İranzu'nun adı geçer. Manna, en parlak dönemine muhtemelen İranzu'nun selefleri ve onun hükümdarlığının ilk yıllarında ulaşır. İranzu'nun seleflerinin isimleri bize ulaşmamıştır, çünkü o dönemde Manna devleti ile daha fazla karşılaşan Urartu hükümdarları kendi tabletlerinde Manna hükümdarlarının isimlerini vermezler. Genelde rakiplerinin isimlerini nadiren anan Urartu hükümdarları, Manna'nın Urartu'ya karşı saldırıya geçmesi gerçeğinin kendisi Manna'nın güçlendiğini gösterir. Buna Asur'un Manna'da askeri operasyonlar yapmaması da katkıda bulunuyordu. Asur hükümdarı III. Tiglat-Pileser, o dönemde Asur'u oldukça rahatsız eden Medlerle mücadele ediyordu. III. Tiglat-Pileser'in M.Ö. 744 ve M.Ö. 737 yıllarında Medler aleyhine düzenlediği askeri seferlerin rotalarının I. M. Dyakonov tarafından yapılan analizi, bu seferlerin yollarının Manna'nın doğu sınırları boyunca geçtiğini ancak topraklarına dokunmadığını gösteriyor^[48].

Bu, Manna'nın bir askerî güç olarak varlığını ve Asur ile dostane ilişkilerini gösterir. III. Tiglatpileser aynı dönemde Urartu ile de mücadele ediyordu ve bu mücadelede Urartu'nun zayıflaması sonucu Manna'nın durumu hafifledi. Manna Devleti'nin büyüklüğü hakkında, II. Sargon'un kontrolünden kurtulmaya çalışan bağımlı eyaletler ve onun kontrolü altındaki eyaletler hakkında verdiği detaylı bilgiye dayanarak fikir sahibi olabiliriz^[49].

Urartu görünüşe göre kendi güçleriyle Manna'ya karşı başa çıkamamış ve bu nedenle Manna'ya bağlı olup bağımsızlık arayışında olan eyaletler arasında kendine bir destek aramıştır. Nahçıvan ve Manna bölgelerinde ortaya çıkan arkeolojik materyallerde izlenen sıkı kültürel ilişkiler, belirli dönemlerde Manna'nın sınırlarının Aras Nehri'nin kuzeyine kadar uzandığını ve Manna Devleti'nin güçlendiği dönemlerde geniş bir bölgeyi kapsadığını gösterir. İranzu'nun hükümdarlığının sonlarına doğru Manna hükümdarının pozisyonu biraz zayıflar. Zikertu eyaletiyle birlikte Şuandahul ve Durdukka şehirleri de ona karşı çıkarlar. II. Sargon'un yardımıyla bu yerler yeniden Manna'ya bağlanırlar^[50].

Asur Çarı III. Tiglat-Pileser'in iktidara gelmesiyle Ön Asya'daki siyasi durum değişti. Onun idari ve askeri reformları, Asur Devleti'ni güçlendirdi ve ordusunu devletin istilacı bir aracı haline getirdi. Asur'un uluslararası itibarını artırmak amacıyla geleneksel askeri seferlere yeniden başladı. M.Ö. 743 yılında Asurluların Urartu ordularına ağır bir darbe vurmasıyla Urartu krallarının Manna üzerine seferleri sona erdi. Sonraki yıllarda Urartu topraklarında onlara vurulan yeni darbeler, Urartuların bazı Manna vilayetlerine göz dikmelerini engelledi^[51].

Manna krallarının eli kolu açıldı ve devletin çiçeklenme dönemi başladı. Manna Kralı İranzu, oluşan durumdan ustaca yararlandı. O, Asur devletinin Urartu'yu yendiği bir zamanda Asur kralıyla yakınlık kurdu. Bu avantajdan faydalanarak, Urartu devletinin işgal ettiği Manna vilayetlerini geri aldı. Manna, askeri ve ekonomik durum açısından artık Urartu'dan çok geride değildi. III. Tiglat-Pileser, M.Ö. 737 yılında Medya seferi sırasında sadece Mannanın güney dağlık bölgelerinden geçti, Cağatu Ovası ve Kızılırmak Nehri vadisindeki Manna topraklarına inmedi. Kaynaklarda Tiglatpileser'in işgal ettiği ülkeler arasında Manna'nın adı geçmez. Görünüşe göre, Asur devleti Urartu ile savaşta başka güçlü bir düşman edinmek istemiyordu. Aksine Asur ve Manna, Urartu devletine karşı ortak mücadelede doğal müttefik olarak görülüyordu. II. Sargon'un yazılarında Tiglat-Pileser'in İranzu ile şahsi görüşmesine atıfta bulunulması da bunu gösteriyor^[52].

İranzu'nun döneminde Güney Azerbaycan'ın hemen hemen tüm toprakları onun hakimiyeti altındaydı. Uzak bölgeler olan Karalla, Allabriya, Andiya ve Zikertu, Manna'ya bağlı olup onun valileri sayılıyordu. İranzu, Manna vilayetlerini merkezi otoriteye bağladı ve ülkede valilik sistemini kurdu. Onun döneminde Manna'nın kuzey sınırları Aras Nehri'ne, güneyde ise Parsua ve Medya sınırlarına kadar uzanıyordu. Urmiye Gölü'nün batısında yer alan Gilzan vilayeti de Manna'ya katılmıştı. Böylece Manna, gelecekteki Atropatena Devleti sınırları içinde yer almış ve Eski Doğu'nun dört büyük devletinden biri olmuştu^[53].

İranzu'nun döneminde Manna devletinin güçlenmesi, bazı bağımlı uzak bölgeleri rahatsız etti. Onlar Manna'dan ayrılmaya çalışıyorlardı. Manna'nın dış politikasıyla ilgili bir ikilem ortaya çıktı. Asur'la yakınlaşma siyasetini destekleyen vilayetler çoğunluktaydı. Bu siyasi eğilim, Manna'nın bütünlüğünü koruyor ve Urartu'nun Urmiye Gölü bölgesindeki işgalci niyetlerini boşa çıkarıyordu. Bu güçlerin başında İranzu'nun kendisi duruyordu. O, Asur'un askeri ve siyasi gücüne öncelik veriyor, onunla müttefik ilişkilerini koruyordu. Andiya, Zikertu ve Uişdiş gibi bölgeler ise Urartu'nun kışkırtmasına uyup onun teşvikiyle birleşmeye çalışıyorlardı. Bu valiliklerin ayrılma eğilimleri, Manna'nın bütünlüğünü tehdit edebilirdi^[54].

Urartu Kralı I. Rusa, Zikertu valisi Metatti'yi İranzu'ya karşı ayaklandırmayı başardı. M.Ö. 719 yılında, Mannanın Şuandahul ve Durdukka şehirleri, Metatti'nin piyade ve süvarilerinin desteğine güvenerek isyan ettiler. Asur Kralı II. Sargon, Manna ile ittifakı bozmadı. O, İranzu'nun talebi üzerine müdahale etti ve iktidarının son yıllarında zayıflamış olan Manna kralına yardım için ordu gönderdi. İranzu isyanı bastırarak bu şehirleri yeniden kendisine tabi kılmayı başardı. Geleneksel ittifak anlayışına uygun olarak, bu şehirlerin halkı, taşınabilir mallarıyla birlikte Asur'a gönderildi. Ayrıca, Urartu Kralı ile anlaşma yapılan Sukka, Bala ve Abitikna şehirlerinin halkı Suriye'ye göç ettirildi^[55].

İranzu'nun ölümünden (M.Ö. 719-716 yılları) sonra, oğulları arasında iktidar mücadelesi başladı. Babası İranzu'nun politikasını sürdüren ve Asur yanlısı olan büyük oğlu Aza iktidara geçti, ancak o kısa süre hüküm sürdü ve kısa sürede Urartu ile ittifak taraftarları tarafından mağlup edildi. Urartu ile ittifak kuran Manna valileri Uişdişli Baqdatti ve Zikertulu Metatti, Aza'ya karşı çıktı. Aza, kendi devlet topraklarında savunmaya çekilmek zorunda kaldı. O, "Ulaşılamaz Uauş Dağı"nda (Sehend) sağlamlaştı, ancak düşmanlarını yenemedi ve öldürüldü. Azanın öldürülmesinden dolayı öfkelenen Asur Kralı II. Sargon, katilleri cezalandırmak için M.Ö. 716 yılında Manna'ya sefer düzenledi. Bu, Dur Şarukkin (Horsabad) sarayının V salonundaki duvar yazısında şöyle anlatılmaktadır^[56]:

“Hakimiyetimin altıncı yılında Urartulu Ursa, Mannalılar ülkesinin valileri Uişdişli Bagdattini ve Zikertulu Metattini Şarrukin'in (Asuriyalı) ve hükümdarlarının oğlu Aza'ya karşı kışkırttı ve Mannalılar ülkesinde isyan edip, sarp Uauş Dağında kendi hükümdarları Aza'nın cesedini bıraktılar. Manna ülkesinin intikamını almak ve onu Asur'un egemenliğine geri kazandırmak için Asur’a, efendim olan tanrı Aşur’a ellerimi kaldırdım ve Uauş Dağında, Aza'nın cesedinin bırakıldığı yerde Baqdattinin derisini soydum ve Mannalılara gösterdim. Ullusunu'yu, onun (Aza'nın) kardeşini tahta oturttular, ben de ona bütün Mannalılar ülkesini boyun eğdirdim.”

Azanın ölümünden sonra iktidara kardeşi Ullusunu geçti. Asurlular, elbette müttefik devletin kaybedilmesiyle razı olamazlardı ve II. Sargon, hükümdarlığının VI, VII ve VIII yıllarında Manna'yı ve ondan ayrılmış bölgeleri boyun eğdirmek için seferler düzenledi. II. Sargon daha sonra Manna'nın başkenti İzirtu üzerine hücuma geçti, Mannalılarla kanlı bir savaş düzenledi, İzirtu yakınlarında bulunan Zibia ve Armait kalelerini ele geçirdi. Görünüşe göre bu kaleler İzirtu'yu koruyordu. Bu konuda II. Sargon'un Dur – Şarukkin sarayındaki kitabesinde şöyle denir^[57]:

“Mannalı Ullusunu ilahi Aşur’dan, ülkesinin dağılmasına... Urartulu Ursa’ya güvenip Karallalı Aşşurleni ve Allabriyalı İttini bana karşı ayaklandırdı, Urartu’ya hizmet etmeye çağırdı. Kalbimin öfkesiyle çekirge gibi bu ülkeyi kapladım. İzirtu'yu, Manna ülkesinde bulunan onun kraliyet şehrini yok ettim, kartal gibi onlara büyük bir katliam yaptım, İzirtu'yu yaktım ve Zibiya ile Armait (şehirlerini) ele geçirdim. Mannalı Ullusunu ve tüm halkı bir araya gelip ayaklarımı kucakladı; onları affettim, Ullusunu’nun suçlarını bağışladım ve (onu) atalarının kraliyet tahtına oturttum. Allabriyalı İttini ailesiyle birlikte göç ettirdim.”

Manna'daki iç sorunlardan yararlanan Urartulu I. Rusa, Ullusunu'nun 22 kalesini ele geçirdi ve Mannalı vali Dayaukku'yu ona karşı ayaklandırdı. E.A. Grantovski kaynaklarda belirtmiştir ki, diğer valilerle birlikte isyan eden Dayaukku'nun Manna'ya bağlı Missi ülkesinin başçısı idi. Ullusunu oldukça zor bir duruma düştü. Asur'un himayesinden kurtulmak ve Urartu'dan yardım almak isteğinden vazgeçmek zorunda kaldı. II. Sargon onu affetti, "tüm günahlarını bağışladı" ve onu Manna tahtında tuttu. Bu dönemde Ullusunu, II. Sargon'u savundu ve Urartu ile mücadelede ona yardım etti. Mannalılar, Asur ordularını tahıl ürünleri, ot, at, büyük ve küçükbaş hayvanlarla donatıyorlardı. II. Sargon ile Ullusunu arasında bir antlaşma yapıldı. Bu antlaşmaya göre, Ullusunu, önceki hükümdarlara kıyasla Asur'dan belirli imtiyazlar aldı^[58]. II. Sargon şöyle bildiriyor:

"Yedinci hükümdarlık yılımda, Urartulu Rusa, Mannalı Ullusunu'ya ihanet etti ve onun 22 kalesini ele geçirdi. O, Manna valisi Dayukkunu'nun oğlunu rehin aldı ve Ullusunu hakkında yalan sözler söyleyip şüphe uyandırdı. Asur’a, [efendime] ellerimi kaldırdım, bu 22 kaleyi kuşattım, ele geçirdim ve Asur'un sınırlarına dahil ettim. Dayukkunu ailesiyle birlikte yerinden ettim, mazlum Mannalıların ülkesini yeniden inşa ettim. Nairi hükümdarı Yanzu'dan, Hubuşkiya şehrinde haraç aldım. Urartulu Ursa'nın vilayetinde 9 şehri , onların hayvanlarını, kalelerini ve çevresindeki yerleşimlerle birlikte , Andiyalı Telusina'nın vilayetinde ele geçirdim. 4200 kişiyi mallarıyla birlikte esir aldım; bu kaleleri yıktım, harap ettim, ateşe verdim. Kendi hükümdar heykelimi yaptırdım, onun üzerine efendim Asur'un zaferini yazdırdım ve İzirtu'da, Mannalılar ülkesinin hükümdar şehrinde diktim."

II. Sargon ile Ullusunu arasında bir antlaşma yapıldı. Bu antlaşmaya göre Ullusunu, önceki hükümdarlara kıyasla Asur'dan belirli imtiyazlar aldı. II. Sargon şöyle bildiriyor:

"Onların efendisi, hükümdar Ullusunu'ya onur yemeği verdim, tahtını babası İranzu'nun tahtından daha yüksek tuttum".

