Dikilitaş - Vikipedi

Dikilitaş veya obelisk yüksek, daire veya dört kenarlı tepeye doğru incelen taştan anıt. Genellikle belirli bir şahsı veya olayı anmak için yapılır. Antik dikilitaşlar tek bir taştan oluşurdu (bir monolit). Stel terimi genellikle klasik obelisk forumda olmayan diğer dikili duran farklı anıtlar için kullanılır.

Dikilitaşlar antik Mısır mimarisinin önemli bir bölümünü oluştururlar. Dikilitaşlar genelde çift halinde tapınakların girişine dikilirdi. Bu anıtların dekoratif nitelikleri dışında pratikte bir işlevleri yoktu. Genellikle yükseklikleri 15–30 m arasında olurdu.

Dikilitaş güneş tanrısı Ra'yı sembolize ederdi. Akhenaten'in dini reformunun ardından kısa bir süre için atenin ışınının taşlaşmış hali olduğuna inanılmıştır. Aynı zamanda tanrının dikilitaşın içinde var olduğuna inanılırdı.

M.Ö. 2600 dolaylarında ilk kaydedilmiş dikilitaş örnekleri ortaya çıkar fakat bu dönemden hiçbir dikilitaş bugüne ulaşamamıştır. MÖ 2400 dolaylarında ise küçük dikilitaşlara rastlanır. Daha sonraları yükseklikleri 20 metreyi aşacak olan Mısır dikilitaşlarının yükseklikleri bu dönemde nadiren 3,5 metreyi aşardı. Bugüne ulaşabilmiş bilinen 27 antik Mısır dikilitaşı vardır, ayrıca bir tane de Aswan'da taşocağında kısmen yontulmuş tamamlanmamış bir dikilitaş bulunmuştur. Bugüne ulaşabilmiş en eski dikilitaş Heliopolis'e dikilmiş olan I. Sesotris dikilitaşıdır.

Mısır'da dikilitaş yapmak için kullanılan madde genelde Asvan'dan gelen kırmızı granittir. Dikilitaşın tepesi genelde altın veya gümüşle kaplanır. Dikilitaşın üstünde niçin dikildiğini anlatan hiyeroglifler yazılırdı. Ama bu yasaklandı.

Romalılar dikilitaşlara büyük bir ilgi duymuşlardır. Öyle ki bugün Roma'da, Mısır'da kalanlardan daha çok dikilitaş dikilidir. Aslında bunların çoğu Roma döneminin bitişiyle yıkılmış (devrilmiş) daha sonra farklı yerlerde tekrar dikilmişlerdir.

Konstantinopolis'te de Doğu İmparatoru Theodosius 390 yılında bir dikilitaş getirtmiş ve özel bir temel üzerine hipodroma diktirmiştir. Her ne kadar Haçlı Seferleri sırasında yıpratılmış olsa da dikilitaş, Osmanlı Devleti döneminde korunmuştur. Bugün İstanbul'da Sultanahmet Meydanı'nda(hipodrom) halen dikilidir.

"Roma dünyanın dikilitaş başkentidir" denilebilir. Birçok dikilitaş barındıran kentte, en ünlü dikilitaş Saint Peter Meydanı'nda bulunan 25,5 metrelik dikilitaştır. Bu dikilitaş MS 37 yılından beri aynı yerde dikilidir.

Orijinal Mısır dikilitaşlarının birçoğu dünyanın farklı yerlerine gönderilmiş ve yeniden dikilmiştir. Roma dışındaki en ünlü dikilitaşlar Londra ve New York'ta bulunan ve Kleopatra'nın İğneleri olarak anılan bir çift dikilitaştır. Ayrıca Paris'te, Place de la Concorde'de bulunan 23 metrelik dikilitaş da oldukça ünlüdür.

Bilinen 26 antik Mısır dikilitaşı bugün aşağıda belirtilen yerlerde bulunmaktadır:

• Mısır - 8
  • Firavun I. Tutmosis, Karnak Tapınağı, Luksor
  • Firavun II. Ramses, Luksor Tapınağı
  • Firavun Hatşepsut, Karnak Tapınağı, Luksor
  • Firavun I. Sesostris, Heliopolis, Kahire
  • 4 tane daha.
• Fransa - 1
  • Firavun II. Ramses, Concorde Meydanı, Paris
• İsrail - 1
  • Caesarea dikilitaşı
• İtalya - 11
  • 8 tane Roma'da (bakınız: Roma'daki dikilitaşlar)
  • Piazza del Duomo, Katanya (Sicilya)
  • Boboli Bahçeleri (Floransa)
  • Urbino
• Türkiye - 1
  • III. Thutmose, Hipodrom, İstanbul
• Birleşik Krallık - 3
  • Firavun III. Thutmose, Kleopatra'nın İğnesi, Londra
  • Firavun II. Amenhotep, University of Durham
  • Firavun IX Ptolemy, Philae Dikilitaşı, Wimborne, Dorset
• ABD - 1
  • Firavun III. Tutmosis, Kleopatra'nın İğnesi, Central Park, New York

