Caterina Gattai Tomatis – Wikipedia, wolna encyklopedia
Caterina Tomatis, ok. 1770, miniatura Johanna Zeicha (?) | |
Data i miejsce urodzenia | |
---|---|
Data i miejsce śmierci | |
Miejsce spoczynku | Cmentarz Ujazdowski |
Zawód, zajęcie | Artystka baletu |
Narodowość | |
Stanowisko | Primabalerina teatru warszawskiego (1765–1766) |
Pracodawca | |
Małżeństwo | |
Dzieci | Adelajda Tomatis |
Krewni i powinowaci | Tommaso Tomatis (szwagier i zięć) |
Odznaczenia | |
Caterina Gattai, właściwie Cecilia Caterina Maria Filippazzi, zamężna Tomatis, hrabina de la Vallery et de la Loux, baronowa de la Bridoire (ur. 1747 w Mediolanie, zm. ok. 1792 w Warszawie) – włoska tancerka baletowa i kurtyzana związana z Polską. Metresa króla Stanisława Augusta, który do końca życia wspierał ją finansowo i zamawiał jej portrety do galerii malarskiej trofeów swoich podbojów miłosnych.
Jedna z bohaterek polskiego epizodu pamiętników Giacomo Casanovy (1725–1798). Od 1767 żona antreprenera królewskiego teatru, byłego oficera armii austriackiej, włoskiego awanturnika i hazardzisty, Carla Alessandra Tomatisa (1739–1797), znanego w Polsce także jako Karol Tomatys, hrabia de la Vallery et de la Loux, baron de la Bridoire. Bywała również notowana jako: Catai, Cataij, Cataja, Cattai, Gataie, Gatei, Gattei, Gattay, Kataja, Katajo itd.; a po zamążpójściu jako: Thomatis, Tomatisowa, Tomatys, Tomatysowa[1] . Spolszczano i zniemczano także jej włoskie imię w zależności od języka publikacji.
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Pochodzenie
[edytuj | edytuj kod]Urodziła się w Mediolanie, w 1747 roku[a], z nieustalonych rodziców, jako Cecilia Caterina Maria Filippazzi[2] lub Filipazzi[3], co nasuwa wniosek, że używane w latach 1760–1766 nazwisko Gattai (kotka?) było jej pseudonimem scenicznym.
Kariera zagraniczna
[edytuj | edytuj kod]Nie wiadomo gdzie uczyła się tańca, zapewne w rodzinnym Mediolanie. W teatrze zadebiutowała w wieku lat trzynastu, co było normalną praktyką w balecie tamtych czasów. Jesienią roku 1760 i w karnawale 1760/61 tańczyła na scenie weneckiego Teatro San Angelo w trzech operach komicznych według Carlo Goldoniego. Należała wtedy do 13-osobowego zespołu baletowego wybitnego włoskiego tancerza „grottesco” Gennaro Magriego[4], który powrócił właśnie po występach w Wiedniu i debiutował w Wenecji jako choreograf.
We wrześniu 1761 roku znalazła się w Pradze, związana z trupą teatralną austriackiego aktora komediowego Johanna Josepha Felixa von Kurza w Theater an der Kotzen[5]. Była tam główną tancerką, partnerką sceniczną włoskiego solisty i baletmistrza Ignazia Clerico. W połowie 1763 roku Kurz przerwał jednak działalność w Pradze, by występować gościnnie w Wenecji. Wtedy Gattai i Clerico powrócili w swoje rodzinne strony. W karnawale 1763/64 tańczyli już oboje w jego baletach na scenie Teatro del Falcone w Genui[6]. Natomiast jesienią 1764 roku Gattai występowała w zespole francuskiego baletmistrza Vincenta Sauniera[7], jako pierwsza tancerka „mezzo carattera” we florenckim Teatro Pergola[8].
Na polskiej scenie
[edytuj | edytuj kod]Wiosną 1765 roku poznała w Wenecji 26-letniego Carla Tomatisa, byłego oficera armii austriackiej, a potem „kawalera” poselstwa austriackiego w Sankt Petersburgu[9], którego król Stanisław August zatrudnił w grudniu 1764 jako organizatora i antreprenera przyszłego teatru publicznego, a następnie wysłał do Włoch[10], aby szukał tam śpiewaków i tancerzy do pierwszego warszawskiego zespołu operowo-baletowego. Artyści przyjechali do Warszawy w lipcu 1765[10]. Wśród nich była Gattai, już wtedy kochanka Tomatisa, który zagwarantował jej pozycję primabaleriny „demi-caractere” w swoim zespole. Jeszcze w tym samym miesiącu zaczęła występować na scenie Operalni. Była niezwykle urodziwa, więc szybko przyciągnęła widzów i zyskała wielkie powodzenie. Po jej występie w roli bogini Hebe napisano: „Ta młoda osoba, pierwsza tancerka królewskiego teatru, wywiązała się z tego z wszelkimi wdziękami jakie ożywia szczęśliwy wiek osiemnastu lat, które ozdabiają piękno oblicza najbardziej czarownymi powabami i przydają nieustannego blasku pełnej wdzięku sylwetce. Słowem wydawało się, że była to sama Hebe”[11]. Jej partnerem scenicznym był ceniony tancerz Pietro Godardi, także zaangażowany w Wenecji przez Tomatisa[12].
Wśród wielbicieli artystki znalazły się wkrótce ważne osobistości dworu, między innymi: stolnik koronny i nadzorca teatru, hrabia August Moszyński, podstoli koronny Franciszek Ksawery Branicki, strażnik wielki koronny książę Stanisław Lubomirski, ambasador rosyjski książę Nikołaj Repnin, a nawet król Stanisław August[10]. Obsypywali ją prezentami, a Moszyński wynajął dla niej i utrzymywał elegancki dom w jurydyce Leszno, gdzie tancerka rezydowała i przyjmowała dostojnych gości[13]. Za to nie szczędziły jej złośliwości polskie damy; hrabianka Urszula Wielopolska w liście z Warszawy twierdziła, że „Kataja jest tu w opinii pysznej, zuchwałej i impetliwej kobiety”[14].