Görünüşe göre, antlaşmaya göre II. Sargon, Urartular tarafından ele geçirilmiş ve daha önce Asur'a eklenmiş 22 kale ve iki tahkimatlı şehri Manna'ya geri vermek zorunda kalmıştır. Urmiye Gölü'nün güneyinde yer alan bu kaleler Dayaukkunun emri altındaydı. Urartu koalisyonunun yenilgisiyle sonuçlanan Uauş Dağı yakınlarındaki savaştan sonra II. Sargon, Urmiye Gölü'nün kuzey kıyıları boyunca seferine devam etti. Subi eyaletindeki birçok kale, ayrıca Sangibutu (Kadim zengi boyunun yaşadığı vilayet) eyaletindeki zengin Ulhu (Ulhunun Merend vadisinde yer aldığı tahmin edilmektedir) şehri Manna'ya geri verildi.

Ullusunu'nun hükümdarlığı döneminde Manna'nın durumu o kadar güçlendi ki, artık II. Sargon'un varisleri döneminde Asur devletinin üstünlüğünü tanımayı reddetti ve hatta bazı Asur yerleşim yerlerini ele geçirebildi. Asur hükümdarı Sinaherib (M.Ö. 705–681 yılları) Manna'ya saldırmak zorunda kaldı, ancak bu askeri sefer görünüşe göre pek başarılı geçmemiştir. Çünkü Sinaherib sadece esir almakla yetinmek zorunda kalmıştır^[59].

Aynı zamanda Urartu da doğu eyaletlerine olan iddialarından vazgeçmemişti. I. Rusa'nın oğlu II. Argişti'nin döneminde Urartu bu yönde askeri seferlerini yeniden gerçekleştirdi. Bu, Savalan Dağı'nın güney yamacındaki iki kaya yazıtı ile de doğrulanmaktadır. Yazıtlarda Arhu eyaletine askeri bir seferden, bir nehri geçerek Uşulu ve Buku ülkelerinin işgalinden bahsedilmektedir. Geri dönerken Urartulular, üzerine haraç koydukları Girduni, Githani, Tuişdu ülkelerini ve Rutumni şehrini ele geçirdiler. Ele geçirilen kalelerden biri Argiştiirdu ("Argişti'nin valisi") olarak adlandırılır^[59].

Manna'nın sonraki hükümdarı Ahşeri'nin adı, Esarhaddon'un (M.Ö. 680–669 yılları) raporlarından birinde geçmektedir. Asur ile mücadelede Ahşeri, "Manna ülkesinin eyaletlerinde" yerleşik Kimmerler ve İskitlerden yardım alıyordu. Asarhaddon, kendisini "Mannalılar ülkesinin halkını, boyun eğmeyen kutileri dağıtan, onları kurtaramayan müttefik-İskit İşpakka'nın ordusunu kılıçtan geçiren" olarak tanımlasa da Manna ona boyun eğmemişti^[59].

Asur tanrısının kehanetine yöneltilen sorularda Esarhaddon, Asur yöneticileri Medya ülkesinden haraç toplamaya gittiklerinde Mannalıların onun haraç toplayıcılarına saldırıp saldırmayacağını sürekli olarak sorguluyordu. Ahşeri'nin hükümdarlığı döneminde, Medyalılar Asur aleyhine isyan ettiklerinde Mannalılar da onlarla birlikte hareket ettiler. Muhtemelen Kaştariti'nin liderlik ettiği Medlerin birliği, halk hareketi sonucu ortaya çıkmıştı^[59].

Kaştariti, Mannalılar ve müttefik Kimmerlerin orduları, Asur ile mücadelede zafer kazandılar. Kehanetten gelen sorularda Kaştariti, Kimmerler ve Mannalıların ele geçirmek istedikleri çeşitli şehirler sıralanır. Sorulardan birinde, Esarhaddon'un düşmanlarıyla müzakere etmeye karar verdiği görülüyor; amacı, birliklerini parçalamaktı. Medlere ve muhtemelen Mannalılara da bir elçi gönderdi ve kendi kızını İskit hükümdarı Partatua'ya gelin verip vermemek meselesini tartıştı. Diğer bir bilgiye göre, o Kimmerleri kendi tarafına çekmeye çalışarak Mannalılar aleyhine harekete geçmeye karar verdi, ancak Asurlular kendi kuvvetlerinden o kadar emin değillerdi. Asur askeri komutanlarından biri, Esarhaddon'a hitaben yazdığı bir mektubunda, ordunun tamamını birden Manna topraklarına sokmamasını, ihtiyatlı davranarak geri çekilme ihtimali göz önünde bulundurularak operasyon bölgesinde bir kale inşa edilmesini tavsiye eder^[59].

Ahşeri, Asurbanispal'ın (M.Ö. 669–627 yılları) daha güçlü baskısına karşı sınav vermek zorunda kaldı. Bu dönemde Manna, Asur'dan çok da zayıf değildi. İlk olarak Aşurbanipal, hatta bir barış antlaşmasıyla Manna tarafından ele geçirilmiş Asur kalelerini geri almak için çaba gösterdi. Kehanette Aşurbanipal sorar^[59]:

"Üstadların lideri Nabuşarrunusur, adamlar, atlar ve Asur hükümdarı Asurbanipal'ın askeri kuvvetleriyle (birlikte) Mannalıların ele geçirdikleri Asur kalelerini (geri almak için) harekete geçecek mi? Eğer giderse, ister iyi niyetli bir sözle, (dostluk) antlaşmasıyla, ister savaş, kavga, dövüşle, isterse herhangi bir insan hilesiyle, ne olursa olsun, bu kaleleri geri alacak mı- senin büyük tanrılığını bilirim".

Ancak Asur toprakları barış yoluyla geri alınmadı. Ahşeri'nin ve Asurbanipal'ın orduları arasında savaş çıktı ve Mannalılar yenilgiye uğradılar. "Sayısız küçük yerleşim yerleriyle birlikte sekiz tahkimatlı şehir Ayuciaş, Paşa, Su, Busutu, Aşdiaş, Urkiyamun, Sixua, Naziniri, ayrıca Urmeyate, Uzbia kaleleri ve başkent İzirtu'yu çevreleyen yerleşim yerleri" ateşe verildi ve yağmalandı^[59].

Asurlular, uzun süredir kendilerine ait olan, ancak Mannalılar tarafından ele geçirilmiş olan Allabriya eyaletini ve Asur ile komşu olan diğer bölgeleri geri aldılar. Asurbanipal, Ahşeri'nin eyaletlerini yağmalayıp harap ettikten sonra Mannalıların hükümdarına bir barış teklifi göndermek istedi, ancak onun karşısına Mannalılar arasından bir hain çıkmıştı. Ahşeri'nin kendi oğlu Ualli, babasına karşı isyan etti ve Asur'a kaçtı. Ahşeri, Asurlularla barış yapmak zorunda kaldı, Manna'nın yeni hükümdarı Ualli oldu^[59].

Asurbanipal'ın, Ahşeri'nin tüm ailesinin "kılıçtan geçirildiği" hakkındaki bilgisine rağmen, Ahşeri'nin yerine oğlu Ualli geçmişti. Ahşeri'nin karşıtları, Asurlularla ittifak taraftarlarıydı ve isyan da onun yardımı olmadan hazırlanmış olamazdı. Hatta Ahşeri, başkenti İzirtu'yu terk ettikten sonra bile, bir kitabe göre İştatti, diğerine göre ise Atran kalesinde güçlenerek Asurlulara karşı sert bir direniş göstermişti. Ahşeri'yi öldüren isyancılar, Asurlulara daha fazla yardım etmiş oldular. Ahşeri'nin oğlu Ualli, Asur'un zaferini kabul etti, Asurluların talep ettiği tüm vergileri ödedi ve ek olarak 30 at daha verdi. O, oğlu Erisini ve kızını hükümdara rehin olarak gönderdi. Buna karşılık Aşurbanipal, Manna'ya kendi barış elçisini gönderdi^[60].

Asurbanipal'ın "B silindiri"ndeki kitabede, Ualli'nin iktidara gelişi şöyle anlatılır^[61]:

“Aşur ve İştar, benim hükümdarlığıma saygı göstermeyen Ahşeri'yi, onun kölelerinin ellerine teslim ettiler. Onun halkı ona karşı ayaklandı ve cesedini sokağa attılar. Sonra oğlu Ualli, onun tahtına oturdu.”

Manna devletinin adı geçen çivi yazılı kaynaklara göre, M.Ö. 616 yılına kadar Asur'un Babille olan son savaşına kadar Asur'un müttefiki olarak kalmıştır. "Gedd Salnamesi", Asur'u ağır bir yenilgiye uğratan Babil hükümdarı Nabopalasar'ın (M.Ö. 605 yılında ölmüştür) Asur soylularını ve onlara yardım etmeye gelen Mannalıları esir aldığını bildirir. Gedd Salnamesi'nde bu durum şöyle anlatılır^[62]:

"Nabopalasar'ın 10. yılında, ayar ayında, o, Akkad'ın ordusunu topladı ve Fırat Nehri kıyısından ilerledi; Suxeyliler ve Hindanlılar onunla savaşa girmeyip vergilerini ona sundular. Ab ayında, Asur ordusunun Kablinde olduğunu bildirdiler; Nabopalasar onlara karşı harekete geçti ve ab ayının 12'sinde Asur ordusuyla savaştı, Asur ordusunu yendi, Asur'a büyük bir darbe vurdu, çok miktarda ganimet aldı. Onların yardımına gelen Manna ve Asur soyluları esir alındılar. Aynı zamanda Kablin şehrini ele geçirdi. (Kuzey bölgelerine yönelik seferlerle ilgili). 12. yılın ab ayında emriyle Madaylı Nînava'ya karşı Tarbis şehrini ele geçirdiler. O, Dicle Nehri kıyısından ilerleyip, Aşur'a saldırdı, şehirde savaş yaptı; şehri yıktı, büyük adamlara ağır bir darbe vurdu, ganimetlerini ele geçirdi, esir aldı. Madaylıların yardımına gelen Akkad kralı ve onun ordusu savaşa yetişemedi, Aşşur yıkılmıştı. Akkad kralı ve Umakiştar şehir yakınlarında buluşarak dostluk ve ittifak anlaşması imzaladılar. Umakiştar ve onun ordusu ülkesine döndü, Akkad kralı ve ordusu ülkesine döndü. 14. yılda Akkad kralı ordusunu topladı. Ummanmandan'ın kralı Umakiştar, Akkad kralının karşısına, buluştular, Akkad kralı ve Umakiştar Radan Nehri'ni geçtiler ve Dicle Nehri kıyısından ilerlediler Nînava'ya karşısiman ayından ab ayına kadar 3 savaş şehre büyük bir darbe indirdiler."^[63]

Asur'u tamamen yenilgiye uğratan Madaylılar, Yakın Doğu'da rakipsiz güçlü bir devletin temellerini attılar. Muhtemelen M.Ö. 615–610 yılları arasında Manna devletini kendilerine tabi kılmışlardır. Ancak Manna, bir süre Medya'ya bağlı bir devlet olarak bağımsızlığını korumuştur. Manna'nın adı geçen son yazılı kaynak İncil'dir. Yeremya kitabında Urartu devleti, Manna ve İskitler M.Ö. 593 yılında Madaylılarla birlikte Babil'e karşı ayaklanmaya çağrılır^[64].

Mannada hükümdarlık makamı irsen geçiyordu . Birbirini takip eden hükümdarlar Aza ve Ullusunu İranzu'nun oğullarıydı. Asur hükümdarı Asarhaddon'un çağdaşı Ahşeri'den sonra Mannayı oğlu Ualli yönetmiştir. Devletin başında kalıtsal yetkiye sahip bir hükümdar bulunurdu. Devletin toprakları, hükümdarın atadığı valiler tarafından yönetilen eyaletlere bölünmüştü. G. A. Melikişvili'nin belirttiği gibi bu valilerden bazıları bile kalıtsal yetkiye sahip olmuştur. Mannada hükümdar yetkisi, görünüşe göre sınırsızlığa doğru gitmiştir; en azından hükümdarlar bağımsız bir yetkiye sahip olmaya çalışmışlardır. Bu da hükümdar ile onun yürüttüğü siyasetin destekçileri ve karşıtları arasında sürekli bir mücadeleye yol açmıştır. Manna'da siyasi yönü değiştirmek için suikastlar yapılmış, mevcut hükümdarlar devrilmiş ve kendilerine uygun olanlar tahta getirilmiştir. Suikastlerin başında çoğunlukla hükümdarın oğlu veya kardeşi yer alırdı. Örneğin, Asur yanlısı olan Aza'yı, Urartu ile ittifak yapan kardeşi Ullusunu tahtan indirmişti. Aynı zamanda II. Sargon'un verdiği bilgilere göre, Ullusunu "Kendi büyükleri, ihtiyarları, danışmanları, ailesinin üyeleri, valileri, ülkesini yöneten soylularıyla" birlikte II. Sargon'u karşılamaya çıkmıştı. Yani hükümdar yetkisini sınırlayan ihtiyarlar meclisi olarak sayılanlarla birlikte ükleyi yönetmekteydi^[65].

Hükümdar artık mutlak güç sahibiydi. II. Sargon dönemine ait bilgilere göre, Manna hükümdarının egemenliğinden kurtulmaya çalışan "Onun ülkesini yöneten valiler ve başkanların" bağımsızlık çabaları engellenmiş ve sınırlandırılmıştı, artık kendilerine bağlı bölgelerde bağımsız bir yetkiye sahip değillerdi.

