درگز - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

درگز دَرْگز
کشور	ایران
استان	خراسان رضوی
شهرستان	درگز
نام(های) دیگر	درجز، دره‌گز، دره‌جز
نام(های) پیشین	اتک، خاوران، پارت، نسا، پارتانیسا، ابیورد، محمدآباد
سال شهرشدن	۱۳۳۲
مردم
جمعیت	۳۶٬۷۶۲ نفر (۱۳۹۵)
رشد جمعیت	۱٪- (۵سال)
جغرافیای طبیعی
ارتفاع	۴۸۰ متر
اطلاعات شهری
شهردار	《حسن نوروزی》[۱]
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۵۱۴۶
شناسهٔ ملی خودرو	ایران ۴۲ س
کد آماری	۱۳۶۵
درگز روی نقشه ایران ۳۷°۲۶′۴۲″شمالی ۵۹°۰۶′۲۵″شرقی / ۳۷٫۴۴۵°شمالی ۵۹٫۱۰۷°شرقی / 37.445; 59.107

دَرگَز یا دَرِگَز (دره‌گز)^[۲][۳] از شهرهای استان خراسان رضوی، مرکز شهرستان درگز، در شمال‌شرق ایران در نزدیکی مرز ترکمنستان جای دارد. نام پیشین شهر درگز، محمدآباد ارباب بود. جمعیت این شهر نزدیک به ۳۷ هزار نفر است.

زبان رایج در شهرستان و بیشتر مناطق دور و بر آن ترکی خراسانی با گویش درگزی خود می‌باشد.^[۴] شهرستان درگز طوایف گوناگونی چون ترک خراسان، کرد کرمانج را در خود دارد که هر یک در میان خود به زبان‌های خود گفتگو می‌کنند.

شهر درگز در فاصله ۲۶۵ کیلومتری مشهد و در طول جغرافیایی ۵۹ درجه و شش دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۷ درجه و ۲۶ دقیقه واقع است.

درگز که تا تهران ۹۴۳ کیلومتر و تا مشهد ۲۶۵ کیلومتر فاصله دارد از شمال به مرز ایران و ترکمنستان از خاور و جنوب خاوری به مشهد از جنوب به چناران و از باختر به قوچان بسته و مختصات آن ۳۷ درجه و ۳۶ دقیقه عرض شمالی و ۵۹ درجه و ۶ دقیقه طول شرقی است. از اماکن دیدنی این شهر می‌توان به تفرجگاه آب گرم، پارک ملی تندوره، محوطه باستانی بندیان، پلکان نادری، آرامگاه علامه شهرستانی، تفرجگاه چهلمیر، شیلگان دره، تفرجگاه چرلاق و … اشاره کرد.

درگز کنونی در سال ۱۳۲۹ ایجاد شد. شهرستان درگز در سال ۱۳۳۵ ضمیمه شهرستان قوچان گردید و دوباره در سال ۱۳۳۹ به شهرستان درگز تبدیل شد.^[۵]

شهر درگز پیش از این محمدآباد و محمدآباد ارباب نام داشت. دربارهٔ بنای شهر محمدآباد، یعنی درگز کنونی، آمده‌است: بیگلرخان، فرمانروای وقت درگز در دوران محمدشاه قاجار تصمیم می‌گیرد که جنگل و نیستانی را که در روستایی به نام «چَقر وارتیان» بود و مخفی‌گاه ترکمن در یورش‌های همیشگی به درگز، بسوزاند و به‌جای آن شهری با نقشه امروزی بنا کند تا برای مرکزیت و حکومت‌نشینی نیز مناسب باشد. از این‌رو از محمدشاه قاجار پول و نیروی انسانی درخواست می‌کند. محمدشاه فرمان می‌دهد فرمانروا بجنورد و قوچان و کلات به درگز رفته یاریگر بنای این شهر شوند. در نتیجه با همکاری آن‌ها و یاری مردم درگز، شهر محمدآباد به سبک و شیوه نقشه عشق‌آباد پی‌ریزی می‌شود و به‌نام محمدشاه قاجار، محمدآباد نام می‌گیرد و پس از بنای کامل شهر، از ساکنان دستگرد نیز به شهر جدید جا به جا می‌شوند.^[۶]

شهر درگز، شهری با پیشینه درخشان تاریخی، شهری که قبلاً به نام ابیورد معروف بوده و در تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی به شماری از اندیشمندان و بزرگان برخورد می‌کنیم که عنوان ابیوردی را با خود داشته‌اند. شهری که خاوران نام داشته و از مناطق باستانی پارت‌های پیشین در خراسان بوده، در ۳ کیلومتری همین شهر آثار و بازمانده‌هایی موجود است که به پنج هزار سال پیش از میلاد می‌رسد، یعنی پیشینه شهرنشینی درشهر درگز نزدیک به هفت هزار سال پیش می‌رسد، یعنی درگز وارث یک تمدن هفت هزار ساله می‌باشد. شهر و بخش درگز از دوران پیش از اسلام تاکنون داراگرد، نسیایا، آپاوارتاکن، باورد، ابیورد، اتک، نسایا، نسا، درون، خاوران و دریجز نامیده می‌شده‌است. بخش درگز در گذشته یکی از نقاط مهم باستانی پارت و خراسان بود که به دستاویز قرارداد ننگین آخال ۱۲۶۱ هـ. ش / ۱۸۸۲ م، کناره آباد و تاریخی آن، از تجن تا نزدیکی عشق آباد، از ایران جدا شده و جزء ترکمنستان گردید.