W domu Gattai bywał też Stanisław August. O ich relacjach donosił z Warszawy agent saski, Johann Heine, dobrze zorientowany w tajemnicach tutejszych salonów. Podobno król tam właśnie zaproponował tancerce pozycję oficjalnej metresy, na co odpowiedziała: „Gdybym miała zostać metresą Waszej Królewskiej Mości, musiałabym otrzymać zaopatrzenie wystarczające mi na całe życie, nie mogę bowiem zadowolić się drobnymi podarkami miesięcznymi”[15]. Innym znów razem monarcha zamknął się z nią sam na sam w zacisznej alkowie, co Heine komentował: „Z tego powodu Tomatis biegał po ogrodzie jak szalony i martwym drzewom powierzał swoje kłopoty. Cataja wydaje się być uległa wobec króla, z czego Tomatis ciągnie prawdopodobnie swoje korzyści”[13].
Carlo Tomatis zręcznie wykorzystywał jej powodzenie, czepiąc z tego rozmaite korzyści. Przy wsparciu hrabiego Moszyńskiego nie tylko uzyskał od króla aż dziesięcioletni kontrakt antreprenera teatru, ale też wyłączność na organizowanie w Warszawie dochodowych redut (publicznych balów maskowych) i salonu gier hazardowych. Przynosiło mu to wielkie zyski, umożliwiając legalne ogrywanie zamożnych gości. Caterinie zawdzięczał też poufne i nieformalne nadanie mu przez króla w 1766 roku tytułów hrabiego de la Vallery et de la Loux, barona de la Bridoire i szambelana dworu. Wyśmiewano się z nich w Polsce, ale podnosiły jego prestiż za granicą, stając się przepustką na europejskie salony[16]. Potomkowie Cateriny Tomatis szczycili się tytułem hrabiowskim przez ponad sto lat[b].
Ważniejsze kreacje
[edytuj | edytuj kod]Rekonstrukcja występów Cateriny Gattai na podstawie dostępnych źródeł włoskich, austriackich i polskich:
- 1760: tańce – Amor contadino, opera komiczna Carlo Goldoniego, muzyka Giovanni Lampugnani, choreografia Gennaro Magri, Teatro San Angelo, Wenecja[4];
- 1760: tańce – L’amore artigiano, opera komiczna Carlo Goldoniego, muzyka Gaetano Latilla, choreografia Gennaro Magri, Teatro San Angelo, Wenecja[17];
- 1761: tańce – Amore in caricatura, opera komiczna Carlo Goldoniego, muzyka Vincenzo Ciampi, choreografia Gennaro Magri, Teatro San Angelo, Wenecja[18];
- 1761–1763: tańce w przedstawieniach operowych i komediowych, choreografia Ignazio Clerico, Theater an der Kotzen, Praga[5];
- 1763: Arianna (?) – Arianna e Teseo, choreografia Ignazio Clerico, Teatro del Falcone, Genua[6];
- 1763: tańce – Baccanali di varie nazioni, choreografia Ignazio Clerico, Teatro del Falcone, Genua[6];
- 1764: Alcesta (?) – Admeto e Alceste, choreografia Vincent Saunier, Teatro Pergola, Florencja[8];
- 1764: tańce – Le furberie d’amore, choreografia Vincent Saunier, Teatro Pergola, Florencja[8];
- 1765: tańce – La buona figliuola puta, opera komiczna Carlo Goldoniego, muzyka Niccolò Piccinni, choreografia Bartolomeo Cambi[19], Operalnia, Warszawa[20];
- 1765: Hebe – L’Isle d’amour, ou Hébé, l’Amour et les Grâces, balet, muzyka Heinrich Megelin, choreografia Bartolomeo Cambi, podczas festynu zorganizowanego przez Moszyńskiego dla króla w Tarchominie pod Warszawą[21];
- 1765: tańce – La musica al trono, kantata z baletem, muzyka Mattia Gherardi i Heinrich Megelin, choreografia Bartolomeo Cambi, podczas tego samego festynu w Tarchominie[22];
- 1765: tańce – Il mercato di Malmantile, opera komiczna Carlo Goldoniego, muzyka Domenico Fischetti, choreografia Bartolomeo Cambi, Operalnia, Warszawa[23];
- 1765: tańce – Gli uccellatori, opera komiczna Carlo Goldoniego, muzyka Florian Leopold Gassmann, choreografia Bartolomeo Cambi, Operalnia, Warszawa[24];
- 1765: tańce – La libertà, kantata z baletem, muzyka Ferardini i Michał Kazimierz Ogiński, choreografia Bartolomeo Cambi, Operalnia, Warszawa[25];
- 1765: tańce – Natręci, komedia Józefa Bielawskiego z dwoma baletami, muzyka N.N., choreografia Bartolomeo Cambi lub Vincent Saunier, Operalnia, Warszawa[26][27];
- 1766: tańce – Soliman II, ou Les Trois sultanes, komedia Charles’a Favarta z divertissement tanecznym, muzyka Paul-César Gibert, choreografia Vincent Saunier, Operalnia, Warszawa[28];
- 1766: tańce – La contadina in corte, opera komiczna z baletem, muzyka Antonio Sacchini, choreografia Bartolomeo Cambi, Operalnia, Warszawa[29].
Według Casanovy
[edytuj | edytuj kod]Caterinę Gattai uwiecznił w swoich pamiętnikach Giacomo Casanova, który przebywał w Polsce (październik 1765–lipiec 1766), uczestnicząc intensywnie w warszawskim życiu teatralnym i towarzyskim. Tuż po przyjeździe dowiedział się od przyjaciela, „że Tomatis, dyrektor opery komicznej, miał wygrać w Warszawie wielki los: ma on podobno tancerkę z Mediolanu, niejaką Catai, która bardziej swoimi wdziękami aniżeli talentem zachwyca całe miasto i dwór”[30]. Chwalił urodę Gattai (którą nazywał Catai), ale nie darzył jej uznaniem jako tancerki. Po obejrzeniu pierwszej próby w Operalni odnotował, że „artystki są ładne, szczególnie zaś Catai, chociaż o tańcu nie miała jednak pojęcia”[30].