Yukarıda belirtilen bilgilerle II. Sargon, Ullusunun kendisiyle birlikte tüm akraba ve Manna soylularını karşılamaya çıkmasının, ona olan saygı ve dostluğunu göstermek olduğunu vurgulamak istemiştir. Metnin devamından anlaşılmaktadır ki, Ullusunu kendi güvenliğini sağlamak için rehine almamış aksine II. Sargon'un büyük oğluna hediyeler vermeyi emretmiştir. Kendi hükümdarlığını pekiştirmek için Asur hükümdarına bir stella ithaf eder. G. A. Melikişvili'nin düşüncesine göre, Manna hükümdar oğullarının Asurlulara rehine verilmesi olgusu, Manna hükümdarlarının da egemen hükümdarlar olduğunu gösterir. Hükümdar yetkisinin güçlenmesi, soylular tarafından savunulması, gelişmiş ekonomi, Mannanın Yakın Doğu'nun büyük devletlerinden biri haline gelmesine olanak sağlamıştır.

Manna halkının dini inançları hakkında yazılı kaynaklardaki bilgiler son derece sınırlıdır. Bu kaynaklarda Urmiye Gölü havzasının eski sakinlerinin taptığı tanrıların adları geçmez, tapınakların adı verilmez. Eldeki birkaç bilgi, Mannalıların şehirlerinde çeşitli tapınaklar olduğunu ve bu tapınaklarda tanrı heykellerinin yer aldığını düşünmemize olanak tanır. II. Assurnasirpal, Zamuada ele geçirilen ganimeti sayarken, Zamua’da Ameka’nın başkenti Zamri’de ele geçirilen putlardan da bahseder. II. Sargon, Mannalıların kral Ullusunu ile birlikte Aşşur'a ve kendi tanrılarına şükran duası ettiklerini belirtir^[66]:

"Onlar benim krallığıma Aşşur'un ve yaşadıkları ülkenin tanrılarının huzurunda hayır duası ettiler."

Arkeologlar, Hasanlıtepe'de yapılan kazılarda ortaya çıkarılan yerleşim yerlerinden birinin bir tapınak olduğunu düşünüyorlar. Bu binanın ortasında tuğla bir platform vardı ve muhtemelen getirilen kurbanlar burada yakılıyordu. Duvarlardan birinin dibinde, üzerinde bir üçayaklı demir kandil yerleştirilmiş bir basamaklı platform keşfedildi.

Yerel halkın dini inançları hakkında maddi kültür kalıntıları daha fazla bilgi sağlar. Defin adetleri, seramik ve metal eşyalar, silindirik mühürler ve diğer nesneler üzerindeki tasvirler halkın manevi yaşamının özelliklerini yansıtır. Hasanlıtepe'de bulunan altın kadehin üst kısmındaki tasvirler, tanrılara ibadeti ve kurban sunmayı özellikle parlak bir şekilde gösterir. Katırlar ve öküzlerin çektiği üç savaş arabasını, uzun eteği olan, kısa kollu püsküllü kıyafetler giymiş tanrılar sürmektedir. Tanrıların saçları beline kadar uzanır. Tanrılara doğru ilerleyen iki figür, muhtemelen rahiplerdir—biri kadehten şarap dökme törenini gerçekleştirirken, diğeri ibadet ediyormuş gibi ellerini önünde tutar. İki hizmetçi, onların arkasından kurbanlık koyunlar getirir. Onlar da tanrılar ve rahipler gibi giyinmişlerdir, ancak saçları omuzlarına kadar kesilmiştir. Bu tasvir kompleksi, tanrılara şarap adama töreninin gerçekleştirilmesi, hava koşullarının mahsul için uygun olması adına dualar edilmesi ve kurbanlar sunulmasıyla ilgili verimlilik mitleriyle bağlantılıdır. Kadeh üzerindeki tanrıların başlıklarında kanat ve boynuza benzer şekiller vardır. Hasanlitepe'de kanatlı bir tanrı başının kabartma tasviri bulunan bir mina parçası keşfedilmiştir. Kanatların varlığı, bu bölgede yaygın olan Hurriler’e ait bir gelenek olarak kabul edilir.

Altın kadeh üzerindeki tasvirlerden ilk tanrıyı, tufan ve savaş tanrısı olarak tanımlayabiliriz, ki onun simgesi öküzdür. Bu tanrı, Asurluların tanrısı Adad, Urartuluların tanrısı Teişeba ve Hurrilerin tanrısı Teşşeba (Teşub) ile örtüşmektedir. Katırların çektiği savaş arabalarının sürücüleri ise Mezopotamya tanrıları olan Güneş tanrısı Şamaş ve Ay tanrıçası Sin ile karşılaştırılabilir. Mezopotamya tasvirlerinden görüldüğü gibi, bu tanrılar sıklıkla Adad tanrısına eşlik ederler. Üçü bir arada, doğanın iyi güçlerinin temsilcisi olan bir tanrı üçlüsünü oluştururlar. Genellikle mitolojik hikayelerde iyi güçler, kötü güçlerle karşılaştırılır ve kötü güçlerle sürekli mücadele edilir. Eski halk, vahşi ve evcil hayvanlara doğaüstü güçler atfeder, bazılarını tanrıların sembolü, müttefiki ya da düşmanı olarak kabul ederlerdi^[67].

Mezopotamya ve Küçük Asya tanrılarıyla olan benzerlikler, Urmiye Gölü havzasındaki bölgeler ile sınır komşusu olan bölgeler arasında var olan komşuluk ilişkileri ve bağlantılar sayesinde mümkün olmuştur, ancak incelenen bölgede Asur ya da Urartu tanrılarının tam olarak aynı olan tasvirleri bulunmamıştır. Bilinir ki, neredeyse tüm eski halklar arasında doğa güçlerine tapınma yaygındı, ancak bu güçler her seferinde yerel koşullara ve adetlere uygun olarak tasvir edilirdi. İncelenen bölgenin eski halkının inançlarında hayat ağacına tapınma büyük bir yer tutuyordu. Bu, Hasanlıtepe, Marlıktepe ve Ziviye'de yaşayan eski halkın sanatında da yer bulmuştur. Sanatçıların yaptığı birçok metal ve kemik eşya, mühürlerde hayat ağacı ve yanında ayakta duran ya da diz çökmüş hayvanlar tasvir edilmiştir. Hasanlitepe'den bulunan kap parçalarından birinde, Marlıktepe'den çıkan mühürlerde ağacın önünde duran dağ keçisinin tasviri vardır. Marlıktepe'de bulunan kadeh üzerindeki tasvirde de hayat ağacının yanında kanatlı öküzler yer alır. Ziviye'de keşfedilen altın pektoralin üst kısmında stilize edilmiş hayat ağacı, yanında ön ayaklarını kaldırmış dağ keçileri, alt kısımda kanatlı öküzler tasvir edilmiştir.

Hayat ağacına tapınma, Yakın Doğu'da yaygın bir motiftir. Hayat ağacı, doğanın ölüm ve dirilişini, eski halkların ahiret inancını simgeliyordu. İlgili dönemin defin adetleri de bunu destekler. Ölüler, hayatta kullandıkları ve öteki dünyada yaşamlarını sürdürmek için ihtiyaç duyacakları her şeyle donatılırdı. Mezarlarına silahlar, süs eşyaları, içinde yiyecek ve içecek bulunan birçok kap konulurdu; bazen bu yiyecek ve içecek kalıntılarına da rastlanır. Mezarlar, dini törenlerde kullanılan ve içinde kutsal su bulunan uzun boyunlu kaplarla doldurulurdu. Merhumun başucuna kurbanlık hayvanlar yerleştirilirdi. Bu dönemde halkın yaşamında atın özel bir yeri vardı. At, kuşkusuz kutsallaştırılmıştı. Marlıktepe, Kaluraz ve Şahtahtı nekropolünde bulunan materyaller, atların ayrı mezarlara gömüldüğünü göstermektedir^[68].

Efsanevi özelliklere sahip oldukları düşünülen atların tasvirlerine sanatçıların yaptıkları eşyalarda da rastlanır. Materyaller, Urmiye çevresindeki bölgelerde tanrıların panteonunun var olduğunu, halkın tanrılara taptığını, tapınaklarda ibadet edildiğini, kurbanlar kesildiğini ve dini ayinlerin icra edildiğini göstermektedir^[69].

Hasanlu nekropolü, o dönemde kale duvarlarının dışında, tepenin kuzey yamacında yer alıyordu. Mezarlık alanı, V ve VI yüzyıllarda uzun bir süre boyunca kullanılmıştır. Mezarlık alanında ilk kazılar 1947 yılında M. Rad ve A. Hakemi tarafından yapılmıştır. Daha sonra, R. Dyson'un liderliğindeki bir ekip, sistematik kazılar yapmış ve kazılan mezarlar, yerleşim alanının katmanlarıyla kronolojik olarak uyumlu hale getirilmiştir. Mezarlar, bu kalenin halkının defin sırasında belirli bir yön izlemediğini göstermektedir. Ölüler, yan yatmış, bükülü bir pozisyonda doğrudan toprağa gömülmüşlerdir^[70].

Erkekler hançer, mızrak ve ok ucu gibi silahlarla, kadınlar ise bilezikler, yüzükler, boncuklar ve başlıklarıyla birlikte defnedilmişlerdir. Ayrıca, tüm mezarlara belirli miktarda çömlek (muhtemelen içine yiyecek ve içecek konulmuş) bırakılmıştır. Bütün mezarlarda, uzun saplı çaydanlıklara rastlanmıştır. Bu kapların törensel bir öneme sahip olduğu düşünülmektedir. Ölülerin başı yanında koyun kemikleri bulunmuştur. Mezarlardan birinin duvarları özenle çay taşlarıyla çevrilmiştir. Ana ölüyle birlikte bir başka ölü de gömülmüştür^[71].

R. Dyson, bunun toplumda sosyal hiyerarşinin varlığını yansıttığını düşünmektedir. Marlıktepe mezarları, toplumsal tabakalaşmayı daha canlı bir şekilde yansıtmaktadır^[72]. "Hükümdar Mezarlığı" olarak adlandırılan bu mezarlık, zenginlikleri ve görünüşe göre konumlarına göre birbirinden oldukça farklı olan soylulara aittir. Bazı mezarlar, diğerlerine göre daha fazla donanım ve değerli eşyalarla daha zengin bir şekilde donatılmıştır. Defin için kazılan tüm kuyuların duvarları kil harcı ve taşla kaplanmıştır. Defin adeti, Hasanlu mezarlarında olduğu gibidir^[73].

M.Ö. II. binyılın sonlarına ait buluntular, Mannalıların yerleşimlerini düşmanın erişemeyeceği, aynı zamanda kolayca savunulabilen doğal yükseltilerde ve stratejik olarak elverişli yerlerde kurmaya başladıklarını göstermektedir. M.Ö. I. binyıla yaklaşıldığında bu yerleşimler, kalın duvarlarla çevrilmiş ve gerçek kalelere dönüşmüştür^[74].

Arkeolojik olarak bu süreç, Hasanlu'nun V. ve IV. dönemleri arasındaki geçiş aşamasıyla belirginleşmektedir. Tepenin zirvesinde beşinci döneme ait orta büyüklükte bir yapı kalıntısı keşfedilmiştir. Yapının duvarları, 38×38×16 ölçülerinde kare biçiminde pişmemiş tuğlalardan örülmüştür. Ölçüler, tuğlaların boyutunun sonraki yüzyıllar boyunca değişmediğini göstermektedir. Bazen tam tuğla sıraları, yarım tuğlalarla tamamlanmıştır. Bu nedenle bazı yerlerde duvarın kalınlığı yaklaşık 60 cm'ye ulaşmıştır. Bu inşaat tekniği, IV. dönemde de kullanılmıştır, ancak bu dönemde yapılar sağlam duvarlarla çevrilmiştir^[75]. Manna Devleti'nin yerleşim yerlerinin adını veren Asur kaynakları, onları uzun mücadelelerden sonra ele geçirdikleri (bazen de başaramadıkları) tahkim edilmiş kale şehirler ve bu kalelerin çevresindeki yerleşim yerleri olarak ayırmaktadır. Urartu yerleşimleri de ele geçirilen eyaletlerde kalelerin varlığını kaydetmekte ve onları alu — sıradan yerleşim yerleri ve tahkim edilmiş kaleler olarak adlandırmaktadır^[76].

Ancak, kale-şehirlerin hepsi yerleşim yerleri değildi. Görünüşe göre, bazıları yalnızca önemli stratejik noktaları tutan ve daha önemli yerleşim merkezlerinin yollarını koruyan savunma yapılarıydı. Düşmandan korunmak için bu kale-şehirlerde belirli bir miktar asker tutulurdu. Ayrıca, kuşatma tehdidi oluştuğunda, hayvanlar buraya sürülür ve yakın köylerin sakinleri burada saklanırdı. Bu kaleler, tepenin zirvesinde, duvarlarla çevrili küçük bir alanda yer alıyordu. Görünüşe göre Zibia (Uzbia, İzzibiya) da eski zamanlarda bu tür kalelerdendi. Harabeleri, yüksekliği 90 metre olan bir tepe üzerinde bulunmaktadır. Tepenin üst kısmında, sınırlı bir alana sahip ve çamurdan yapılmış bir duvarla çevrili bir alan içinde yapılar bulunmaktadır. R. Dyson, buranın sürekli yerleşim yeri olan bir şehir olarak kabul edilemeyeceğini düşünmektedir. A. Godard, Zibia kalesini, günümüzdeki Ziviye köyü yakınlarında bulunan ve hazine keşfedilen yerin yakınındaki bir tepeyle özdeşleştirir. Asur kaynaklarında Zibiya ile birlikte adı geçen Armait (Urmeyate) kalesi ise ona yakın, günümüzdeki Sahab köyü arazisinde lokalize edilir. A. Godard, 5 km uzaklıkta yer alan Kaplantu yerleşimini İzirtu ile eşleştirir. Ancak I. M. Dyakonov buna şüpheyle yaklaşır. Asur kaynaklarına göre, Mannanın başkenti İzirtu bu kalelerin yakınındaydı. Adları her zaman birlikte anılırdı ve Asurlular, İzirtu'ya Zibia ve Armait kaleleri yıkıldıktan sonra yaklaşmışlardı^[77].