Ayrıca Romalılar, kendileri, Mısır stilinde dikilitaşlar yapmışlardır. Roma'da bilinen 5 tane antik Roma dikilitaşı vardır.

Erken Asur uygarlığından bilinen bir dikilitaş formu, MÖ 9. yüzyıldan kalan ve bugün British Museum'da bulunan Kral III. Şalmaneser'in Kara Dikilitaşıdır.

Etiyopya'da antik Aksum Krallığında birkaç tane dikilitaş yontulmuştur. Bunların en önemli örneği 24 metre uzuluğundaki Aksum Stelidir. 4. yüzyıl dolaylarında yontulmuş olan dikilitaş II. İtalya-Habeşistan Savaşı sırasında yağmalanmış ve 1937'de Roma'ya götürülmüştür. 2003 yılında İtalyan devleti onu geri göndermeyi kabul etmiştir.

• Örme Dikilitaş, İstanbul Sultanahmet meydanında yer alan Doğu Roma kökenli dikilitaştır.
• Dikilitaş, Beştaş, İznik, Bursa, Türkiye'de, 1. yüzyıldan kalma Roma kökenli "C. Casius Philiscus" adına yapılmış bir dikilitaş bulunur.
• Place de la République, Arles, Fransa'da, 4. yüzyıldan kalma Roma kökenli bir dikilitaş bulunur.

Rönesans'tan başlayarak, dikilitaş anıtsal mimari, özellikle de mezarlar, için çok önemli bir yer teşkil etmiştir. Dünyanın her köşesinde binlerce modern dikilitaş bulmak mümkündür, özellikle de mezarlıklarda. Neredeyse her Amerikan mezarlığında birkaç örneği görülebilir. Bunların içinde özellikle dikkat çeken ve bahsetmeye değer olanlardan bir kısmı şunlardır:

• General Wolfe Dikilitaşı, Stowe Okulu, Buchinghamshire, 1754.
• Kagul Dikilitaşı, Tsarskoe Selo, 1772.
• Chesma Dikilitaşı, Gatchina, 1775.
• Rumyantsev Dikilitaşı, Sankt-Peterburg, 1799.
• Villa Medici, Roma - 1790'da Floransa'daki Boboli Bahçeleri'ne taşınan Mısır dikilitaşının bir 19. yüzyıl kopyası.
• Villa Torlonia, Roma - 1842'de dikilmiş iki dikilitaş.
• Patriots' Grave, Old Burying Ground, Arlington, Massachusetts (1818)
• Bunker Hill Anıtı, Charlestown, Massachusetts - 1827 ile 1843 arasında inşa edilmiştir.
• Dalhousie Dikilitaşı, Raffles Place, Singapur, 1891.
• Washington Anıtı, Washington, ABD - 1848 ile 1888 arasında dikilmiş, 169,29 metre yüksekliği ile dünyanın en yüksek dikilitaşıdır.
• McKinley Anıtı, Buffalo, New York, ABD.
• Foro Italico, Roma - 1932'de Mussolini onuruna dikilmiştir.
• Buenos Aires Dikilitaşı, Arjantin - 1936'da inşa edilmiştir.
• Demidov Sütunu, Barnaul, Sibirya, Rusya.
• Zafer Dikilitaşı, Moskova.
• Wellington Anıtı, Phoenix Park, Dublin, İrlanda - 62 m yüksekliğindedir.
• Juche Kulesi, Pyongyang, Kuzey Kore - 170 metre.

Wikimedia Commons'ta Dikilitaş ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• 31 Mayıs 2006 tarihli İngilizce Vikipedi Dikilitaş maddesi
• Obelisk, Encyclopedia of the Orient 6 Haziran 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

• Pharaoh's Obelisk, Secrets of Lost Empires, NOVA Online 21 Nisan 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• The Axum Obelisk (İngilizce)
• History of the Egyptian Obelisks 9 Nisan 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• Black Obelisk of Shalmaneser II - Translation of the inscription graved on the obelisk23 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)