Mimo to przez kilka miesięcy jej występy cieszyły wielkim powodzeniem. Pozycja artystki w teatrze została jednak poważnie zachwiana już w grudniu 1765 roku, gdy do Warszawy przyjechała niespodziewanie z Wiednia, znana wówczas włoska balerina Anna Binetti, ze swym przystojnym i utalentowanym partnerem Charles’em Le Picqiem, uczniem Jeana-Georges’a Noverre’a[31]. Według Casanovy: „Z tego powodu jednak rozgniewała się bardzo Catai, albowiem Binetti przyćmiła ją nie tylko talentami, ale nawet popełniła o wiele większy nietakt, odbierając jej wielbicieli. Za jej namową Tomatis nękał Binetti takimi przykrościami, że obie tancerki stały się zawziętymi nieprzyjaciółkami”[30]. W następstwie wynikłych z tego intryg i skandali, opisanych w pamiętnikach Casanovy, Gattai musiała jednak w końcu ustąpić pierwszeństwa konkurentce. W rok później zerwano również kontrakt dyrektorski z Tomatisem za cenę wysokiego odszkodowania. Nie wpłynęło to na jego osobiste stosunki ze Stanisławem Augustem, który przez wiele lat korzystał z usług finansowych zręcznego w interesach Włocha, a jednocześnie z wdzięków jego pięknej żony, która stała się wkrótce królewską kochanką[32].
Hrabina Tomatis
[edytuj | edytuj kod]Wiosną 1766 roku Gattai porzuciła karierę tancerki i w 1767 wyszła za mąż za świeżo upieczonego „hrabiego” i „barona” Tomatisa. Przyjęła wtedy pozycję lwicy salonowej i jawnej metresy króla, którą cieszyła się do końca życia. W 1775 roku Tomatis zdobył nawet dla siebie i najbliższych szanowany w Europie order Komandora św. Maurycego i Łazarza od króla Sardynii Wiktora Amadeusza III[3]. Jesienią roku 1778 spotykał Tomatisów u księcia Augusta Czartoryskiego w Warszawie szwajcarski podróżnik Johann Bernoulli i tak ich opisywał: „Hrabina Tomatis, niewątpliwie należy do kobiet odznaczających się tu najświetniejszą pięknością i wdziękiem, choć obecnie już wyszła poza pierwszy rozkwit. Mąż jej kiedyś nawet z gazet znany był jako wielki gracz, a więc nie bardzo zaszczytnie; teraz atoli przywykł do mniejszej gry i skromniejszego życia. Z żoną bywa prawie codziennie u ks. wojewody. Widzą ich tu chętnie jako rzeczywiście bardzo rozumnych i przyjemnych ludzi”[34]. Od Juliana Ursyna Niemcewicza wiemy z kolei, że jeszcze w 1779 roku pani Tomatis była „panującą” wśród kochanek królewskich[35].
Zachowało się więcej przekazów na temat jej późniejszego życia. Wynika z nich, że przez długie lata zachowała urodę, wysoką pozycję towarzyską i opiekę finansową Stanisława Augusta. Jej swobodnemu trybowi życia nie przeszkodziło ani małżeństwo, ani niechlubna opinia o mężu, który po utracie posady antreprenera prowadził żywot spekulanta, lichwiarza i intryganta, lecz mimo to cieszył się stałą życzliwością króla. Nie bacząc na swą nadszarpniętą reputację Tomatisowie prowadzili wystawne życie towarzyskie w swoich kolejnych domach, byli przyjmowani na dworze i w salonach Warszawy, jeździli do wód za granicę[36], bywali we Turynie, Wiedniu[3] i Paryżu[37].
W latach 70. Tomatis przejął za długi karciane od księcia Adama Ponińskiego pałacyk[38] przy Nowym Świecie w Warszawie, który odsprzedał około 1784 roku księciu Hieronimowi Sanguszce[39]. W 1781 roku odwiedził tam Tomatisów szambelan pruski Ernst von Lehndorff, który następująco opisał tę wizytę: „Popołudnie spędziłem u hrabiny Tomatis. Opowiedzenie jej historii trwałoby zbyt długo. W każdym razie oboje doszli do bogactwa i poważania; ona zaczęła karierę jako tancerka, on zaś jako karciarz; otrzymali tytuł hrabiowski i cieszą się szczególnym szacunkiem króla i wielkiego świata. Pani Tomatis jest miła, a jej mąż bardzo przyzwoity. (...) Prałat Ghigiotti wydaje na moją cześć śniadanie, a hrabia Tomatis i jego piękna żona najwytworniejsze kolacje. Odwiedziłem również Królikarnię, majątek hrabiego, który buduje tam wspaniałą rezydencję”[40].
Caterina Tomatis miała także dworek letni na terenie królewskiego Ujazdowa przy tzw. Alei[41] (w miejscu obecnego Pałacu Sobańskich), po sąsiedzku z rezydencją letnią Elżbiety Grabowskiej[42], uważanej za żonę morganatyczną króla. Tomatisowie dorobili się wielkiej fortuny, czego ukoronowaniem był zakup w 1778 roku przez nich od księżnej Elżbiety z Czartoryskich Lubomirskiej podmiejskich terenów tzw. Królikarni, a potem urządzenie tam wspaniałego parku i wzniesienie w 1786 roku okazałej rezydencji pałacowej według projektu Domenica Merliniego, wraz z całym zapleczem gospodarczym[43][44]. Zgromadzili też liczne majątki w austriackiej Galicji[9].