Hasanlu Yakınlarındaki Akrepkale'de Yapılan Kazılarda Benzer Bir Küçük Kale Ortaya Çıkarıldı. Bu kalenin etrafı, dışa çıkıntılı kuleleri olan bir surla çevriliydi. Kale iki kez yakıldı, ancak yıkıldıktan sonra ilk planına göre yeniden inşa edildi. Akrepkale’de kurulmuş bu tahkimat, eski zamanlarda Hasanlu tepesinde bulunan şehrin giriş yollarında bir engel olabilir. Düşmanın yaklaştığını haber veren özel kuleler de savunma amaçlarına hizmet ediyordu. Elde edilen bilgilere göre, Manna'nın Saigibutu bölgesinde bu tür kuleler varmış^[78]:

"Dağ zirvelerine kuleler dikilmişti, gece-gündüz ateş yakılıp yakılmadığını izliyor ve uzakta olan düşman yaklaştığında haber veriyorlardı."

Giriş yolları savunulan şehir-kaleler (alani dannuti), çok geniş bir alanı kapsayan ve en uygun konumda bulunan yerleşim yerleriydi. Bunlar daha ciddi bir şekilde güçlendirilirdi, iç kaleleri, sarayları, tapınakları ve diğer mimari yapıları vardı. Şehir-kalelerden bazıları "kraliyet şehri" (al serruti) olarak adlandırılıyordu ve kralın, soyluların, eyalet yöneticilerinin ikamet ettiği yerdi. Bu şehirler, kültür, din ve sanat merkezleriydi. Küçük kaleler ve çevresindeki yerleşim yerleri yıkıldığında yalnızca hayvanlar ele geçirilirdi, ancak büyük şehirlerden hayvan sürüleri, ambarlardaki tahıl, gümüş, bakır, altın ve zanaatkâr emeğinin ürünleri götürülürdü. Asur rölyeflerinde gösterilen bu tür kalelerin dış görünümünü hayal etmek mümkündür. Manna kalelerinin ele geçirilme sahneleri, Horsabad'daki II. Sargon dönemine ait rölyeflerde tasvir edilmiştir. Toprak Kalesi'nde (Torpaqqala) Asur rölyefinin kulelerine benzer kuleler tasvir edilmiş, tunç levhalardan yapılmış üç katlı binanın modeli bulunmuştur. Karmirblur'da da kemikten kesilip yapılmış benzer bir kule bulunmuştur. Manna'nın Uşkaya Kalesi'ni II. Sargon şöyle tasvir eder^[79]:

"Güçlü silahımın hüneriyle bu kaleye tırmandım, bol miktarda malını yağmalayıp kampıma taşıttım. Kayaya yaslanan temellerini, sekiz arşın kalınlığındaki kalenin sağlam surunu diş diş olan üst kısmından yüksek temeline kadar bir nefeste söküp yerle bir ettim. Kalenin içindeki evleri ateşe verdim, uzun kirişlerini yaktım."

En önemli kalelerin savunmasını güçlendirmek için çevresine hendekler kazıyor, toprak setler inşa ediyorlardı. Tarui ve Tarmakisa böyle kalelerdi.Hasanlu tepesinde yapılan kazılarda bulunan şehir, büyük bir tepeyi kaplıyordu ve o tepenin zirvesinde binalar inşa edilmişti. Tepenin etrafını çevreleyen güçlendirilmiş duvarın sağlam kalan temelinin kalınlığı 3 metre 20 santimetredir ki bu da II. Sargon’un kitabesinde belirtilen yaklaşık 8 arşına denk gelir. Duvarların temeli iri taş levhalardan örülmüştür. Duvarın tamamen sağlam kalan temelinin yüksekliği yaklaşık 2 metre 60 santimetredir. Kale duvarının kalan kısmı ise kare şeklinde kerpiçten inşa edilmişti. Duvarların yüksekliğinin 10 metreye yakın olabileceği tahmin edilmektedir. Kalenin çevresi boyunca 30-35 metre aralıklarla, her biri 10 metrekare olan on bir adet kare şeklinde çıkıntılı kule inşa edilmiştir. Kuleler arasındaki duvar, 3×0,5 metre ölçülerinde iki destek duvarla güçlendirilmiştir. Kalenin merkezinde, kalenin diğer kısımlarından daha yüksek olan iç kale vardı. Binaların arasından geniş taş döşenmiş bir sokak geçiyordu. Binalar iki veya üç katlıydı. Üst katlara merdivenle çıkılıyordu^[80].

Binaların kerpiç duvarları da taş temel üzerine örülüyordu. Kerpiçler 38×38×16 santimetre ölçülerinde kare şeklinde kerpiçlerdi. Duvar, bir sıra tam kerpiçten ve bir sıra yarım kerpiçten örülüyordu, böylece kalınlığı yaklaşık 60 santimetreye ulaşıyordu. Yaşam binalarının koridoru, ona bitişik yan odaları, sıvalı taş temeller, üzerinde çapı yarım metre olan ahşap sütunlar vardı. Duvarların kalıntılarına bakarak sütunların yüksekliğinin 7 metreden fazla olduğu tahmin edilmektedir. Salonun duvarları boyunca kerpiçten inşa edilip kil ile sıvanmış banklar, salonun ortasında ise bir ocak bulunuyordu. Saray kompleksinin çeşitli odalarında duvarlar sırlı kerpiçle kaplanmıştı. Yerlere taş levhalar döşenmişti. Kapılar eşiklere dayanan menteşeler etrafında dönüyordu. II. Sargon’un bilgilerinden, kral saraylarının üstünün servi ağacından yontulmuş kirişlerle örtüldüğü ve bunların hoş kokusunun odaları sardığı öğrenilmektedir. Manna'ya komşu olan Allabriya bölgesinin III. Şalmaneser'in yıllığında verilen tasviri, odalar hakkında belli bir fikir oluşturmaktadır^[81]:

"Allabriyalı Yanziburiaş'ın güçlendirilmiş Şurdira şehrini, altın kapısını, saray cariyelerini, çok miktarda malını ele geçirdim."

Buna göre Manna şehir-kalelerinde de "saray cariyeleri" için ayrı zengin süslemeli odaların olduğunu hayal edebiliriz, özellikle de Hasanlu kalesindeki sütunlu salona bitişik odalardan birinde aynı anda ölen, yüzüklü, bilezikli, süslü iğneli 44 kadının iskeletlerinin bulunmuştur. Bulunan silahlardan, kral çevresinin askeri temsilcileri için sarayda özel odalar olduğu anlaşılmaktadır. Tanrılara ibadet etmek için tapınaklar inşa edilirdi. Tapınağın ana odasının ortasında bir kerpiç platform bulunuyordu, muhtemelen kurban yeri olmalıydı. Duvarlardan birinin dibinde basamaklı alçak bir platform yapılmış ve platforma üç ayaklı bir lamba yerleştirilmişti. Yerlere taş döşenmişti, taşların altından su tahliye boruları geçiyordu^[82].

Ekonomik ihtiyaçlar için ana binalara bitişik birçok yardımcı oda inşa edilirdi: bu odalardan bazılarında tahıl ve şarap saklamak için büyük kaplar bulunmuştur. Şehir-kalede halkı el sanatları ürünleri ile sağlayan ustalar da yaşardı. Ustalara ait odalardan döküm yöntemiyle tunç ürünleri—balta, süs eşyaları vb.—yapmak için tek kalıplı ve çift kalıplı kalıplar bulunmuştur. Seramik ürünleri pişirmek ve kurutmak için evin önünde fırınlar kurulurdu, hazır ürünler evlerin düz damlarında saklanırdı. Kalenin etrafındaki alçaklarda küçük yerleşim yerleri (alani şihruti) bulunurdu. Bu yerleşim yerlerinin sakinleri tarım ve hayvancılıkla uğraşır, şehir-kaleyi gıda ile tedarik ederlerdi^[83]. Bazen bir şehrin etrafında birçok yerleşim yeri bulunurdu. Genellikle çivi yazılarında düşman şehirleri üzerinde zafer kazanmanın anlatımında "iyi güçlendirilmiş şehir-kalesini ve onun etrafındaki küçük yerleşim yerlerini ele geçirdim" şeklinde bir kalıp formül kullanılır. Birçok yerleşim yerinin halkı düşmanın saldırısı sırasında yakındaki kalede sığınır, mallarını buraya taşır, hayvanlarını sürüp getirirdi. Kale kuşatıldığında, onu savunmada askerlerin yanı sıra burada sığınan halk da katılırdı. Küçük yerleşim yerleri talan edilir ve yakılırdı, güçlendirilmiş şehir-kaleleri ise her zaman ele geçirilemezdi, bu yüzden bazıları birkaç kez kuşatılırdı, ancak inşaat tekniği o kadar mükemmeldi ki yıkılan kaleler hızla yeniden inşa edilir, burada yaşam devam eder ve savunma düzenlenirdi^[84].

Manna devleti topraklarında çeşitli yerleşim yerlerinde arkeolojik kazılar yapılmış ve çeşitli kale-şehirler keşfedilmiştir. Bu tür yerleşim yerleri en çok Batı Azerbaycan'da incelenmiştir. Burada Urartu mimari çizgileriyle karakterize edilen, siyah volkanik taştan yapılmış dörtgen bir yapı olan Siyahtepe Kalesi ortaya çıkarılmıştır. Yakınlarda ise Oğlukale adlı bir kale bulunmaktadır. Urmiye Gölü'nün sağ kıyısında yer alan Kazımbaşı tepesindeki harabelerde kale duvarlarının kalıntıları keşfedilmiştir. Merend'den 19 km Kuzeybatıda, Livar tepesinde de kale duvarlarının kalıntıları bulunmuştur. Şiddetli yangın izleri kalmış evler yontulmamış taşlardan yapılmıştır. Köşeleri burçlu ve geniş meydanlı kale duvarlarının bir kısmı korunmuştur. Kazılar sonucunda çok sayıda Urartu keramiği (M.Ö. 8. yüzyıla kadar) ortaya çıkarılmıştır. V. Kleiss, Livar Kalesi'nin varlığının Urartu döneminde Merend ovasının yoğun bir şekilde yerleştiğini gösterdiğini ve muhtemelen II. Sargon'un sefer yolunun bu vadiden geçtiğini düşünmektedir^[85].

Aras Nehri vadisinde Türkiye-Azerbaycan-İran sınırlarının kesiştiği noktada Kale Serenc adı verilen bir kale bulunmuştur. Savunma duvarları batı tarafında sık, doğu tarafında ise seyrek yerleştirilmiş burçlara sahiptir. Uşpu-Negadeh'den 8 km kuzeydoğuda, seramik buluntularına göre Urartu dönemine ait olduğu düşünülen bir kale kalıntısı keşfedilmiştir. Kalenin duvarları yontulmamış iri taşlardan yapılmıştır. Şu anda burç çıkıntıları görünmemektedir. Bu yapının muhtemelen Uşnu vadisinden Urmiye ovasına giden yol üzerinde bir gözetleme kalesi olduğu düşünülmektedir^[86].

Uşnu'dan 15 km doğuda çok büyük ve dik bir tepede yer alan Galatgah harabeleri bulunmaktadır. Bazı yerlerde iyi yontulmuş iri taşlardan yapılmış savunma duvarları kalmıştır. Tepenin en yüksek noktasından tüm Uşnu vadisi ve Sulduz vadisinin bir kısmı görülebilmektedir. Galatgah buluntuları Hasanlıtepe III dönemine denk gelmektedir. Seramikler Hasanlıtepe ve Ziviye buluntularında olduğu gibi sade ve üçgenlerle kazınarak bordürlerle süslenmiş, oyma tabanlı kırmızı ve gri monokrom kil eşyalarla temsil edilmektedir. Bunun yanı sıra birkaç zarif, dikkatle işlenmiş Urartu tipi kırmızı seramik kalıntıları da bulunmuştur. Burada beyaz taştan yapılmış kaçan bir hayvan figürünü stilize eden Urartu tipi içi boş silindir şeklinde bir mühür de keşfedilmiştir. Silindirin asmak için bir halkası da bulunmaktadır. Ayrıca burada kırılmış bir taş blok üzerinde Urartu yazıtı bulunmuştur. Metinde Urartu kralları İşpuini ve Menua'nın adları geçmektedir^[87].

Maku'dan güneydoğuda, Ağçay Nehri vadisinde, Bastam köyü yakınlarında büyüklüğüne göre Van Kalesi ve Toprakkale ile neredeyse karşılaştırılabilecek kadar muhteşem ve iyi korunmuş bir kale keşfedilmiştir. Bir süre önce bu bölgeden keşfedilmiş ve şu anda Tahran Arkeoloji Müzesi'nde saklanan bir yazıt sayesinde kalenin Urartu kralı II. Rusa (M.Ö. 685-645) döneminde inşa edildiği belirlenmiştir. Yazıtta "Rusa'nın küçük şehri"nin Haldi tanrısına adanmış bir tapınağın inşası hakkında bilgi verilmektedir. Tepenin eteğinde, kale ile aynı dönemde var olan bir yerleşim yeri bulunmaktaydı. Yapı kalıntıları, buradaki binaların taş temeller üzerine kerpiçten inşa edildiğini göstermektedir. Burada üzerinde silindir mühür izi ve çivi yazısı bulunan bir kil bulla bulunmuştur. Yerleşim yeri de kale ile aynı zamanda yok olmuştur. V. Klays'a göre kale ve yerleşim yerleri muhtemelen M.Ö. 600 civarında yok edilmiştir^[88].

