Alice Bálint – Wikipedia, wolna encyklopedia

Alice Bálint z domu Székely-Kovács (ur. 16 czerwca 1898 w Budapeszcie, zm. 29 sierpnia 1939 w Manchesterze) – węgierska psychoanalityczka pochodzenia żydowskiego specjalizująca się w pedagogice psychoanalitycznej, psychoanalizie dziecięcej oraz relacji matka–dziecko, przedstawicielka Budapesztańskiej Szkoły Psychoanalitycznej, etnolożka, antropolożka kultury. Żona Michaela Balinta i córka Vilmy Kovács, jednej z pierwszych psychoanalityczek węgierskich i najbliższych współpracownic Sándora Ferencziego^[1]

Urodziła się w Budapeszcie w – jak większość przyszłych węgierskich psychoanalityczek pierwszego pokolenia – żydowskiej, średniozamożnej rodzinie zmierzającej ku pełnej asymilacji. Była córką Vilmy Kovács z jej małżeństwa z Zsigmondem Székely. Wczesne dzieciństwo Alice naznaczyła sprawa rozwodowa jej matki – po poznaniu w Tatrach zamożnego architekta Frigyesa Kovácsa Vilma zadecydowała o rozwiązaniu swojego związku małżeńskiego (zawartego pod przymusem w wyniku trudnej sytuacji rodzinnej), na co nie wyraził zgody Székely. Skutkowało to orzeczeniem „winy matki” oraz zakazaniem jej kontaktów z córką, która trafiła wobec tego pod opiekę ojca. W związku z jego częstymi nieobecnościami w domu spowodowanymi licznymi podróżami, Alice (razem z jej młodszą siostrą Olgą Székely-Kovács i bratem Ferencem) przez większość czasu znajdowała się pod opieką niestabilnej emocjonalnie gospodyni oraz spotykała się potajemnie z matką. W wieku 12 lat rodzeństwu udało się ostatecznie zbiec do domu matki i jej drugiego małżonka, który później formalnie zaadoptował trójkę dzieci swojej żony. Od tego momentu najprawdopodobniej Alice nigdy nie spotkała już biologicznego ojca^[2]. Jak zauważyła Anna Borgos, te doświadczenia skutkowały opisanymi później przez Balint w jej autoanalitycznych pamiętnikach traumami, poczuciem wyobcowania i braku miłości oraz wytworzeniem wyobrażeniowej figury ojca opartej na jego permanentnym braku, a także zadecydowały o jej późniejszych zainteresowaniach w pracy analitycznej^[3].

Po ukończeniu edukacji średniej w budapesztańskiej szkole na ulicy Váci (gdzie jej koleżanką z klasy była przyszła psychoanalityczka Margaret Mahler, wówczas Schönberger), dokonała w 1916 konwersji na rzymski katolicyzm, co pokryło się w czasie z dyskusją parlamentarną nad wprowadzeniem numerus clausus. Również w tym okresie, w zgodzie ze swoimi interdyscyplinarnymi zainteresowaniami, rozpoczęła studia w zakresie kilku dziedzin – ukończyła sześć semestrów matematyki na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Budapesztańskiego (1916–1919) oraz dwa semestry prawa na Uniwersytecie w Wiedniu (1920). W późniejszych latach uczęszczała na zajęcia Wydziału Nauk Politycznych Uniwersytetu Fryderyka Wilhelma w Berlinie, odbyła staż naukowy pod kierunkiem prof. Konrada Theodora Preussa w berlińskim Muzeum Etnograficznym (niem. Museum für Völkerkunde), który zakończył się złożoną w październiku 1924 roku pracą dyplomową z dziedziny etnologii oraz została na pół roku studentką geografii Uniwersytetu Franciszka Józefa w Segedynie (1925)^[2].