Potomstwo
[edytuj | edytuj kod]Caterina była matką ośmiorga dzieci. Wszystkie nosiły nazwisko Tomatis, choć zważywszy na tryb życia matki, problem ich ojcostwa wzbudza wątpliwości[1] . Były to kolejno:
- Adelajda (ok. 1771-1800), była w 1789 roku adorowana przez goszczącego przejazdem u Tomatisów w Warszawie słynnego szkockiego żeglarza i amerykańskiego bohatera narodowego Johna Paula Jonesa (1747–1792)[45]. Ostatecznie, w styczniu 1797, poślubiła jednak w Petersburgu własnego stryja (młodszego brata ojca), pułkownika w służbie rosyjskiej, hrabiego Tommasa Tomatisa (ok. 1750–1823)[46], na co uzyskano wcześniej dyspensę nuncjusza papieskiego w Warszawie[47]. Mieli oni w Warszawie dwie córki: Katarzynę Karolinę Marcelinę[48] (notowaną też jako Katarzyna Ludwika)[49] (1797–1879) i zmarłą w niemowlęctwie Cecylię Fryderykę Wilhelminę (1799–1800)[50].
- Stanisław Kazimierz (1773-1775), który żył tylko dwa lata.
- Julianna Zofia zw. Zoe (1775-przed 1816), którą spotkał w listopadzie 1789 w Wiedniu wspomniany Jones, gdy po wyjeździe z Warszawy, na prośbę matki odwiedził jej córki w tamtejszej szkole klasztornej, o czym pisał w liście do hrabiny Tomatis i hrabianki Adelaide[51]. Została podobno zakonnicą, jednak jej dalsze losy nie są znane[1] .
- Konstancja (1778-1778), która przeżyła zaledwie dziesięć tygodni.
- Karolina (1781–1870), otrzymała imię po Tomatisie, co wydaje się potwierdzeniem jego ojcostwa. Ją także, jako dziewczynkę, spotkał Jones w wiedeńskim klasztorze, gdzie się kształciła. Musiała być później atrakcyjną kandydatką na żonę, skoro w listopadzie 1807 roku wyszła w austriackim Troppau za hrabiego Friedricha von Wengersky’ego, barona zu Ungerschütz (1782–1832) i zamieszkała w jego rodowej rezydencji w Pilchowitz na Śląsku[52].
- Amalia Katarzyna Joanna (1784-1784) żyła zaledwie miesiąc.
- Wiktor (ok. 1786–1818), poświęcił się karierze wojskowej w Austrii, ale zginął bezdzietnie w pojedynku[53] jako rotmistrz ułanów cesarskich[54]. Wraz z jego śmiercią wygasła męska linia rodziny Tomatisów, linia żeńska kontynuowana jest w rodzinie hrabiów von Wengerskych[55].
- Atanazy Cezary Stanisław Wiktor Amadeusz (1791-1791), urodzony już w Królikarni i ochrzczony w dawnej parafii jazdowskiej. Chłopiec przeżył niecałe dwa tygodnie[2].
Można przypuszczać, że niektórzy z nich byli dziećmi samego Stanisława Augusta. Sugerował to już w 1853 historyk Julian Bartoszewicz (1821–1870), pisząc: „Po śmierci króla Stanisława, cesarz Paweł wyznaczył wsparcie dla różnych przyjaciół i dworzan zmarłego zamieszkałych w Warszawie i przesłał pieniądze na ręce swoich rezydentów do naszego miasta. Przyjaciół tych podzielono na różne kategorie. Potomstwo hrabiego Karola Tomatysa należało do liczby obdarzonych i pomieszczone było w kategorii członków rodziny królewskiej i osób które król Stanisław August zaszczycał szczególną łaską”[56].
Zachowały się dwa nieukończone młodzieńcze wizerunki czwórki jej dzieci, sportretowanych ok. 1790 roku przez przebywającego w Warszawie włoskiego malarza Giovanniego Battistę Lampiego (dziś w zbiorach Österreichische Galerie Belvedere w Wiedniu)[57]. Dwie starsze jej córki, Adelajda i Julianna Zofia nie żyły już w 1816, gdy 17 lipca tego roku posiadłość w Królikarni sprzedawały księciu Michałowi Radziwiłłowi, jako sukcesorzy, już tylko młodsze dzieci Tomatisów – hrabina Karolina von Wengersky i hrabia Wiktor Tomatis wraz ze szwagrem (wdowcem po Adelajdzie) hrabią Tommasem Tomatisem i jego córką Katarzyną Ludwiką[58].
Śmierć i pochówek
[edytuj | edytuj kod]Rozmaite opracowania jako datę jej śmierci podają rok 1785[59]. Jednak hrabina Tomatis żyła jeszcze w roku 1791, o czym świadczy zarówno poród jej ostatniego dziecka, jak i zachowana korespondencja z zaprzyjaźnionym księdzem prałatem Gaetanem Ghigiottim (1728–1796)[60], sekretarzem i szefem kancelarii włoskiej w gabinecie króla Stanisława Augusta. Znajdujemy tam m.in. informację, że comiesięczną pensję od króla w wysokości 100 dukatów wypłacono jej jeszcze za sierpień tego roku. W ostatnim liście do Ghigiottiego, z 24 listopada 1791, pani Tomatis wspomina o swoim ciężkim porodzie ostatniego dziecka (w maju tego roku) i trwającej wciąż słabości, przepraszając zarazem za długie milczenie spowodowane „jej okrutną chorobą”. Nie ma jasności na co dokładnie chorowała. Prosi też o „przekazanie podziękowań i wdzięczności królowi” za wyrazy zainteresowania jej stanem zdrowia i zaprasza prałata, by ją odwiedził, bo „nic tak nie pociesza chorego jak widok przyjaciela”. Z notatki Ghigiottiego na tym liście dowiadujemy się dodatkowo, że faktycznie odwiedził ją już następnego dnia, 25 listopada, przekazując chorej od króla złoty pierścień z różowym brylantem wartości 700 dukatów i drugi od siebie, otoczony czarną emalią wartości 400 dukatów z wyrytym na nim napisem „Wieczna Przyjaźń”. Tak żegnali Stanisław August i prałat Ghigiotti swoją wieloletnią przyjaciółkę.