Eski zanaatkarlar genellikle doğal kaynakların onlara sağladığı imkanlardan faydalanmışlardır. Puluadi bölgesi ile yakın komşulukta bulunan Marlıktəepe buluntuları, onların metal eşya üretiminde nasıl bir zanaatkarlık ve ustalığa ulaştığını göstermektedir. Asur hükümdarları, bu bölgelerden metalları yanı sıra onlardan yapılmış eşyaları da ele geçiriyor veya haraç olarak alıyorlardı. II. Asurnasirpal, Zamualı Ameka'nın "çok sayıda eşya, bakır kaplar, bakır kaseler, bakır tepsiler, onun sarayının hazinesini ve toplanmış gelirlerini ele geçirdiği" hakkında bilgi vermektedir. III. Salmanasar, Gilzan'dan haraç olarak gümüş, altın, kurşun, ayrıca bakır kaplar almıştır. V. Şamşi-Adad Gizilbunda'da gümüş kaplar, kaliteli altın ve bakır ele geçirmiştir^[89].

Hasanlıtepe, Marlıktepe, Ziviye ve Nahçıvan bölgesinde yapılan kazılar sonucunda elde edilen eşyalar, ayrıca Güney Azerbaycan bölgesinden MÖ 1. binyılın başlarına tarihlenen rastlantısal buluntular, bu bölgede yaşamış halkın zanaat üretiminde yüksek bir seviyeye ulaştığını doğrulamaktadır. Ayrıca, bulunan eşyaların bazılarının olağanüstü inceliği ve zarafeti, zanaatkarların çok büyük bir zevke sahip olduğunu göstermektedir^[90]. II. Asurnasirpal daha önce bu vilayetlerden başkenti Kalhu'ya zanaatkarlar getirdiğini bildirmiştir. Buluntular, zanaatkarların erişilebilen tüm malzeme türlerini kullandıklarını, metal, ahşap, kemik, kil ve taştan eşyalar yaptıklarını göstermektedir. Buradan bulunan eşyaların bazılarında Asur, Urartu veya İskit sanatlarının etkileri görülmektedir, bazı eşyalar ise sadece acemi bir taklitten ibarettir. Yakın Doğu'nun geniş bir bölgesine yayılan tasvirlerin genel karmaşık konuları vardı^[91].

Ancak zanaat eserlerinin büyük bir kısmı, mükemmelliği ve form çeşitliliği ile en eski zamanlardan itibaren burada gelişen yerel sanatın özgünlüğünü göstermektedir. Benzerlik işaretleri ve taklit unsurları, çeşitli vilayetler ve devletler arasında eskiden beri mevcut olan karşılıklı ilişkinin doğal bir sonucuydu. Mevcut kara yollarına ek olarak, Diyala ve Habur nehirleri gibi su yolları da şüphesiz Asur ile mal mübadelesine büyük ölçüde yardımcı oluyordu. Yakın Doğu'yu Ege kıyıları ile birleştiren yollar arasında Azerbaycan'dan Trabzon'a, oradan da Karadeniz yoluyla batıya giden yollar büyük öneme sahipti. Azerbaycan'dan Küçük Asya'nın batı kıyılarına giden yol uygun, kolay bir yoldur ve bu yolda kültürel alışveriş için, hatta tekerlekli taşıma için de herhangi bir engel yoktur. Hasanlu'daki eski kalenin alanında yapılan kazı sırasında bir zanaatkar atölyesi, atölyede döküm yöntemiyle bronz direkler, baltalar yapmak için kalıp kırıkları, ayrıca süs eşyaları yapmak için kalıplar bulunmuştur^[92].

Manna'nın metal zanaatkarlarının çalışma tekniği, tek parçalı ve çift parçalı açık kalıplarda döküm işleri, kabartma, damgalama ve oyma işlemlerini içermekteydi. Tarımda hem bronz hem de demir pulluklar, demir bıçaklı oraklar kullanılıyordu. Bunların birkaç örneği kazı sırasında Hasanlu'dan bulunmuştur. Bronz saban modelleri Marlıktepe mezarlarında ortaya çıkarılmıştır. Yukarıda belirtilen tüm yerlerde ortaya çıkarılan mezarlarda, ayrıca Hasanlu kalesinde daha fazla silah bulunmuştur. Savaş sırasında Hasanlu kalesi yıkılmış, savaşan tarafların silahları kalenin harabeleri altında kalmıştır. Bu silahlar bronz ve demirden yapılmıştır, bazıları altın ve gümüşle zengin bir şekilde süslenmiş ve ayrıca kakma tekniğiyle işlenmiştir. Bronzdan ve demirden yapılmış dar ve düz ok uçları bu dönem için karakteristiktir^[93].

Bu bölgelerde MÖ 8. yüzyılın ortalarından itibaren Yakın Doğu'da büyük miktarlarda ortaya çıkan "İskit" tipi ok uçlarına rastlanmamıştır. Kılıçların sapları ustalıkla süslenmiş, bazı kılıçların sapları metal tel ile sarılmıştır. Kemik ve ahşapla süslenmiş saplar da mevcuttur. Bir kılıcın sapı geometrik desenli varakla kaplanmıştır. Üçlü olarak düzenlenen, gözleri kemikten yapılmış dokuz adet kabartma insan başı ile süslenmiş bronz bir topuz dikkat çekmektedir^[94]. Hasanlu harabelerinde iki tip – sivri ve taraklı savaşçı miğferleri bulunmuştur. Bronz taraklar, bronz başlıklara veya dokuma ve deri başlıklara tutturuluyordu. Taraklı miğferlerden birinin tarağında belirgin geometrik desen ve başlığında yılan tasvirleri vardı. Sivri, koni biçimli miğferler Asur ordusu için karakteristikti. MÖ 1. binyılın taraklı kask miğferleri takan Urartu savaşçıları da II. Sarduri dönemine yakın Asur miğferleri tarzında miğferler takmaya başlamışlardı. Biri bronzdan, diğeri demirden olan iki yanaklık da bulunmuştur^[95].

Eski Hasanlıtepe'nin yerleşimi büyük olasılıkla sivri miğferli Asurlular veya Urartular tarafından yok edilmiş olabilir, dolayısıyla taraklı miğferi yerel halkın savaşçıları giyiyordu denilebilir. Bunu ayrıca III. Salmanasar'ın Balavat kapısında taraklı miğfer giymiş dağ halkı ile savaşan sivri miğferli Asurlular gösterilmiştir.

Marlıktepe’de nadir bir miğfer bulunmuştur. Bu miğferin bir krala ait olabileceği düşünülmekte ve gösterişli dekoratif görünümüne rağmen pratik olarak kullanıldığına inanılmaktadır. Miğferin kendisi bronzdan yapılmış, üzerine altın ve gümüş kakmalarla sakallı bir tanrı, ellerini kaldırarak ibadet eden tanrıçalar ve onların başının üzerinde kanatlarını açmış bir kuş tasvir edilmiştir. Miğferin arka kısmında tüyleri veya tüylü süsleri takmak için bir tüp bulunmaktaydı. Bu miğferin şekli, MÖ 7. yüzyılın ortalarına ait Asur kabartmalarında tasvir edilen Elam savaşçısının başından yere düşen miğfere benzemektedir^[96].

Savaşçının giysisine deriye veya kumaşa tutturmak için delikleri olan bronz omuzluklar da dahil edilmiştir. Metal eşyalar, parçalara takılan çok sayıda farklı kabartma süs eşyaları, ayrıca düğmeler, perçinler, iğneler vb. ile temsil edilmiştir. Damgalama yöntemiyle resimler işlenmiş bronz ve demir şeritler bulunmuştur. Muhtemelen bunlar deri kemerlere tutturulmuştu, bazen bronz şeritlerin perçinleri demirden, demir şeritlerin perçinleri ise bronzdan oluyordu. Hasanlu'da bulunan altın ve gümüş eşyalar da zanaatkarların yüksek ustalığını güzel bir örnek olarak göstermektedir. Defalarca adını andığımız altın kase ve ayrıca gümüş kadeh özellikle ilgi çekicidir. Altın kasenin üzerinde tanrılara kurban sunma töreni, mitlerden veya halk arasında yaygın olarak bilinen destandan sahneler tasvir edilmiştir.

R. Dyson onun M.Ö. IX. yüzyıldan çok önce – M.Ö. I. binyılın başlarında yapıldığını kabul eder. E. Porada bu kadehi daha eski bir döneme – M.Ö. XII-X. yüzyıllara tarihlendirir^[97]. R. Dyson’a göre, üzerinde Hurri dönemi Mezopotamyalıları ve Suriyelileri hatırlatan tasvirler olan bu kadeh, belirtilen eyaletler için nadir bir nesne olup, buraya dışarıdan getirilmiş veya Mannalıların askeri harekatları sırasında ele geçirilmiş olabilir. Ancak diğer eyaletlerde keşfedilen nesnelerle benzerlik taşısa da, Hasanlu altın kadehi, tasvir üslubu ve yapımının teknik özellikleri bakımından hepsinden farklıdır. Hasanlu’da keşfedilen buluntular ve Marlıktepe’de yüksek ustalıkla yapılmış çok sayıda mücevher buluntuları, bu buluntuların yerel menşeli olduğunu ve gelişmiş, kendine özgü bir mücevherat sanatı okulunun var olduğunu düşündürmektedir. Gümüş bir kadehin üzerinde altın ve gümüş alaşımından (elektrum) yapılmış rölyefli tasvirler bulunmaktadır ve bunlar muhtemelen bir zafer sahnesini temsil eder: yenilmişler savaş arabasının arkasında sürüklenmektedir. Her iki nesnedeki tasvirlerde aynı kompozisyon yöntemi kullanılmıştır. Üzerinde griffonlar ve kanatlı boğaların kabartma tasvirleri olan Marlıktepe altın kapları ilgi çekicidir. Bu altın kaplardan biri özellikle öne çıkar. Üzerinde hayat ağacının iki yanında arka ayakları üzerinde kalkmış, kanatlı dört boğanın başlarının kabartma tasviri vardır; bu hayvanların 2 santimetre öne çıkan rölyefli başları ayrı olarak yapılmamış, kabın gövdesiyle birlikte dövme tekniğiyle tek parça halinde yapılmıştır^[98].

Aynı nesnede birden fazla metalin kullanılması yöntemi ustalıkla uygulanıyordu. Marlıktepe’de gövdesi gümüş, namlusu altın bir kap bulunmuştur. Ziviye definesi eşyaları arasında altın işlemeli gümüş bir tabak vardır. Metal kap buluntuları arasında hayvan başı şeklinde yapılmış ritonlar da dikkat çeker. R. Ghirshman’ın belirttiği gibi, hayvan figürlü ritonlar Batı Asya’da yaygındı. Onlar Asur, Urartu, İran ve Manna topraklarındaki kazılarda bulunmuştur^[99]. R. Ghirshman ritonları üç tipe ayırır: hayvan gövdeli ritonlar (M.Ö. VIII. yüzyıla kadar), hayvan başlı ritonlar (M.Ö. VIII. yüzyıldan başlayarak Med döneminde) ve Ahameniş dönemine ait boynuz ritonlar. M.Ö. I. binyılın başlarına tarihlenen çeşitli şekillerdeki ritonlar daha çok Batı İran’da yayılmıştır. Hasanlu buluntuları, bu ritonların Mannalılar arasında da yayıldığını göstermektedir. Kazılar sırasında buzağı ve at başı şeklinde kötü korunmuş ritonlar, ayrıca koyun başı şeklinde küçük bir bakır riton bulunmuştur. Koyunun gözleri, kaşları ve burun deliklerinin üzerindeki şeritler Mısır mavisi pastayla süslenmiştir. Ritonun çemberi, hayvan tasviri olan bir gümüş frizle tamamlanır. Koyunun boynuzu da gümüş yaprakla kaplanmıştır^[100].

Takı eşyaları arasında bakır, tunç, gümüş ve altın kolyeler, küpeler, bilezikler, kemerler ve altın, karnelyan ve deniz kabuklarından yapılmış çok sayıda boncuk bulunur. Bu süs eşyaları çeşitli yöntemlerle: damgalama, oyma, dökme ve delme yöntemleriyle yapılır, ayrıca bükülmüş tunç ve altın tel kullanılırdı. Hasanlu’da ölen kadınların bulunduğu bir binada bakır yüzükler, uzanmış aslan figürlü demir halkalı büyük tunç iğneler bulunmuştur. Bunlardan bazılarında bakır zincirler sabitlenmiştir. Burada ayrıca altın kolye uçları da bulunmuştur. R. Dyson bunları Aşşurnasirpal dönemi rölyeflerinde görülen tasvirlerle karşılaştırır. E. O. Negahban, Marlıktepe'de bulunan yedi köşeli yıldız tasviri olan rölyefli altın kolye ucunu da bu tasvirlerle karşılaştırır^[101].

Marlıktepe'den bir altın kolye, burma tellerden yapılmış kelebek şeklinde süslerle sıra halinde dizilmiş yuvarlak ve uzun boncuklarla süslenmiştir. Hasanlu’dan da benzer burma tellerden yapılmış süs eşyaları bulunmuştur. R. Ghirshman onu M.Ö. IX-VIII. yüzyıllara tarihlendirir^[102]. Marlıktepe'de açık ağızlı, dişi bir kabartma aslanla tamamlanmış bir altın bilezik de dikkat çekicidir. Aslan başının gözlerine ve kulaklarına halkalar ve noktalar eklenmiştir. Bu bilezik, bilinen en eski aslan başlı bileziktir. Benzer bir aslan başlı bilezik Ziviye'den de bulunmuştur. E. Porada onu M.Ö. VIII-VII. yüzyıllara tarihlendirir. Ziviye'den, yerel Mannalı zanaatkarların ürünü olarak kabul edilen iki altın kemerin parçaları da bulunmuştur. Tüm altın levhalarda kemerin deri kısmına sabitlemek için delikler bulunur. Kesici aletle yapılan işlemelerde, törende yer alan bir insan grubu tasvir edilmiştir^[103].