W międzyczasie, w 1921 roku, Alice wzięła po ponad trzech latach związku ślub z Michaelem Bálintem, którego poznała już w szkole poprzez jego siostrę, jej rówieśniczkę. Po ślubie, w obliczu narastającego i zinstytucjonalizowanego antysemityzmu na terenie Węgier małżeństwo zadecydowało o ucieczce do Berlina, gdzie kontynuowało swoje kształcenie wyższe – równolegle z wyżej wspomnianymi studiami Alice jej mąż pisał doktorat z chemii^[2]. Czyni ich to, obok choćby Melanie Klein czy Sándora Radó, częścią pierwszej z dwóch fal emigracji węgierskich psychoanalityczek i psychoanalityków przed wybuchem wojny (1919–1926)^[4]. Wówczas oboje byli już zaznajomieni z psychoanalizą. Alice miała z nią pierwszy bliższy kontakt pod koniec pierwszej wojny światowej i na początku lat 20., kiedy jej cierpiąca na agorafobię matka przeszła analizę, a później rozpoczęła własną praktykę psychoanalityczną^[1]. W Berlinie Bálintowie przeszli wspólną, nieudaną analizę u Hannsa Sachsa (kontynuowaną później w Budapeszcie u, jak wcześniej matka Alice, Ferencziego), Michael rozpoczął pracę w Berlińskim Instytucie Psychoanalitycznym, a Alice, choć nie jako pełnoprawna członkini, związała się z nim w 1923 roku i wygłosiła wykłady m.in. o rozwoju seksualnym kobiety (Zum weiblichen Kastrationkomplex), mitach rdzennych ludów Ameryki Północnej i snach. Po powrocie do Budapesztu natomiast została w 1926 analityczką szkoleniową Węgierskiego Towarzystwa Psychoanalitycznego (do którego dołączyła już wcześniej), rozpoczęła pracę w założonej w 1931 roku psychoanalitycznej Poliklinice, otworzyła własną praktykę, prowadziła kursy dla matek i nauczycielek, brała udział w seminariach i kongresach. Była organizatorką odbywających się w 1935 roku w Wiedniu oraz w Budapeszcie w 1937 i 1939 Konferencji Czterech Krajów (niem. Vierländertagung) mających na celu wymianę poglądów pomiędzy środowiskami psychoanalitycznymi z Austrii, Włoch, Czechosłowacji i Węgier. W latach 20. na jej pracę i obserwacje w znaczącym stopniu wpłynęły narodziny syna Jánosa, którego zachowanie i rozwój opisała dokładnie (obok jego zdjęć) w swoim pamiętniku. Jednocześnie jednak przejawiała niechęć do traktowania – wzorem jej męża – psychoanalizy jako jedyne zajęcie^[2].

W okresie narastającego w Europie napięcia politycznego psychoanalityczka wykazywała optymizm wobec panującej sytuacji – w 1938 roku zachęcała swoją siostrę Olgę do powrotu z emigracji do Paryża. Dopiero w 1939, razem z drugą falą emigracji z Węgier, wyjechała u boku męża do Manchesteru, gdzie udało jej się załatwić legalny pobyt dzięki pomocy Ernesta Jonesa i Johna Rickmana. W lipcu tego roku Bálint została członkinią Brytyjskiego Towarzystwa Psychoanalitycznego. Jej korespondencja z maja 1939 wskazuje na to, że wspólnie z mężem i Alfredem Grossem zorganizowała również serię nieformalnych wykładów psychoanalitycznych otwartych dla wszystkich zainteresowanych. Zmagała się jednocześnie z problemami finansowymi, nieskutecznie próbowała załatwić wizę do Zjednoczonego Królestwa dla swojej matki oraz kontynuowała pracę analityczną (mimo jej znacznie zmniejszonego wymiaru godzinowego)^[2].

28 sierpnia 1939 Bálint nagle straciła przytomność podczas wizyty u przyjaciela. Po niepokojących „objawach trawiennych” wezwano do niej lekarza na następny poranek, jednak 29 sierpnia, podczas szczotkowania włosów, Alice ponownie zemdlała i niedługo po tym zmarła. Stwierdzoną przyczyną śmierci było pęknięcie tętniaka^[2].