Caterina Tomatis zmarła więc bez wątpienia po tych wydarzeniach, dlatego orientacyjnie podaje się obecnie datę „około 1792 roku”[1] , choć trudno dziś odnaleźć źródłowe potwierdzenie dokładnej daty jej śmierci[c]. Pochowano ją na cmentarzu ujazdowskim przy jej kościele parafialnym pod wezwaniem św. Anny i św. Małgorzaty[61] (na terenie dzisiejszego Belwederu), podobnie jak później jej męża, którego pogrzeb odbył się tam 15 czerwca 1797 roku[47]. Kościół i cmentarz zlikwidowano w 1818 roku, przenosząc szczątki zmarłych na cmentarz świętokrzyski, który także nie zachował się[62].
Upamiętnienia
[edytuj | edytuj kod]Pamięć o niej żywa była w tradycji rodzinnej dwóch córek, Adelajdy i Karoliny. Jej imionami zostały ochrzczone obie córki Adelajdy i Tommasa Tomatisów: słynna z urody hrabianka Katarzyna (Jekatierina) Tomatis (1797, Warszawa–1879, Nicea), dama dworu rosyjskiego, a od 1829 roku żona rosyjskiego oficera, a z czasem generała i ministra Konstantina Czewkina[63], oraz zmarła w niemowlęctwie Cecylia (1799, Warszawa–1800, Warszawa). Także jedna z córek Caroline Tomatis i hrabiego Friedricha von Wengersky’ego otrzymała na chrzcie dwa z imion sławnej babki – Cecylia Maria (1815–1851)[64]. Wspomnienie urody Cateriny Gattai Tomatis i jej zażyłości z królem Stanisławem Augustem powracało natomiast w piśmiennictwie polskim XIX wieku, choć cieniem na jej osobie kładła się zawsze zła sława towarzysząca poczynaniom jej męża Carla Alessandra Tomatisa.
Ślady
[edytuj | edytuj kod]Nie zachował się niestety żaden wizerunek Gattai jako tancerki. Przepadło także jej popiersie, wykonane przez królewskiego rzeźbiarza André Le Bruna[65], które widnieje na portrecie młodszych dzieci artystki, Karoliny i Wiktora. Są za to jej cztery malarskie podobizny: akwarela z okresu młodości, przypisywana miniaturzyście Johannowi Zeichowi (w zbiorach Zamku Królewskiego w Warszawie)[59], niedawno zidentyfikowany portret Giovanniego Battisty Lampiegopo (w Österreichische Galerie Belvedere)[66] oraz dwa portrety pędzla Marcella Bacciarellego (jeden pośmiertny), które zdobią dziś Pałac na Wyspie w Łazienkach Królewskich[67]. Zachowały się także jej odręczne listy do Gaetana Ghigiottiego, przechowywane obecnie w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie[60].
Najwięcej udokumentowanej wiedzy o niej jako tancerce w Polsce zgromadził i przedstawił w 1965 roku wybitny teatrolog, profesor Mieczysław Klimowicz w swojej pracy Początki teatru stanisławowskiego, 1765–1773[68]. Godne uwagi są także ustalenia dokonane przez historyka baletu Pawła Chynowskiego, który w znacznym stopniu zweryfikował dotychczasową wiedzę o Caterinie Gattai i jej warszawskim otoczeniu. Jego prace[1][31] oraz dodatkowe konsultacje zostały wykorzystane w tym opracowaniu.
Błędy i fantazje
[edytuj | edytuj kod]Większość dostępnych dziś wiadomości na jej temat pochodzi spod piór rozmaitej maści amatorów jej pikantnej historii, począwszy od Giacomo Casanovy[30], który uwiecznił i rozsławił Caterinę w słynnych pamiętnikach. Jemu też zawdzięczamy trochę barwnych szczegółów o Gattai zza kulis polskiej sceny publicznej w warszawskiej Operalni. To on właśnie wspominał ją jako Catai, czego trzymali się później bezkrytycznie inni autorzy. Rzecz w tym, że Casanova nie znał jej wcześniej, w przeciwieństwie do swojej dawnej dobrej znajomej Anny Binetti, którą spotkał w Polsce ponownie i wspierał dyskretnie w jej walce o pierwszeństwo na warszawskiej scenie. Do Gattai nie miał wtedy raczej bliższego dostępu, ze względu na wielu możniejszych wielbicieli z królem na czele. W jej „stronnictwie” teatralnym znalazło się zresztą wielu członków wpływowego wówczas ugrupowania „Familii” Czartoryskich i Poniatowskich, którym obieżyświat nie śmiał się narażać, chcąc korzystać z ich życzliwości i wsparcia (pisze o tych uwarunkowaniach w swoim tekście)[30]. Krótko mówiąc, Casanova nie miał szans zaliczyć Gattai do swoich zdobyczy miłosnych, więc nie zasłużyła sobie na jego szczególne zainteresowanie i sentyment jakim darzył zawsze dawne kochanki. Do tego, swoje pamiętniki pisał ponad dwadzieścia lat później, więc mógł nawet zapomnieć jak ją nazywano jako tancerkę. Pomyłki w nazwiskach zdarzały mu się zresztą często, nie mówiąc o tym że zapisywano je wtedy na ogół fonetycznie. W każdym razie w teatrach włoskich, począwszy od 1760 roku, wymieniano ją jako Gattai, jednak wielu autorów zaufało Casanovie i wersja „Catai” pojawia się nadal w pracach traktujących o historii teatru[69].