Hem mezarlardan hem de yerleşim yerlerinden çıkarılan seramikler, sayıca çok, biçim ve kalite açısından çeşitlidir- kaba şekilde yapılmış mutfak eşyalarından tutun, çeşitli amaçlar için kullanılan ince, zarif ürünlere kadar farklı türde eşyalar bulunur. Hasanlu'da yapılan kazılar sırasında keşfedilen ve "zanaatkar evi" olarak adlandırılan yapıda, metal eşyaların yapımı için gerekli araçların yanı sıra, avluda seramik pişirmek için bir fırın da bulunmuştur. Hazır ürünlerin evin çatısında kurutulduğu belirlenmiştir. Çökmüş çatının üstünde çok sayıda seramik kırıntısı bulunmuştur^[104][105].

İyi pişirilmiş, parlak veya mat gri-siyah ve kahverengi monokrom seramikler, önceki dönemlerde olduğu gibi hala popülerdi. Bu dönemde kapalı fırınlarda, düşük atmosfer basıncı altında seramik pişirme geleneği devam ediyordu. Hasanlıtepe seramiklerini araştıran bilim insanı, seramik kapların %40'ının yüksek kaliteli gri-siyah veya tamamen siyah renkte, %60'ının ise kaba yapılı ürünlerden oluştuğunu belirtmektedir; sırlı kaplar ise neredeyse hiç bulunmamaktadır. Basit geometrik desenlerle süslenmiş, uzun ağızlı siyah, parlak "çaydanlıklar" ve halka şeklinde kulplu sürahiler, o dönemin karakteristik ürünlerindendir. Bu tür kaplar-çaydanlıklar, Hasanlu IV kazılarında, Göytepe'de ve Nahçıvan 'da Kızılveng, Muncuklutepe ve Merdangöl'de de bulunmuştur. Bu kapların ağızları uzun, dirsekli ve oluk şeklinde olup, kuş gagasına benzemektedir. Bazılarında kulp yerine küçük bir çıkıntı bulunur^[106].

MÖ 1. binyılın başlarında, Urmiye havzası bölgelerinin Asur ile yoğun ilişkileri döneminde sırlı seramikten yapılmış eşyalar da ortaya çıkmıştır. Bilindiği gibi, Asurlular bu tür seramik üretiminde Orta Asur döneminden itibaren uzmanlaşmışlardı. Hasanlu'da yerel ustaların elinden çıkan sırlanmış gri, sarımsı-gri ve mavimsi-beyaz renkte nadir kaplar ve duvar çinileri, ayrıca daha özenle yapılmış, muhtemelen dışarıdan getirilmiş birkaç örnek de bulunmuştur^[107].

Asur kralları, baskın yaptıkları bölgelerden bol ganimet elde ettiklerini ve yerel hükümdarlardan her yıl haraç aldıklarını bildirirler. Tek seferlik haraç genellikle tahıl ile alınmazdı, çünkü tarım ürünleri, sefer sırasında orduyu beslemek için kullanılırdı. Asur istilacıları, hayvancılık, metal ve metalden yapılan ürünlerle daha çok ilgilenirdi, ancak yıllık haraç olarak her yıl tahıl da alınırdı. Hasanlu'da yapılan kazıların sonuçları, bölgenin ekonomisinde tarımın çok önemli bir yer tuttuğunu göstermektedir. Burada iki ve altı sıralı arpa, birkaç tür buğday ve darı yetiştirilirdi. Diğer yapılar arasında, içinde çeşitli tarım ürünlerinin kalıntıları olan depolar da keşfedilmiştir^[108].

Tarım, eski halkın ana mesleklerinden biri olduğundan, tarım teknolojisi yüksek bir düzeyde gelişmiş olmalıydı. Demir çağına geçtikten sonra tarım aletleri geliştirilmeye başlandı. Tarlalar ahşap sapanla, demir kazma ile sürülürdü. Tahıl, demir orakla biçiliyordu. Hasanlu'da yapılan kazılar sırasında demir kazmalar ve demir orak bıçakları bulunmuştur. Resimlerden görüldüğü gibi, çiftlikte yükler iki veya dört tekerlekli arabalarla taşınıyordu^[109].

Tarım hakkında özellikle çok bilgi, II. Sargon'un MÖ 714 yılında Urartu'ya karşı düzenlediği seferin ayrıntılı anlatımından elde edilebilir. Bu anlatımda, Mana'da ve ona bağlı bölgelerde arpa ile dolu depoların ele geçirilmesinden, zengin tarım bölgelerinin talan edilip harap edilmesinden bahsedilir. İstilacının geçtiği tüm yollar boyunca mannalılar, onun ordusunu yiyecekle sağlamak zorundaydılar. Örneğin, Mana kralı Ullusunu'nun Zirdakka kalesinde "benim (II. Sargon'un) ordumu beslemek için depolara un ve şarap doldurduğu" söylenir. Zikirti ile savaşa hazırlanırken II. Sargon, Mana'nın Panziş kalesini güçlendirmişti^[110]:

"Onun (Ullusunun) kalesi Panziş'e... yaklaştım. Bu şehri daha da güçlendirdim, içine yağ, tahıl, şarap ve savaş malzemesi koydum."

Uişdiş ve Sangibutu bölgelerinde çok sayıda tahıl stoğu vardı, muhtemelen savaş ihtimaline karşı veya kıtlık yılları için biriktirilmişti: "Onun ülkeyi ve halkı beslemek için uzun süre depolarda biriktirdiği bereketli arpa ve buğday stoklarını, ordumun atları, katırları, develeri ve eşekleriyle taşıttırıp kendi kampımda yığınlar halinde toplattım." Şehirlerde bu tür büyük depoların olduğu arkeolojik kazılarla da kanıtlanmıştır. Hasanlu'da yapılan kazılar sırasında keşfedilen yapılardan biri, tarımsal amaçlar için kullanılıyordu. İçinde seramik ürünler, tarım ürünlerinin; kale çevresinde yetiştirilen buğday, arpa, darı, incir ve üzüm kalıntıları vardı^[111].

Sulama kanalları ağı, verimli bahçeler ve üzüm bağları kurmaya olanak sağlıyordu. Bildiğimiz kadarıyla, Urartu Kralı I. Rusa, mannalılardan ele geçirdiği Sangibutu bölgesindeki Ulhu şehrinin (günümüzde Merend şehri yakınlarında bulunuyordu) çevresinde kanallar kazdırmıştı. "O, akarsuyu taşıyan bir kanal kazmış ve onu Fırat Nehri gibi gür akmaya zorlamıştır. Kanaldan sayısız dere ayırmıştı... tarlaları gerçekten suluyordu." Bu tanım, Tuşpa şehrine yapılmış Minua'nın iyi korunmuş kanalını hatırlatır^[112]. Kanalların bazıları borularla yerin altından geçirilmişti. Sangibutu bölgesinin tahmin edilen yakınlarında Bastam yerleşiminde de uzunluğu 12 kilometreye kadar olan bu tür bir kanalın kalıntıları bulunmuştur. Kanalların oldukça uzun olduğu ve Sangibutu'nun büyük bir kısmını sulayabildiği düşünülmektedir. Su, muhtemelen Aras Nehri'nin bir kolu olan Kotor Nehri'nden sağlanıyordu^[113]. II. Sargon, Sangibutu bölgesinin "büyük, kamış gibi sık biten ağaçlarını", meyve bahçelerini ve üzüm bağlarını özellikle vurgular. Görünüşe göre, Mana'da bağcılık da geniş çapta gelişmiştir. II. Sargon, asmaların "dağların sürgünleri" olduğunu belirtir. Burada şarapçılık gelişmiş bir alandı. Ulhu şehrini aldıktan sonra II. Sargon, gizli şarap mahzenlerine girdiğini ve komşularının "Büyük küçük tulumlardan lezzetli şarabı, nehir suyunu içer gibi içtiklerini" bildirir. Manna'nın diğer bölgelerinde de şarap stokları vardı. Hasanlu'da yapılan kazılar sırasında ortaya çıkarılan yerleşim yerinde bu tür şarap depoları ve içinde toprağa gömülü şarap küpleri bulunmuştur. Urartu'da Karmir-blur'da toprak zeminli dört sıra halinde dizilmiş büyük şarap küpleri (karas) olan bu tür yapılar kazılarla ortaya çıkarılmıştır. Bu küplerin hacmini gösteren çivi yazıları ve hiyeroglif işaretler vardır. B. B. Piotrovski'ye göre, bazıları yaklaşık 240 litre şarap tutmaktadır. Bu tür depolar, Doğu Anadolu'da Altıntape yerleşim yerinde de keşfedilmiştir^[114].

Manna bölgesinde büyükbaş hayvanlar, koyunlar ve atların yetiştirildiği, çivi yazılarından anlaşılmaktadır. Burada göçebe hayvancılık (yaylak hayvancılığı) gelişmişti. Hayvanlar baharda dağlara sürülür, sonbaharda ise vadilere geri getirilirdi. B. B. Piotrovski’ye göre, Urartu krallarının seferlerinin zamanı yaylak hayvancılığıyla ilgili olabilir. Daha fazla ganimet elde etmek için seferler ya hayvanlar dağlara sürülmeden önce ya da geri getirildikten sonra yapılırdı. Bu varsayım, Hasanlu bölgesine düzenlenen seferin ve eski kalenin yıkımının yaz sonunda gerçekleştiğini doğrulamaktadır; buradan üzüm dolu kaplar bulunmuş ve bunların şarap yapımı için olduğu düşünülmektedir^[115].

II. Sargon, du'uzu ayının (haziran-temmuz aylarına tekabül eder) "ordu toplamak ve kamp kurmak için" uygun olduğunu belirtmiştir. Seferlerin sonunda genellikle çok sayıda büyükbaş hayvan ve koyun götürüldüğüne dair bilgiler verilirdi. II. Aşurnasirpal, Dagara ülkesinden ve tüm Zamua krallarından haraç olarak "at, büyükbaş hayvan ve koyun" talep etmiştir. III. Salmanasar, Manna'nın adını ilk kez andığında, buradan "sayılamayacak kadar çok büyükbaş hayvan ve koyun" ele geçirdiğini söylemiştir. I. Argişti, Aza bölgesinde ve Manna'da çok sayıda hayvan ele geçirmiştir. 2411 baş büyükbaş hayvan, 6140 baş koyun, 170 at ve 62 deve götürdüğünü belirtmiştir. Aza bölgesinde tarım ve bahçecilik daha yaygın olduğu için, bu hayvanların tamamı Manna'ya ait olarak kabul edilir. I. Argişti’nin oğlu II. Sarduri’nin kitabesinde de birkaç bölgeden, özellikle Puladi'den ele geçirilen hayvanlar listelenmiş ve sayıları belirtilmiştir. Puladi ülkesinden bir seferde yaklaşık 1400 at, 1200 büyükbaş hayvan ve 18 binden fazla koyun, 115 deve ele geçirilmiştir^[115].

Düşman orduları saldırıya geçtiğinde, yerli halk mal varlığını yağmadan kurtarmak için genellikle hayvanlarını dağlara götürürdü. Asur kralları dağlara sürülen hayvanları ele geçirip geri, yani vadilere indirdiklerini sık sık rapor etmişlerdir. V. Şamşi-Adad, Manna'nın Messi bölgesinde ve diğer bölgelerde büyükbaş hayvan, koyun, koşum atları ve develer ele geçirmiştir. Belgelerde deve nadiren anılmaktadır. Develer yük hayvanı olarak kullanılmıştır. Kral I. Rusa’nın toprak setlerin yapımında ve kanalların açılmasında develerden yararlandığı bilinmektedir. Tanrıların taşındığı savaş arabalarına katır ve öküzlerin koşulmasını gösteren Hasenlu altın kabında yer alan tasvirler, bu hayvanların kullanımını göstermektedir. Tanrıların önüne kurbanlık koyun getiriliyordu. Ölenlere de kurban kesiliyordu. Mezarlar genellikle keçi ve koyun kemikleriyle bulunmuştur^[115].

Manna krallığının bölgelerinde atçılığa büyük önem verilirdi. Kafkasya ve Ön Asya'da at, en azından M.Ö. 3. binyıldan beri bilinmektedir. M.Ö. 3. binyılın ilk yarısına ait Elam ekonomik belgeleri arasında aygır, kısrak ve taylarla ilgili bilgiler mevcuttur. Kassitler dönemine ait Babil belgelerinde ve sanat eserlerinde at anıldığı için, atın evcilleştirilmesinin Kassitler ile bağlantılı olduğu düşünülmektedir. Atçılık giderek daha geniş bir alana yayılmaya başlamış, ekonomi ve askeri alanda öncü bir konuma ulaşmış, bazı bölgeler atçılık konusunda uzmanlaşmıştır. Manna’nın ekonomik hayatında atın öneminin artması, göçebe hayvancılığın gelişmesiyle ilişkilendirilmiştir. Hayvan sayısının artması, meraların genişletilmesini ve hayvancıların yerleşim yerlerinden giderek daha uzaklara göç etmelerini zorunlu kılmıştır. At, göç alanlarını yerleşim yerlerine bağlayan ana ulaşım aracı haline gelmiştir^[115].