Zainteresowania naukowe Bálint wpisywały się w znaczącej mierze w dziedziny typowe dla kobiet działających w obrębie międzywojennego ruchu psychoanalitycznego (psychoanaliza kobieca i dziecięca, pedagogika), a także w obszar zagadnień szczególnie istotnych dla Budapesztańskiej Szkoły Psychoanalitycznej – relację z obiektem, relację matka–dziecko. Co jednak wyjątkowo istotne w perspektywie wskazywania odrębności jej dorobku, w pracy analitycznej Bálint zauważalna jest wyraźna interdyscyplinarność, łączenie teorii psychoanalizy z elementami antropologii i etnologii. Analogiczne połączenie można również zauważyć w praktyce innej węgierskiej psychoanalityczki – Edit Gyömrői, a samo jego znaczenie podkreśla wskazany przez Annę Borgos fakt, że właśnie te dziedziny nauki, jako dopiero rodzące się na przełomie XIX i XX wieku, były otwarte na zainteresowane nimi kobiety, często te dążące w ten sposób do społecznej emancypacji. Oprócz antropologii kulturowej i etnologii na rozwój intelektualny Balint wpłynęła jeszcze pedagogika oraz dzieła innych psychoanalityków i psychoanalityczek, przede wszystkim, oprócz Freuda i Ferencziego, Imre Hermanna i Anny Freud^[2].

W ciągu życia analityczka wydała tylko jedną książkę, Psychologię żłobka (A gyermekszoba pszichológiája, 1931) przełożoną później m.in. na język angielski (The Psychology of the Nursery). Publikowała jednak wielokrotnie w psychoanalitycznych periodykach takich jak Imago czy Internationale Zeitschrift für Psychoanalyse oraz węgierskich czasopismach pedagogicznych (np. A Jövő Útjain)^[2]. Kluczową część jej dorobku stanowią również pisane przez wiele lat pamiętniki (pomiędzy 1917 a 1929 oraz 1931 a 1936 z przerwą na lata 1922, 1924 i 1928), od roku 1925 poświęcone w dominującej części rozwojowi psychicznemu jej syna. Oprócz wątków psychoanalitycznych sensu stricto (fragmentów autoanalitycznych, opisów swoich snów, ambiwalencji w stosunku do matki, aspektu przeniesienia i przeciwprzeniesienia podczas analizy u Ferencziego, trudności ze staniem się formalnie analityczką), pojawiają się w nich również zagadnienia różnicy płciowej, węgierskiej polityki, wzrostu tendencji antysemickich, nierówności społecznych. Forma, w jakiej zostały napisane pamiętniki, wskazuje również, że „projektowanym” przez tekst odbiorcą fragmentów z lat 20. i 30. był mąż Alice^[3].

Specyfika tez stawianych przez Bálint dystansuje ją przede wszystkim od freudowskiego pojęcia „pierwotnego narycyzmu”. W tej kwestii, w oparciu o teorię instynktu Hermanna, wypracowała ona wspólnie ze swoim mężem koncepcję relacji matki z dzieckiem jako pierwotnej relacji z obiektem, w której niemowlę, po krótkim okresie miłości pasywnej, staje się aktywne, a sama relacja nabiera cech społecznej. Analityczka wskazała również na znaczenie dziecięcego „lęku przed porzuceniem” wywodzącego się z potrzeby bycia kochanym lub kochaną oraz obawy przed utratą bezpieczeństwa, a także uwypukliła związki przyszłych zdolności kognitywnych dziecka z jakością jego relacji z matką. Jak zauważyła Judith Dupont, obserwacje Alice są wielokrotnie prekursorskie względem tych zawartych w późniejszych pracach jej męża, przede wszystkim w odniesieniu do problemu regresji^[2].