Podawane o niej informacje są bardzo często nieprecyzyjne, a nawet bałamutne. Opierają się na niezweryfikowanych XIX-wiecznych przekazach i powtarzają wcześniejsze błędy. Wciąż zniekształca się na różne sposoby jej pseudonim sceniczny[12]. Podaje się niewłaściwy rok urodzenia[70]. Bezpodstawnie określa się ja niekiedy jako śpiewaczkę i aktorkę[70] (a nawet „piosenkarkę”[71]), podczas gdy w rzeczywistości była wyłącznie tancerką. Jej męża Tomatisa przedstawia się czasem jako byłego komika, choć nigdy nie występował na scenie, bo młodość spędził podczas wojny siedmioletniej w armii austriackiej, a potem krótko w poselstwie austriackim w Sankt Petersburgu[9], skąd bezpośrednio przyjechał w połowie 1764 roku do Warszawy. Jej szwagra (i zarazem zięcia) Tommasa Tomatisa uznaje się za jej syna[60]. Mylnie identyfikuje się jej dzieci na obrazach, bez poprawnej analizy[72]. Ponadto podaje się niewłaściwą datę jej śmierci[70]. Do tego w polsko-włoskim magazynie „Gazzetta Italiana”, włoski aktor i reżyser Danilo Gattai określony został bezpodstawnie „potomkiem kochanki króla Stanisława Augusta”[71].
Życie po życiu
[edytuj | edytuj kod]Z inspiracji Pawła Chynowskiego Caterina Gattai stała się jedną bohaterek baletu Casanova w Warszawie[73] w Teatrze Wielkim – Operze Narodowej[74]. Chynowski jako librecista wraz z choreografem Krzysztofem Pastorem przypomnieli w tym przedstawieniu jej osobę przy okazji obchodów 250-lecia polskiego teatru publicznego. Prapremiera baletu, wspartego muzyką Wolfganga Amadeusa Mozarta pod batutą Jakuba Chrenowicza i scenografią Gianniego Quaranty[75], odbyła się w Warszawie 28 maja 2015 roku. Postać Mlle Gattai kreowała japońska gwiazda Polskiego Baletu Narodowego, Yuka Ebihara, a towarzyszył jej jako Casanova Vladimir Yaroshenko oraz m.in.: Maksim Woitiul (Hrabia Branicki), Aleksandra Liashenko (Mme Binetti), Robin Kent (Le Picq), Aneta Zbrzeźniak (Mlle Casacci), Adam Kozal w roli króla Stanisława Augusta, Patryk Walczak jako Carlo Tomatis i Viktor Banka (Hrabia Moszyński). Program przedstawienia zawiera interesujące materiały na temat samej Gattai i jej środowiska w pierwszych latach istnienia warszawskiego baletu[31].
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Wynika to z relacji w „Thornische wöchentliche Nachrichten und Anzeigen” (nr 37, 1765) z festynu zorganizowanego w sierpniu roku 1765 przez hrabiego Augusta Moszyńskiego na cześć króla w Tarchominie, gdzie Caterina Gattai występowała w roli Hebe i jak napisano o niej: „Ta młoda osoba, pierwsza tancerka teatru króla, wywiązała się z tego z wszelkimi wdziękami, jakie ożywia szczęśliwy wiek osiemnastu lat, które ozdabiają piękno oblicza najbardziej czarownymi powabami i przydają nieustannego blasku pełnej wdzięku sylwetce”, Bernacki 1925a ↓, s. 8–9.
- ↑ Jej córka Caroline hrabina Tomatis-von Wengersky zmarła w 1870 roku, a jej wnuczka hrabina Jekatierina Tomatis-Czewkina w roku 1879.
- ↑ Niestety nie zachowały się księgi zmarłych dawnej parafii jazdowskiej z tamtego okresu.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e Chynowski ↓.
- ↑ a b Księgi metrykalne dawnej parafii jazdowskiej (później św. Aleksandra w Warszawie). metryki.genealodzy.pl. [dostęp 2017-08-08].
- ↑ a b c Mola di Nomaglio 2006 ↓, s. 230.
- ↑ a b Wiel 1979 ↓, s. 226.
- ↑ a b Teuber 1883 ↓, s. 237.
- ↑ a b c L’Arcadia in Brenta, libretto, Genova, Tarigo, 1764. variantiallopera.it. [dostęp 2017-07-31]. (wł.).
- ↑ Paweł Chynowski: Vincent Saunier. archiwum.teatrwielki.pl. [dostęp 2017-08-18]. (pol.).
- ↑ a b c Weaver i Weaver 1993 ↓, s. 210.
- ↑ a b c Tatarkiewicz i Tokarz 1938 ↓, s. 43–47.
- ↑ a b c Klimowicz 1965 ↓, s. 109–114.
- ↑ Bernacki 1925a ↓, s. 8–9.
- ↑ a b Wierzbicka-Michalska ↓, s. 126.
- ↑ a b Klimowicz 1965 ↓, s. 132.
- ↑ Kaleta 1966 ↓, s. 152.
- ↑ Klimowicz 1965 ↓, s. 133.
- ↑ Tomatis. „Gazeta Lwowska”. Nr 147, 1875.
- ↑ Wiel 1979 ↓, s. 228–229.
- ↑ Wiel 1979 ↓, s. 229.
- ↑ Paweł Chynowski: Bartolomeo Cambi. archiwum.teatrwielki.pl. [dostęp 2017-08-09]. (pol.).
- ↑ Bernacki 1925b ↓, s. 212.
- ↑ Bernacki 1925a ↓, s. 6–9.
- ↑ Bernacki 1925b ↓, s. 275.
- ↑ Bernacki 1925b ↓, s. 269.
- ↑ Bernacki 1925b ↓, s. 312.
- ↑ Bernacki 1925b ↓, s. 260.
- ↑ Klimowicz 1965 ↓, s. 169–174.
- ↑ Bernacki 1925b ↓, s. 276.
- ↑ Klimowicz 1965 ↓, s. 98.