M.Ö. II. ve I. binyılın kesişiminde ve özellikle I. binyılın başlarında binek atlarının askeri amaçlarla kullanılması ve süvariliğin yayılması, İran dilli halkların yerleşmesiyle bağlantılıdır. Görünüşe göre, komşu halkların süvari birlikleri, İran dilli kavimlerle mücadelede gelişmiş ve onların silahlı süvarileriyle karşı koymuşlardır. Atçılık hızla yayılmış ve ekonomide ve askeri alanda giderek daha önemli bir yer edinmiştir. Urmiye Gölü'nün kuzeydoğusundaki bölgelerin doğal koşulları – geniş alp çayırları ve verimli vadiler – atçılığın gelişmesine olanak sağlamıştır. Asur kaynaklarında Urmiye çevresindeki bölgelerden alınan haraçlar sıralanırken, zamanla at birinci sırada yer almaya başlamış, bazı bölgelerden yalnızca at alınmıştır. Manna'ya sefer düzenleyen kralların hemen hemen hepsi, "Mannalılardan koşum atları aldım" şeklinde bilgi vermiştir. Zamua, Gilzan, Messi, Gizilbunda’dan Asur kralına koşum atları gönderilmiştir. I. Rusa zamanında Urartulular tarafından ele geçirilen ancak Asur kralının yardımıyla Manna'ya geri döndürülen Subi bölgesi halkı, at yetiştirme konusunda özellikle ustaydı. II. Sargon'un kitabesinde bu konuda detaylı bilgi verilmektedir^[115]:

"O bölgede yaşayan insanların Urartu'da süvari birlikleri için at eğitmekte benzeri yoktur. Kendi geniş ülkelerinde, kralları için besledikleri ve her yıl vergi olarak aldıkları küçük tayları, Urartuluların Mannalılar ülkesi dedikleri Subi bölgesine getirirler, bu tayları binmeden, koşturmadan, dönmeyi, savaş için gerekli tüm yetenekleri öğretmeden asla eyerlemezler." Urartu kralı I. Rusa'nın savaş sırasında binek atlarını kullandığı, II. Sargon'un: "Ordusunu sıraladı, onları hızlı binek atlarına bindirdi ve silahlandırdı" bilgisinden de anlaşılmaktadır^[115].

Subi bölgesinin Sangibutu ile sınır olan bölgesinde, Uşkaya ile Tarmakisa (bugünkü Tebriz) kaleleri arasında bulunan Aniaştaniya yerleşim yeri, II. Sargon tarafından "at yetiştiriciliği merkezi" olarak adlandırılmıştır. Gizilbunda bölgesindeki kasabaların liderleri, Mannanın Zirdiakka kalesine II. Sargon'a koşum atları, sayısız büyükbaş hayvan ve koyun getirmişlerdi. Mannalı Ullusunu da II. Sargon’a "koşum takımlarıyla birlikte koşum atları" sunmuştur. Hasanlu'dan bulunan çeşitli eşyaların üzerindeki resimlerden, tekerlekli taşıma araçlarının ve biniciliğin yaygın olduğu anlaşılmaktadır. Altın ve gümüş kapların üzerindeki tasvirler, tek atlı ve iki atlı arabaların varlığını göstermektedir. Bu arabaların bazıları çok büyük kapasiteliydi; iki atlı arabaya üç kişi yerleşebiliyordu. Arabanın arkasından iki savaşçı, eyersiz atlar sürüyordu. Her iki arabanın tekerleklerinde Asur ve Urartu arabalarında olduğu gibi altı mil vardı^[115].

Hasanlu’da M.Ö. 9. yüzyıla ait bir tabak üzerinde at ve binicilik tasviri olan bir ahşap rölyef bulunmuştur. Kazılar sırasında bulunan eşyalar arasında at, koç ve buzağı başı şeklinde ustalıkla yapılmış ritonlar (içme kapları) vardır. Buradan, kemer ve süslü koşum takımlarıyla birlikte gömülen bir at da bulunmuştur. At gömmek, Nahçıvan bölgesinde de yaygın bir gelenekti. Eski Şahtahtı mezarlığındaki birçok mezarda, çok sayıda kap-kacakla birlikte at iskeletlerine de rastlanmaktadır, ancak insan kemiklerinin izine rastlanmamıştır. Marlıktepe kültürü taşıyıcılarının cenaze geleneklerinden de ata özel bir önem verildiği ve ona belirli bir ölçüde tapınıldığı anlaşılmaktadır. Savaşçıların mezarlarının yanında, atlar için ayrı mezar odaları inşa ediliyordu. Bu odalardan at dişleri ve tunç gemler bulunmuştur. Kaluraz mahallesinde ayrı at mezarları keşfedilmiştir. Her bir mezarda, tüm koşum takımları ve süs eşyalarıyla birlikte üç at iskeleti bulunmuştur^[115][116].

Azerbaycan'ın coğrafi konumu nedeniyle, yüzyıllar boyunca hem komşu devletlerin hem de sonradan buraya yerleşip yerli halkla kaynaşarak yeni bir kültür getiren, genellikle de burada mevcut olan kültürün mirasçıları haline gelen birçok göçebe kabile grubunun sürekli etkisine ve saldırılarına maruz kalmıştır. Çivi yazılı kaynakların bilgileri genellikle çok özlüdür; bu kaynaklarda, yabancı hükümdarların zafer seferleri ile ilgili bilgiler verilir, fakat kendi mağlubiyet ve başarısızlıklarından asla bahsedilmez. Asur çivi yazılı materyaller birçok araştırmacı tarafından yayımlanmış ve incelenmiştir. Asur hükümdarı II. Sargon'un (MÖ 722–705) MÖ 714 yılında Urartu'ya yaptığı askeri seferle ilgili olarak tanrı Asur'a verdiği raporda, Manna devletinde meydana gelen olaylar hakkında nispeten ayrıntılı bilgiler yer almaktadır. Kitabe, F. Thureau-Dangin tarafından yayımlanmıştır^[117]. Urartu tarihine dair kitabelerin Rusça çevirisi ve diğer materyallerle birlikte kapsamlı açıklamalar İ. M. Dyakonov'un "Ассиро-вавилонские источники по истории Урарту" adlı eserinde verilmiştir. Farklı dönemlerde Asuroloji uzmanları tarafından çeşitli Asur hükümdarlarının kaya yazıtları ve mektupları yayımlanmıştır. Asur hükümdarlarının o döneme ait bilinen tüm kitabelerinin toplu yayımını D. D. Luckenbill gerçekleştirmiştir^[118].

Manna ve komşu ülkeler hakkında yayımlanan diğer metinler de ek bilgi sağlar. A. Heidel'in "A New Hexagonal Prism of Esarhaddon" yayımında "Manna halkının, bu isyancı Gutilerin dağıtılması" hakkında bilgi verilir, Kimmerler ve başında İspakai olmak üzere Manna ile ittifak kuran (daha sonra savaşta öldürülmüştür) İskitler anılır. G. G. Cameron'un "The Annals of Shalmaneser III, King of Assyria" yayımında ise Dahili Zamuaya'ya askeri sefer ve adı şimdi Hasanlutepe'den bulunmuş taş kap üzerindeki yazıttan bilinen İda topraklarındaki şehirlerin işgalinden bahsedilir. N. V. F. Sacks, Zamua ve Mannalıların adı geçen Nimrud'dan bulunan mektupları yayımlamıştır^[119][120].

Asur hükümdarları III. Tiglat-Pileser'in (MÖ 744–727) ve Sargon'un (MÖ 722–705) yeni kitabeleri L. Levine tarafından yayımlanmıştır. Birinci kitabelerde Manna hükümdarı İranzu'nun ve II. Sargon'un kitabelerinden tanıdığımız Elippi hükümdarı Taltanın adı geçmektedir, onların Namri, Sangibutu ülkelerinin ve tüm dağlık bölgelerin hükümdarlarına koyduğu haraç, ayrıca bu topraklarda kendi dikili taşlarının dikildiği hakkında bilgi verilmektedir. Asur kaynaklarının haberlerini Urartu hükümdarlarının bilgileri tamamlamaktadır. Urartu metinleri çeşitli bilim adamları tarafından farklı dönemlerde bulunmuş ve yayımlanmıştır. Bunlar F. W. König tarafından derlenmiş şekilde yayımlanmıştır^[121].

Urartu kitabelerinin tam toplu yayımı, Rusça çeviri, açıklamalar ve bibliyografi ile birlikte G. A. Melikişvili tarafından yayımlanmıştır ("Урартские клинообразные надписи"). G. A. Melikişvili, daha sonra bulunan kitabeleri "Vestnik Drevney Istorii" dergisinde (1971, No. 3–4) yayımlamıştır. Güney Azerbaycan bölgesinde bulunan kitabeler yer belirleme açısından büyük önem taşır. Urartu hükümdarı Minua'nın (MÖ 810–780) Urmiye Gölü'nün güneydoğu kıyısında bulunan Daştepe kayasındaki kitabelerinde Meişta şehrinin işgali ve Manna ülkesine askeri sefer hakkında bilgi verilir. Urmiye Gölü'nün güneyinde, Uşnu Vadisi'ndeki Galatgah harabelerinde Minua ve İşpuini'nin (MÖ 810–805) ortak hükümdarlıkları dönemine ait kitabe günümüze ulaşmıştır. Savalan Dağı'nın güney eteğinde, Serab'ın kuzeydoğusunda, Tebriz'den Erdebil'e giden yolda bulunan iki kitabe B. S. Warren tarafından yayımlanmıştır. Biri 16, diğeri ise 12 satırdan oluşan her iki kitabe, Rusas'ın oğlu Argişti'ye (MÖ 714–685) aittir^{[122][123][124]}.

Diğer bir kaya yazıtı, Güney Azerbaycan'ın kuzey kesiminde, Varzegan ilçe merkezine yakın olan Sekendel yerleşim yerinden bulunmuş ve Tebriz Üniversitesi profesörü M. C. Meşkur tarafından yayımlanmıştır. Kitabe, G. A. Melikişvili tarafından okunmuş ve yayımlanmıştır. Kitabeler sayesinde, II. Sarduri'nin (MÖ 760–730) yıllıklarından bilinen Puloadi ülkesini ve G. A. Melikişvili'ye göre kitabelerin bulunduğu yerin yakınında bulunan Libliuni "hükümdar şehri"ni yerleştirmek mümkündür. Çivi yazılı kaynaklardan, Güney Azerbaycan bölgesinde bilinen en eski kuzey "Ülke" Puloadi'dir. O, önce düşünüldüğü gibi Asur ve Urartu işgalcilerinin ulaşmadığı bir bölgede yer alıyordu. Urartu kaynaklarındaki coğrafi adları yerleştiren materyaller, ünlü Rus bilim insanı İ. Dyakonov ve Azerbaycanlı bilim insanı S. Kaşkay'ın ortak yayımladıkları eserde toplanmıştır^[125].

A. Godar eşyaların çoğunu, R. Girşman ise yalnız bir kısmını (diğerlerini Asurlulara veya İskitlere ait sayar) köken olarak yerli kabul ederler. A. Godar, ilk ve sonraki yayınlarında İskitlerin Mannalıların sanatını benimsediklerini ve bu sentez sayesinde daha sonra Ön Asya ve Orta Rusya’da yayılan "İskit hayvan üslubu"nu yarattıklarını tahmin eder. S. İ. Rudenko, "Altay ve Ön Asya Sanatı" (Moskova, 1961) adlı eserinde Ön Asya sanatı (kısmen Ziviyeden çıkan eşyalar) ile Altay ve Kuzey Karadeniz kurganlarından bulunan eşyalar arasında bazı ortak özellikler ortaya çıkarır. Ancak, Ön Asya sanatının İskit kabilelerinin sanatına etkisinin açıklamasını doğru bulmaz^{[126][127][128]}.

Ayrıca, Kuzey Karadeniz anıtlarında belirgin olarak yansıtılan M.Ö. 1. bin yılın ilk yarısına ait Ön Asya sanat öğelerinin, özellikle "İskit hayvan üslubu"nun zamanla Karadeniz İskitlerinin Ön Asya ile olan bağları zayıfladıkça gerilediğini ve basitleştiğini belirtir. M.Ö. 5. yüzyılda, Karadeniz İskitlerinin sanatında Yunan sanatının etkisi görülür. İskit sanatının, Ön Asya sanatının etkisi altında doğduğu görüşünü M. İ. Artamonov da savunur. Ona göre, bu sanat ne İskit ne de Medya kültürüdür; bu, gelenlerin eski Mezopotamya sanatsal mirasını benimsemeye dayanan bir sanattır^{[129][130][131]}.

S. Gaşgay, Manna sanatının da gelen kabilelerin sanatına etkisi olması gerektiğini belirtiyor, çünkü onların geldiği dönemde Manna halkı yerleşik bir yaşam tarzı sürdürüyordu ve oldukça gelişmiş bir zanaat üretimine sahipti. Bu, Ziviyeden çıkan eşyaların yanı sıra daha önceki döneme ait olan Hasanlu buluntuları ile de kanıtlanmaktadır. Bu bölgede en büyük arkeolojik alan, Urmiye Gölü'nün güney kıyısında, Hasanlu köyü yakınlarında bulunan bir höyük üzerindeki eski yerleşim yeridir. Hasanlu höyüğü, Sulduz Vadisi'nin ortasında, Kadar Nehri'nin yakınında yer alır. Vadiye giriş zordur, adeta her yandan kuşatılmış gibidir; batıda Zagros Dağları, güneyde Kürdistan Dağları, Urmiye Gölü'nden ise küçük tepelerle ayrılmıştır. Oraya giriş sadece batıdan Kelaşin ve Revanduz geçidi, doğudan ise Kadar Nehri boyunca mümkündür. 1956'dan itibaren burada R. Dyson'un liderliğinde Amerikan arkeoloji derneği, İran arkeoloji dairesi ile birlikte kazılar yapmıştır. Hasanlu bölgesi, M.Ö. 9. yüzyılın ortalarından III. Salmanasar'ın (M.Ö. 859 - 824) kitabelerinde adı geçen Manna devletinin bulunduğu bölgeye dahildi. Hasanlu'da ortaya çıkarılan eski yerleşim yeri, şu ana kadar çivi yazılı kaynaklarda adı geçen herhangi bir şehirle kesin olarak özdeşleştirilmemiştir^[132].