دربارهٔ نامگذاری این شهرستان، تاکنون داوری‌های گوناگونی داده شده‌است. شماری گفته‌اند چون در این بخش بیشه و درخت گز زیادی وجود داشته، به «دره گز» سرشناس شده‌است، که این نامگذاری درست نیست. داوری درست‌تر، از سده ۳ پ. م، یعنی زمان اشکانیان است. پس از آن که اشکانیان برابر سلوکیان برخاستند، اشک اول (ارشاک) در نبرد کشته شد، ولی برادرش تیرداد به پیروزی رسید و شهری به نام داراگرد، در پارتیای اصلی بنیاد گذارد. آپاوارتاکن، که برخی آن را پارتیای اصلی و شماری پارتیای ویژه نوشته‌اند، به ناحیه شمال پارت گفته می‌شود. پیرنیا بر پایه نوشته‌های تاریخ و جغرافی نگاران پیشین، پارت اصلی را کوهستان و دشت کردان در خراسان و اترک و به بیان دیگر میان بیابان مشهد و کویر خوارزم دانسته‌است.

بنابراین بخش‌های درگز، بجنورد، اسفراین، قوچان، شیروان و کلات در قلمرو پارت اصلی قرار داشته‌است. ایزیدورخارا کسی که در سده ۳ پ. م می‌زیست، محل شهر دارا را در شمال پارت تعیین کرده و به آن «آپاوارتانن» گفته‌اند. ژوستن (سده ۲ پ. م) محل این شهر را در دامنه کوه زاپاتنن و پلین، دانشمند رومی (سده ۱ پ. م) در دامنه کوه آپاوارتن دانسته‌اند. ژوستن، آپاروارتن، کوه ابیورد که در گذشته باورت / بااورت و سپس باورد می‌گفتند، دانسته‌است.

دائرةالمعارف اسلامی، ابیورد را سرزمین نیاکان اشکانی و محل شهر دارا را در آن جا تعیین کرده‌است؛ بنابراین بایستی شهر «دارا» در دامنه کوه‌های درگز قرار داشته باشد. از آن جا که به گفته پلوتارک و تأیید هارولد لمب، نویسنده کتاب قدم به قدم با اسکندر، دارا، آخرین پادشاه هخامنشی در این ناحیه کشته شده‌است، اشکانیان نام پایتخت نخستین خود را «داراگرد» نهاده‌اند. «گرد» در روزگار کهن، به معنای شهر بوده، واژگان سیاوش گرد، پیروزگرد، بروگرد (بروجرد)، بیژن‌گرد (بجنورد)، خسروگرد و… بیانگر نام سازنده و شهر است و داراگرد یعنی شهر دارا نیز روی همین معنا پدید آمده‌است. در روزگار ساسانیان تغییرات زیادی در حد و حدود شهرهای این منطقه صورت می‌گیرد و ابیورد که شامل منطقه وسیعی بوده و تا دامنه کوه‌های درگز گسترده بوده‌است، مرکزیت پیدا می‌کند.