- ↑ Mieczysław Klimowicz. Repertuar teatru warszawskiego w latach 1765–1767. „Pamiętnik Teatralny”. Z. 2, s. 248, 259, 1962.
- ↑ a b c d e Casanova 1963 ↓, s. 229–283.
- ↑ a b c Chynowski 2015 ↓, s. 40–55.
- ↑ Niemcewicz 1957 ↓, s. 130, 387.
- ↑ Mariusz Pilus , Nierozpoznany portret Cateriny Tomatis ze zbiorów Österreichische Galerie Belvedere w Wiedniu . https://artsherlockmagazyn.pl/2020/05/nierozpoznany-portret-cateriny-tomatis-ze-zbiorow-osterreichische-galerie-belvedere-w-wiedniu/
- ↑ Liske 1876 ↓, s. 244.
- ↑ Niemcewicz 1957 ↓, s. 130.
- ↑ The Memoires of Casanova [online], hellenicaworld.com [dostęp 2017-08-16] .
- ↑ Listy Kazimierza Nestora ks. Sapiehy: w latach 1773, 1774, 1775 i 1776 do matki pisane z podróży za granicą z autografów zbioru J. Kraszewskiego. Wilno: Drukiem Józefa Zawadzkiego, 1851, s. 100–101.
- ↑ Tadeusz Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764-1794). Badania historyczne ze stanowiska ekonomicznego i administracyjnego, T. III, Kraków: Księgarnia L. Zwolińskiego, 1897, s. 148–149.
- ↑ Bronisław Gorczak: Katalog rękopisów Archiwum X. X. Sanguszków w Sławucie. Lwów: Drukarnia M. Gajeckiego, 1902.
- ↑ Zawadzki ↓, s. 29, 36.
- ↑ Taryffa miasta Warszawy... w 1784 roku ułożona. varsaviana.pl. [dostęp 2017-07-31].
- ↑ Aleksander Kraushar: Dworek królewski w Alejach Ujazdowskich „Na Rozdrożu”. Warszawa: Towarzystwo Akcyjne S. Orgelbranda Synów, 1914.
- ↑ Jaworski 2004 ↓, s. 204–206.
- ↑ Paweł Giergoń: Królikarnia – Pałac i założenie parkowe. sztuka.net, 2004-03-01. [dostęp 2017-08-03]. (pol.).
- ↑ James Fenimore Cooper: Correspondence of James Fenimore-Cooper. London: New Haven Yale University Press, 1922, s. 506.
- ↑ Pogrzeby 1823-1825, 1828–1829, 1831-1839, 1841-1848, 1859-1874 [online], Dropbox [dostęp 2019-07-10] (pol.).
- ↑ a b Chiron-Mrozowska 2009 ↓, s. 198.
- ↑ Program indeksacji aktów stanu cywilnego i metryk kościelnych [online], metryki.genealodzy.pl [dostęp 2019-06-23] .
- ↑ Program indeksacji aktów stanu cywilnego i metryk kościelnych [online], metryki.genealodzy.pl [dostęp 2019-07-09] .
- ↑ Program indeksacji aktów stanu cywilnego i metryk kościelnych [online], metryki.genealodzy.pl [dostęp 2019-07-09] .
- ↑ John Paul Jones: Life and Battles of John Paul Jones, the Greatest Naval Hero of Modern Times. red. Janette Taylor. Boston: N.B. Parsons, 1855, s. 501–502.
- ↑ Kunrat von Hammerstein-Equord: Flucht. Aufzeichnungen nach dem 20. Juli. Freiburg: Walter Verlag, 1966, s. 149.
- ↑ Lulu Thürheim Thirion: Mein Leben; Erinnerungen aus Österreichs grosser Welt, 1788–1819. München: Georg Müller, 1913, s. 77.
- ↑ Neue militärische Zeitschrift. T. II, z. 4–6. Wien: Anton Strauß, 1818, s. 271.
- ↑ Wengersky 2. genealogy.euweb.cz. [dostęp 2017-08-03].
- ↑ Julian Bartoszewicz: Karol de Tomatys. W: Józef Unger: Kalendarz warszawski popularnonaukowy na rok zwyczajny 1854, Warszawa: Nakładem i drukiem wydawcy, 1853, s. 54–57: http://genealogyindexer.org/frame/d600/72.
- ↑ Un ritrattista nell’Europa delle Corti: Giovanni Battista Lampi, 1751–1830. Trento: Castello di Buonconsiglio, 2001, s. 226–229.
- ↑ Marek Kwiatkowski, Królikarnia, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1971, s. 48.
- ↑ a b Wydarzenie roku 2012 – miniatury z kolekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego na aukcji DA Christies. Miniatury portretowe, 2012-12-27. [dostęp 2017-08-16]. (pol.).
- ↑ a b c Eugenia Brańska: Archiwum Ghigiottiego. agad.gov.pl. [dostęp 2017-08-18]. (pol.).
- ↑ Cmentarz Ujazdowski przy kościele św. Anny i św. Małgorzaty. Cmentarium, 2010-09-11. [dostęp 2017-07-31]. (pol.).
- ↑ Cmentarz Świętokrzyski („na Koszykach”; księży Misjonarzy; św. Barbary). Cmentarium, 2010-10-03. [dostęp 2017-08-04]. (pol.).
- ↑ Madame de Tchefkin (Chevkin). vk.com. [dostęp 2017-08-04]. (ros.).
- ↑ Księga urodzeń parafii pilchowickiej z lat 1788–1914. Family Search. [dostęp 2017-08-17].
- ↑ Maria I. Kwiatkowska: Rzeźba. W: Warszawa w latach 1526–1795. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1984, s. 530–531, seria: Dzieje Warszawy, t. II. ISBN 83-01-03323-1.
- ↑ Nierozpoznany portret Cateriny Tomatis ze zbiorów Österreichische Galerie Belvedere w Wiedniu [online], ArtSherlock Magazyn, 18 maja 2020 [dostęp 2020-10-07] .