Yapı kalıntıları, onun oldukça büyük ve iyi tahkim edilmiş bir yerleşim olduğunu göstermektedir. M.Ö. 6. binyıla kadar kültürün kesintisiz stratigrafisini sunan Hasanlu höyüğü, 27,5 metre derinliğe kadar kazılmıştır. Bu stratigrafi, bilinen tarihi eserlerle paralel seramik kalıntıları ve radyo-karbon analiz sonuçları kullanılarak belirlenmiştir. R. Dyson, Hasanlu'da kazılan materyalleri on döneme ayırır. 10-6. dönem materyalleri Hasanlu höyüğü yakınlarındaki tepelerde de temsil edilmiştir. En zengin ve çeşitli olanlar 5. ve 4. dönemlerdir. Seramik eşyaların dip şekline göre "Button Base Phase" olarak adlandırılan 5. dönem M.Ö. 1200-1000 yıllarına tarihlenir. Bu dönemden itibaren Hasanlu höyüğü, küçük binalarla güzelleştirilmiştir. M.Ö. 1100-800 yıllarına ait 4. dönem, önceki dönemlerde karşılaşılmayan karakteristik çizgili, genellikle cilalı gri-siyah seramik ile öne çıkar. Höyüğün merkezindeki büyük yapılar ve kare kuleli kale duvarları bu döneme aittir. Bu dönem, yapı kalıntılarıyla izlenen üç aşamaya bölünmüştür. Yıkım veya yangından sonra binalar, kalan taş ve ahşap parçalar kullanılarak yeni mimari detaylar ve ana plana ek yapılar eklemek suretiyle onarılmıştır^{[133][134][135]}.

Bu dönemin binalarından birkaç yazılı eser ortaya çıkarılmıştır. R. Dyson’a göre, IV. dönem kültürüne, Urartuların kaleyi yıkması ve halkın burayı terk etmesiyle son verilmiştir. III. dönem "Üçgen Desenli Seramik Dönemi", harabelerin dokunulmadan kaldığı bir süre geçtikten sonra ortaya çıkmıştır. Bu dönem, ikiye ayrılır: erken IIIB (M.Ö. 750–600 yılları) ve geç (M.Ö. 600–400 yılları). Yeni yerleşimciler, höyüğün üzerindeki binalardan bazılarını kısmen onararak kullanmışlardır. Onlar, asılı üçgenler şeklinde geometrik desenli karakteristik seramikler ve açık sarı renkli seramikler üretmişlerdir. Sonrasında ise henüz tam olarak belirlenmemiş II. dönem "Üçgen Desenli Seramik Sonrası Dönem" ve I. İslam dönemi gelir^{[136][137][138][139]}.

Hasanlu'da yapılan arkeolojik kazılar, Güney Azerbaycan'ın ve genel olarak İran yaylasının eski tarihinin incelenmesinde büyük öneme sahiptir. Hasanlu kazıları, yalnızca bir yerleşim yerinin nekropolünün keşfedilmesiyle değil, aynı zamanda yerleşim yerinin neredeyse tamamen kazılmasıyla da öncekilerden farklılık gösterir. Bu kazılar, yüksek bilimsel seviyede sistematik olarak gerçekleştirilmiştir ve bu bölgenin sürekli kültürel gelişiminin kapsamlı bir tablosunu oluşturur. Modern araştırma yöntemleri sayesinde, buradan elde edilen materyalin doğru ve güvenilir kronolojik ölçeği belirlenebilmiştir^[140][141].

Hasanlu kazıları, şehir planlaması, zanaat üretimi, sanat ve ekonomik yaşamın çeşitli alanlarına ait materyaller sağlamıştır. Bu materyaller, yazılı kaynakların bilgilerini yeni bir bakış açısıyla anlamaya ve bu bölgenin tarihini geniş bir şekilde aydınlatmaya olanak tanımıştır. Hasanlu materyalleri, çevredeki eski yerleşim yerleri ve nekropoller bulunan höyüklerdeki arkeolojik materyallerle tamamlanmaktadır. Hasanlu höyüğü yakınında birkaç küçük höyük de kazılmıştır. Bu höyükler, Hasanlu'da kazılmış dönemlere göre daha zengin materyaller sunmuştur. Bu dönemler, kazı yapılan höyüklerin adlarıyla adlandırılmıştır. Hasanlu'dan 1,5 km güneyde bulunan Hacı Firuz höyüğündeki kazılar, Hasanlu X. dönemiyle uyumlu daha eski dönem (M.Ö. 6.–5. binyıllar) eşyalarını ortaya çıkarmıştır. Seramikler, örgü izlerini korumuştur. Bu örgü sayesinde kil, gerekli formda sertleşiyordu. Sonrasında örgü çıkarılıyordu. Kaplar sertleştikten sonra üzeri yeniden ince bir kil tabakasıyla kaplanarak pişiriliyordu. Kaplar bazen geometrik şekillerle süsleniyordu. IX. ve VIII. dönemler, sırasıyla Delmetepe kazılarıyla temsil edilmiştir. Delmetepe buluntuları, M.Ö. 5. binyılın sonuna tarihlenen ve Yakın Doğu'daki o döneme ait nadir sayılan renkli seramikleri sergiler. Geometrik desenli kaplar pembe veya bej renginde, ayrıca kahverengi veya siyah-kahverengi renktedir. Geometrik desenler, oldukça etkili ve çok sayıda kombinasyonda yüksek zanaatkarlık zevkiyle kullanılmıştır^[142][143].

Bu materyallerin dönemi ve bağlantıları, radyo-karbon analizine dayanarak ve Irak, İran ve Türkiye'de ortaya çıkarılan materyallerle karşılaştırılarak R. Dyson tarafından belirlenmiştir. O.V. Muscarella'nın liderliğinde, Hasanlu'dan 25 km batıda bulunan Dinhatepe'de de arkeolojik kazılar yapılmıştır. Ortaya çıkarılan materyaller, uzun bir kronolojik dönemi kapsamaktadır. Hasanlu IV. ve V. dönemlerine denk gelen yapı kalıntıları, ayrıca Dinha III (M.Ö. 1350–1000 yılları) ve Dinha II (M.Ö. 1000–800 yılları) nekropolleri, M.Ö. 2. binyılın sonu – M.Ö. 1. binyılın başlarına aittir^[144][145].

Duvarları üç taraftan pişmiş tuğladan inşa edilmiş, doğu tarafı ise açık bırakılmış Dinha III dönemi mezarlarında ölüler kuyu mezarlarında bireysel olarak gömülmüştür. Bu dönemde gri-siyah seramik üretilmiştir. Kulpsuz, serbest tipte "çaydanlık"lar, tek kulplu kaplar, iki delikli ve kemer şeklinde sapları olan kaseler karakteristik eşyalardır. Dinha II dönemine ait olanlar arasında seramik fırınları, yapı kompleksleri ve mezarlıklar bulunmaktadır. Ölüler, duvarları tuğla ya da taştan yapılmış düzensiz biçimli mezarlara gömülmüştür. Bu mezarların duvarları üç taraftan örülmüş ve büyük yassı taşlarla kapatılmıştır. Ayrıca sadece çocuk kemiklerinin bulunduğu büyük kaplarda gömme geleneği de özel bir öneme sahiptir. Bu dönemde gri-siyah seramik kullanımı devam etmiştir. Çoğu zaman eski formlar korunmuş, ancak "köprücük" halkası ile sap birleştirilmiş "çaydanlıklar", hayvan başı şeklinde yapılmış saplı kaplar gibi yeni formlar, Hasanlu IV dönemi ile yakın paralellikler gösteren tunç ve demirden yapılmış süsler ve silahlar ortaya çıkmıştır^[146]. O. V. Muscarella, Dinha tepesinin her iki döneminin hem seramik hem de metal eşyalarının Güney Azerbaycan ve İran'da keşfedilen eşzamanlı kalıntıların materyalleri ile bağlantısını takip etmiştir. Hasanlu'dan elde edilen kemik kalıntılarının analizi T. A. Rathbun'un araştırmalarında yapılmıştır^[147].

Hasanlu tepesinin kuzey eteklerindeki nekropol alanında 1947-1948 yıllarında bağımsız kazılar yapan M. Rad ve A. Hakimi, araştırmalarında düzensiz yönlendirilmiş definleri yorumlamışlardır. Onlara göre Hasanlu'nun eski sakinleri, defin sırasında güneşe yönelmişlerdir. Bu nedenle, yılın ve günün zamanına bağlı olarak defnedilenlerin başlarının yönü değişmiştir. İranlı bilim adamları A. Hakimi ve M. Rad'ın "İran Arkeolojik Raporları" dergisinin I. cildinde yayımlanan "Hasanlu (Suldüz) Kazılarının Tanımlanması ve Sonuçları" araştırması da Hasanlu kazılarına ayrılmıştır. Kazı yapılan mezarlara dayanarak yazarlar, Hasanlu gömme geleneklerinin o dönemde Batı Asya'nın diğer bölgelerinde var olan gömme geleneklerinden farklı olmadığını sonucuna varmışlardır. Sol ya da sağ yana kıvrılmış halde olan iskeletlerin yönü güneşe doğrudur. Yazarlar, Kalardaşt, Ziviyye ve diğer buluntularla paralellikler kurarak metal ve kemikten yapılmış eşyaları, seramik ürünlerini analiz etmiş, Ahameniş dönemi sanatının Mannalılar ve Medlerin sanatı ile bağlantısını belirtmişlerdir^{[148][149][150][151]}.

Aras Nehri vadisinde, Türkiye-Azerbaycan-İran sınırlarının kavşağında Kale Serenc olarak adlandırılan bir kale keşfedilmiştir. Savunma duvarları batı tarafta sık, doğuda ise seyrek yerleştirilmiş burçlara sahiptir. Uşpu-Nakade'den 8 km kuzeydoğuda, seramik buluntularına göre Urartu dönemine ait olduğu tahmin edilen bir tahkimatın kalıntıları bulunmaktadır. Tahkimatın duvarları yontulmamış büyük kaya taşlarından örülmüştür. Şu anda burç çıkıntıları görünmemektedir. Bu yapı muhtemelen Uşnu vadisinden Urmiye ovasına giden yol üzerinde bir gözetleme tahkimatı olmuştur. Uşnu'dan 15 km doğuda çok büyük ve dik bir tepede Galatgah harabeleri yer almaktadır. Bazı yerlerde iyi yontulmuş büyük taşlardan inşa edilmiş savunma duvarları kalmıştır. Tepenin en yüksek noktasından tüm Uşnu vadisi ve Suldüz vadisinin bir kısmı görülmektedir. Qalatgah buluntuları Hasanlu III dönemine karşılık gelmektedir. Seramik, Hasanlu ve Ziviyye buluntularında olduğu gibi basit ve üçgenlerle oyulup haşiyelerle süslenmiş, oyma tabanlı kırmızı ve gri monokrom kil eserleri ile temsil edilmektedir. Ayrıca birkaç zarif, özenle yontulmuş Urartu tipi kırmızı seramik parçaları da keşfedilmiştir. Buradan beyaz taştan yapılmış, kaçan hayvan figürünü stilize eden Urartu tipi içbükey silindirik bir mühür de bulunmuştur. Silindirin asmak için bir halkası vardır. Qalatgah'ta bulunan örnek, Kuzeybatı İran'daki ilk buluntudur. Buradan kırılmış taş blok üzerinde Urartu yazıtı da ortaya çıkarılmıştır. Metinde Urartu kralları İşpuini ve Menua'nın isimleri geçmektedir^[152][153].

Maku'nun güneydoğusunda, Ağçay vadisinde, Bastam köyü yakınlarında büyüklüğü bakımından neredeyse Van kalesi ve Toprakkale ile karşılaştırılabilecek muhteşem ve iyi korunmuş bir kale keşfedilmiştir. Bir süre önce bu bölgede keşfedilen ve şu anda Tahran arkeoloji müzesinde saklanan bir yazıt sayesinde belirlenmiştir ki kale Urartu kralı II. Rusa (yaklaşık MÖ 685 - MÖ 615) döneminde inşa edilmiştir. Yazıtta "Rusa'nın küçük şehri" ve Haldi tanrısına adanmış tapınağın inşası hakkında bilgi verilmektedir^{[154][155][156]}.

Urmiye gölü yakınında, Şapur şehrinin güneyinde yer alan dört yüksek tepeden birinde - Heftavantepe'de C. Barney tarafından kazı yapılmıştır. Araştırmalar sonucunda MÖ 3. binyıldan başlayıp orta çağlar dönemine kadar olan süreyi kapsayan yedi dönem belirlenmiştir. Tabaka sıralaması, küçük sapmalar dışında Hasanlu için kabul edilen dönemleme ile uyumludur. Heftavantepe V dönemi yoğun inşaat faaliyetini ortaya çıkarmaktadır. Binalardan gri kil eserleri ve önceki gelenekleri devam ettiren kırmızı kil eserlerinden oluşan seramik bulunmuştur. Bunlar büyük depolama küpleri, boynu ve ya ağzı açık kaplardan oluşmaktadır. Kaplar dalgalı çizgiler ve ya üçgenlerle süslenmiştir. Ana yapılar tepenin başında (C. Barney bunları Urartu dönemine atfetmektedir) ve onun altında IV dönem tabakasındadır. MÖ 9-8. yüzyıllara tarihlenen birkaç mezar son döneme aittir. Uzun bronz zincirler, boncuklar ve "çaydanlık" tipli kaplar Hasanlu IV dönemi ile yakın bağlantılar ortaya koymaktadır. Güney Azerbaycan'ın doğu eyaletlerinde yapılan arkeolojik araştırmaların toplu özetini S. Kroll vermiştir. Kronolojik olarak onlar çeşitli tarihi dönemleri kapsamaktadır. Erdebil'den 44 km kuzeybatıda, Ağkale kalesinde ve diğer yerlerde ilk demir çağına ait benzer seramikler keşfedilmiştir. Manna tarihine adanmış ilk araştırma S. Belk'in eseridir^{[157][158][159]}.