حاکم ابیورد را «بهمنه» می‌نامیدند که به صلح تسلیم مسلمانان شد. پس از تسلط اعراب این سرزمین یکی از پایگاه‌های مهم مسلمانان قرار گرفت. بعضی از محققان این چنین اظهار نظر کرده‌اند که در قلعه داراگرد که در زمان ساسانیان مرکز روحانیون زرتشتی و دارای ضرابخانه بوده‌است، در اواخر قرن اول هجری قمری سکه ضرب شده‌است. حدود منطقه ابیورد در این زمان از سرخس تا نسا گسترده بوده‌است. این سرزمین که در انتهای دشت قراقوم بر سر راه قبایل مختلف مهاجم دشتهای داخلی آسیا در ابتدای اولین خطه جلگه‌های حاصلخیز خراسان قرار گرفته‌است، بنابر موقعیت طبیعی و نظامی از دیر باز محل کشمکش‌ها و زد و خوردهای اقوام مختلف بوده‌است. با سقوط سامانیان دفاع ولایات شمالی ایران در برابر حملات چادرنشین‌ها به سستی گرایید و هجوم صحرانشینان آسیای مرکزی به خراسان فزونی گرفت. به روزگار سلطان محمود غزنوی ترکمانان (غزان) به منطقه نسا و ابیورد و درگز هجوم آوردند و در این شهرها سکنی گزیدند و ترکی شدن این نواحی آغاز گردید. محققان محلی دوران سلجوقیان و اوایل خوارزمشاهیان را دوره شکوفایی خاوران (ابیورد را از قرن ۴ به بعد خاوران می‌گفتند) نامیده‌اند، محمد شهرستانی، انوری ابیوردی، اسعد مهنه‌ای و … از این سرزمین برخاستند. به همت اینان خاوران یکی از مراکز علمی شد. به روزگار چنگیز، پسرش «تولی» ابیورد را تصرف کرد و به نهب و تاراج اهالی پرداخت و آن شهر زیبا را که در آن عالمی از عمارات موج می‌زد با خاک یکسان نمود و اکثر مردم را از دم تیغ گذراند. البته ابیورد در نهضت‌های شیعه که در اواخر دوران بنی امیه در سراسر خراسان صورت گرفته بود سهمی بزرگ داشته‌است و نیز در قیام‌های علیه حکام عباسی در قرن سوم هجری شرکت جستند. در زمان خلافت هارون ۱۸۵ ق. شخصی به نام ابوالخسیب بر ضد عباسیان و عامل آنان در خراسان قیام کرد و بر ابیورد تسلط پیدا کرد. این شهر با این همه عظمت و بزرگی پس از هجوم مغولان و بعد از او تیمور رونق خود را از دست داد و از اواخر قرن هشتم که شهرها و آبادی‌های این منطقه مورد تجاوز و اشغال ازبکان قرار گرفت دوران قدرت آن شروع گردید.

در اوایل عصر افشاری ساختن مسجد بزرگی در مولود آباد و برخی ساختمان‌ها در شهر نشانی از گسترش و رونق درگز می‌باشد، ولی ویرانی‌هایی که ناشی از تهاجمات اقوام همسایه بود، همراه با عدم توجه حکومت مرکزی و خصوصاً جدایی قسمت آباد و تاریخی آن (با ۹ هزار خانوار جمعیت و ۲۴ شهرک و روستا) که نام ابیورد را نیز با خود دارد، توانائی‌های این شهر را به فراموشی سپرد. اکنون اندک آثار به جا مانده در شهر درگز مربوط به حاشیه باز یکی از دامنه کوه‌های هزار مسجد (درگز فعلی) می‌باشد. در حالیکه آثار تاریخی بی‌نظیری از دوره اشکانیان و دوران اسلامی در آن سوی مرزها قرارگرفته است.

درگز کنونی در سال ۱۳۲۹ تشکیل شد.^[۷]

بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۳۶٬۷۶۲ نفر (در ۱۱٬۴۴۸ خانوار) بوده‌است.^[۸]

درگز در شمال استان خراسان قرار دارد که بین ۲۹٫۵۸ تا ۳۷٫۵۹ طول جغرافیایی و ۴۳٫۳۷ تا ۵۵٫۳۶ عرض جغرافیایی واقع شده‌است. درگز در فاصله ۱۲۳ کیلومتری شهر قوچان و ۲۵۸ کیلومتری شهر مشهد قرار گرفته‌است. ارتفاع آن از سطح دریا ۴۸۰ متر می‌باشد.

	کشورترکمنستان	کشورترکمنستان	قوچان
	کلات		قوچان
		درگز
	مشهد و کلات	قوچان و چناران	قوچان

مردم درگز در سال ۱۳۰۰ شمسی قسمت عمده‌ای از احتیاجات خود را از قبیل فروشگاه پوشاک و … را تهیه می‌کردند، در زمستان مردان پوستینی یا قبایی که به آن چوخا می‌گویند از پشم گوسفند و موی بز به صورت یک نوع برک زبر و ضخیم می‌بافتند و به تن می‌پوشاندند. پوستین‌های درگز از حیث پرداخت در خراسان و حتی ایران معروف بوده اما امروز پوستین‌دوزی رونق خود را از دست داده و شاید تعداد کارگاه‌های آن از ۵ مورد تجاوز نکرده باشد.

این صنعت هنوز در بعضی از روستاها به‌صورت سنتی ادامه دارد و منبع درآمدی برای خانواده‌ها می‌باشد.

• حرکت تاریخی کرد به خراسان جلد ۲ و ۳
• ایالات و طوایف درگز - سید علی میرنیا
• خاوران گوهر ناشناخته ایران - ابوالفضل قاسمی
• کتاب نادر صاحبقران
• اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: ۱۳۸۳خ.

ویکی‌سفر یک راهنمای سفر برای درگز دارد.

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ درگز موجود است.

• پورتال استانداری خراسان رضوی - زیرپورتال فرمانداری درگز
• وب سایت استانداری خراسان - قسمت شهرستان درگز
• وب سایت اخبار و اطلاعات شهرستان درگز
• اداره‌کل هواشناسی خراسان رضوی