- ↑ Katalog zbiorów (wyniki dla filtrów: obraz). lazienki-krolewskie.pl. [dostęp 2017-08-16]. (pol.).
- ↑ Klimowicz 1965 ↓, s. 50–59, 131–134 i in.
- ↑ Wierzbicka-Michalska ↓, s. 119–136.
- ↑ a b c Katalog zbiorów: portret Katarzyny Gattai Thomatis. lazienki-krolewskie.pl. [dostęp 2017-08-14]. (pol.).
- ↑ a b Joanna Longawa: Gattai, reżyser i potomek jednego z polskich królów. gazzettaitalia.pl, 2012-12-12. [dostęp 2017-07-31]. (pol.).
- ↑ Alberto Macchi , ARTICOLI „GAZZETTA ITALIA” DI VARSAVIA: ITALIANI IN POLONIA NEI SECOLI [online], ALBERTO MACCHI | Arte-Teatro-Storia-Poesia-Storia dell’Arte, 18 marca 2013 [dostęp 2017-08-14] .
- ↑ Casanova w Warszawie – trailer. YouTube. [dostęp 2017-07-31]. (pol.).
- ↑ Casanova w Warszawie. teatrwielki.pl. [dostęp 2017-07-31]. (pol.).
- ↑ Gianni Quaranta. teatrwielki.pl. [dostęp 2017-08-01]. (pol.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Giovanni Giacomo Casanova: Pamiętniki (fragmenty). przekład, wybór i wstęp Tadeusz Evert. Warszawa: Czytelnik, 1961, s. 339–359. (Gattai występuje tu jako Catai)
- Giovanni Giacomo Casanova: Podróż do stolicy Polski. W: Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców. opr. Wacław Zawadzki, przeł. Ida Wieniewska. T. I. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1963, s. 229–283. (Gattai występuje tu jako Catai)
- Paweł Chynowski: Tomatis Cecilia Maria Caterina [w] Polski Słownik Biograficzny, t. LIV/2, z. 221, Instytut Historii PAN, Warszawa 2022, s. 281-283. ISBN 978-83-66911-05-5
- Paweł Chynowski: Cecilia Caterina Gattai. archiwum.teatrwielki.pl. [dostęp 2017-08-08]. (pol.).
- Paweł Chynowski: Towarzystwo Casanovy z teatru Stanisława Augusta. W: Casanova w Warszawie. opr. Maciej Krawiec. Warszawa: Teatr Wielki – Opera Narodowa, 2015, s. 40–55. ISBN 978-83-65161-12-3.
- Ludwik Bernacki: Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta. T. I. Lwów: Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, 1925.
- Ludwik Bernacki: Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta. T. II. Lwów: Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, 1925.
- Piotr Jaworski. Antyk w Królikarni. Architektura i zbiory artystyczne. „Rocznik Historii Sztuki”. t. 29, s. 204–206, 2004.
- Roman Kaleta. Wzmianki o życiu teatralnym Warszawy w korespondencji Marianny z Kątskich Potockiej, 1765–1766. „Pamiętnik Teatralny”. Z. 1-4, 1966. (Gattai występuje tu jako Kataja)
- Mieczysław Klimowicz: Początki teatru stanisławowskiego, 1765–1773. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1965.
- Xawery Liske: Cudzoziemcy w Polsce. Lwów: Nakładem Gubrynowicza i Schmidta, 1876. (Gattai występuje tu jako Tomatysowa)
- Gustavo Mola di Nomaglio: Feudi e nobiltà negli stati dei Savoia: materiali, spunti, spigolature bibliografiche per una storia con la cronologia feudale delle valli di Lanzo. Lanzo Torinese: Società storica delle Valli di Lanzo, 2006. (Gattai występuje tu jako Filippazzi)
- Anita Chiron-Mrozowska. Zachowania patriotyczne w porozbiorowej Warszawie 1797–1798 w świetle listów Fryderyka Bacciarellego do króla Stanisława Augusta. „Kronika Zamkowa”. Z. 1-2, 2009.
- Julian Ursyn Niemcewicz: Pamiętniki czasów moich. T. I. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1957. (Gattai występuje tu jako Catai i pani Thomatis)
- Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców. opr. Wacław Zawadzki. T. II. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1963. (Gattai występuje tu jako Catai)
- Tomasz Święcicki: Historyczne pamiątki znamienitych rodzin i osób dawnej Polski. opr. Julian Bartoszewicz. T. II. Warszawa: S.H. Merzbacha, 1859, s. 483–489.
- Władysław Tatarkiewicz, Wacław Tokarz: Królikarnia. Analiza i dzieje. Warszawa: 1938, s. 43–47, seria: Biblioteka Warszawska, z. I.
- Oscar Teuber: Geschichte des Prager Theaters. T. I. Prag: 1883. (Gattai występuje tu jako Gattay)
- Taddeo Wiel: I Teatri Musicali Veneziani del Settecento. Leipzig: Edition Peters, 1979. (Gattai występuje tu jako Gattai i Gattei)
- Robert Lamar Weaver, Norma Wright Weaver: A chronology of music in the Florentine theater, 1751–1800: operas, prologues, farces, intermezzos, concerts, and plays with incidental music. Sterling Heights: Harmonie Park Press, 1993.
- Karyna Wierzbicka-Michalska: Trupa włoska Tomatisa, 1765–1767. W: Aktorzy cudzoziemscy w Warszawie w XVIII wieku. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1975, s. 119–136. (Gattai występuje tu jako Cattai).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Giovanni Giacomo Casanova: Mémoires de J. Casanova de Seingalt. Paris: 1880. [dostęp 2017-08-16]. (fr.). (Gattai występuje tu jako Catai)
- Giovanni Giacomo Casanova: The Memoires of Casanova, Complete. London: 1894. (ang.). (Gattai występuje tu jako Catai)