Ciołek (herb szlachecki) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Ten artykuł dotyczy herbu szlacheckiego. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Ciołek

Herb Ciołek
Typ herbu	szlachecki
Zawołanie	Biała, Ciołek
Alternatywne nazwy	Biała, Bos, Czolkowye, Czyolka, Taurum, Taurus, Thauri, Wolu, Vitulum, Vitulus, Taurorum[1][2][3]
Pierwsza wzmianka	1279 (pieczęć), 14 lutego 1325 (zapis)
Multimedia w Wikimedia Commons

Ciołek – polski herb szlachecki, noszący zawołania Biała, Ciołek^[4]. Wzmiankowany w najstarszym zachowanym do dziś polskim herbarzu, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, spisanym przez historyka Jana Długosza w latach 1464–1480^[3]. Ciołek jest jednym z 47 herbów adoptowanych przez bojarów litewskich na mocy unii horodelskiej z 1413 roku^[5].

Herb występował głównie wśród rodzin osiadłych w ziemi sandomierskiej, na Kujawach i w Wielkopolsce^[4]. Spośród najbardziej znanych rodów pieczętujących się herbem Ciołek, należy wymienić Poniatowskich^[6] i Zielińskich^[7].

Ciołka używał też Stanisław II August^[8].

Jan Długosz (1415–1480) blazonuje herb i opisuje herbownych następująco^[3]:

Po przetłumaczeniu:

Kasper Niesiecki, podając się na dzieła historyczne min. Szymona Okolskiego, Wacława Potockiego i Marcina Bielskiego, opisuje herb^[9]:

Opis skonstruowany współcześnie brzmi następująco^[a]:

Na tarczy w polu srebrnym ciołek stojący czerwony.

W klejnocie pół ciołka wspiętego.

Labry herbowe czerwone, podbite srebrem.

Najstarszym znanym nam przedstawicielem rodu Ciołków był komes Gosław z Drzewicy (województwo łódzkie) zmarły w 1251 r. Drzewnica, gniazdo rodowe Ciołków Drzewnickich, była we władaniu tego rodu przez ponad 500 lat. Dzięki Spominkom o Ciołkach napisanych przez kasztelana małogoskiego Adama Drzewickiego herbu Ciołek z Drzewicy (zm. 6 maja 1534) znamy potomków Gosława: Wojciech syn Gosława (zm. 1321), Mikołaj syn Wojciecha (zm. 1339), Andrzej syn Mikołaja (zm. 1385), Bogusław syn Andrzeja (zm. 1414), Jakub syn Bogusława, dziad Adama Drzewieckiego kasztelana małogoskiego^{[potrzebny przypis]}.

Najwcześniejsze użycie heraldycznego Ciołka, niezwiązane jednakże z nazwą heraldycznego rodu Ciołek, na terenach Polski zostało znalezione na Śląsku na pieczęci Henryka z Wizenburga (Henricus de Wisenburgh) pochodzącej z 1279^[10]. Obszerna dyskusja nad uznaniem Henryka z Wizenburga za protoplastę heraldycznego rodu Ciołków na terenie Polski została przeprowadzona przez Jardetzky’ego^[11].

Najwcześniejszy dokument odnoszący się do herbu Ciołek został wydany przez komesa – comes Thomas dictus Ciołek heres ville de Bogucicz pochodzący z 14 lutego 1325 i potwierdzonego tego samego dnia przez króla Władysława Łokietka (Wladislaus dei gracja Rex polonie) w Chęcinach^[12][b].

Znane są wizerunki pieczętne z roku 1385 i 1401^[13].

Podczas unii horodelskiej doszło do adoptowania Jana Ewilda, bojara litewskiego, do herbu Ciołek. Swą pieczęć przytłoczył do aktu unii Stanisław z Brezecza (Stanislaus de Brezecz)^[14]. Z tego samego okresu pochodzi herb z modlitewnika Stanisława Ciołka, biskupa poznańskiego, datowanego na 1430^[15].

Najwcześniejsze lokalne źródło heraldyczne wymieniające ten herb to wspomniane już wcześniej Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, datowane na lata 1464–1480. Autorem tego dzieła jest polski historyk, Jan Długosz^[3].

Od nazwy osobowej Ciołek (według staropolskiego słownika nazw osobowych) lub w wypadku wtórnego nawiązania możliwe też od apelatywu ciołek (łac. taurus; „byk, wół”). Apelatyw ciołek i wół i ich łacińskie odpowiedniki, takie jak: taurus, bos, vitulus, znajdują się w opisach herbu na przestrzeni wieku. Przybranie ciołka do tarczy herbowej było wtórne w stosunku do nazwy rodu^[2].

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ciołkowie.

Lista herbownych w artykule sporządzona została na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.

Pełna lista herbownych nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie II wojny światowej (m.in. w czasie powstania warszawskiego w 1944 spłonęło ponad 90% zasobu Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)^[16]. Lista nazwisk znajdująca się w artykule pochodzi z Herbarza polskiego, Tadeusza Gajla^[17] (181 nazwisk^[18]). Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać, że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Ciołek. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę. Jest to jednakże dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza. Tadeusz Gajl wymienia następujące nazwiska uprawnionych do używania herbu Ciołek^[18]:

Kasper Niesiecki, w swoim herbarzu wspomina również o nazwiskach Cetys oraz Tur^[19].

Odmiany herbu Ciołek

Odmiany arystokratyczne herbu Ciołek

• 
  Herb Ciołek i Gryf nad wejściem do Kościoła w Drzewicy
• 
  Kielich Stanisława Poniatowskiego z herbem Ciołek
• 
  Barbara Kwilecka wraz z czterema herbami. Wśród nich Ciołek

Zobacz w Wikiźródłach tekst Ciołek w Encyklopedii staropolskiej

• Heraldyka polska
• Ród herbowy
• Lista polskich herbów szlacheckich

• Jan Długosz: Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego, wydał dr. Z. Celichowski. Zygmunt Celichowski. Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 27.
• Bartosz Paprocki: Herby rycerstwa polskiego przez Bartosza Paprockiego zebrane i wydane r. p. 1584; wydanie Kazimierza Józefa Turowskiego. Kazimierz Józef Turowski. Kraków: Biblioteka Polska, 1584 & 1858, s. 1140.
• Juliusz Ostrowski: Księga herbowa rodów polskich. Cz. II. Gł. skł.: Bolcewicz, 1906, s. 388.
• TadeuszT. Gajl TadeuszT., Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku. Ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów, Gdańsk: L&L, 2007, s. 543, ISBN 978-83-60597-10-1, OCLC 233447252 .

• Tadeusz Gajl: Nazwiska. gajl.wielcy.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).
• Dzieje zasobu. agad.gov.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).