Gryf (herb szlachecki) – Wikipedia, wolna encyklopedia
Herb Gryf | |
Typ herbu | |
---|---|
Zawołanie | Po trzy na gałąź, Świeboda, Swoboda |
Alternatywne nazwy | |
Pierwsza wzmianka |
Gryf – polski herb szlachecki, noszący zawołania Po trzy na gałąź, Świeboda, Swoboda[4]. Wzmiankowany w najstarszym zachowanym do dziś polskim herbarzu, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, spisanym przez historyka Jana Długosza w latach 1464–1480[5]. Gryf jest jednym z 47 herbów adoptowanych przez bojarów litewskich na mocy unii horodelskiej z 1413 roku[6].
Herb występował głównie wśród rodzin osiadłych w ziemi krakowskiej, ruskiej, sandomierskiej, na Mazowszu i w Wielkopolsce[7]. Najbardziej znane rody, pieczętujące się herbem Gryf to między innymi Mieleccy[8] i Braniccy[9].
Gryfa używał też Stanisław Konarski[10].
Opis herbu
[edytuj | edytuj kod]Opis historyczny
[edytuj | edytuj kod]Jan Długosz (1415–1480) blazonuje herb i opisuje herbownych następująco[1]:
Griffes albus in campo rubeo. Ex Dacia ortum ducens, cuius familie proceres ex fundacione et dotacione monasteriorum noscuntur claruisse.
Po przetłumaczeniu:
Gryfy białe w polu czerwonym. Pochodzili z Dacji, ta rodzina szlachecka wyróżniała się fundacjami i uposażeniem klasztorów.
Kasper Niesiecki, podając się na dzieła historyczne Marcina Bielskiego, Bartosza Paprockiego, Szymona Okolskiego, Wacława Potockiego i Wojciecha Kojałowicza, opisuje herb[11]:
W polu czerwonem Gryf biały, którego połowa przednia od głowy, orła z nosem zakrzywionym, z językiem wywieszonym, ze dwiema szponami w górę wspiętymi, także z dwiema skrzydłami do lotu wyniesionymi, reprezentuje: druga połowa lwa z dwiema łapami na których stoi, z ogonem z pod łap w górę zadartym pokazuje: nogi jednak u niego przednie i nos żółty, twarz w lewą tarczy skierowana. Nad koroną pół także orła z trąbą, ale bez szpon.
Opis współczesny
[edytuj | edytuj kod]Opis skonstruowany współcześnie brzmi następująco[a]:
Na tarczy w polu czerwonym gryf srebrny, wspięty z orężem złotym.
W klejnocie pół godła, bez łap przednich, z trąbą złotą z prawej strony herbu.
Labry herbowe czerwone, podbite srebrem.
Geneza
[edytuj | edytuj kod]Najwcześniejsze wzmianki
[edytuj | edytuj kod]- Wizerunki pieczętne z I połowy XIII wieku[potrzebny przypis].
- W 1359 w lasach Płoniny na Wołoszczyźnie, w klęsce poniesionej przeciwko armii mołdawskiej, chorągiew Gryfitów miała wpaść w ręce nieprzyjacielskie[12].
- Epitafium Wierzbięty z Branic – 1425[potrzebny przypis].
W wyniku unii horodelskiej w 1413 przeniesiony na Litwę (herb przyjął Butowt Montygajłowicz)[6].
Najwcześniejsze lokalne źródło heraldyczne wymieniające ten herb to wspomniane już wcześniej Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, datowane na lata 1464–1480. Autorem tego dzieła jest polski historyk, Jan Długosz[1].
Etymologia
[edytuj | edytuj kod]Nazwa Gryf (łac. gryphus) pochodzi od apelatywu – gryf (fantastyczny stwór, lew z głową i skrzydłami orła). Znak gryfa stanowił częsty element wizualny w europejskiej heraldyce. Jako nazwa przedmiotu wyobrażonego na tarczy występuje w opisie tego herbu z 1412 roku, w dziele Piekosińskiego z 1907 roku: in clipeo suo deferunt griff[13]. Nazwa herbu najprawdopodobniej wzięła się od godła w postaci gryfa, umieszczonanego niegdyś na tarczach bitewnych[14].
Herbowni
[edytuj | edytuj kod]Lista Tadeusza Gajla
[edytuj | edytuj kod]Lista herbownych w artykule sporządzona została na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.
Pełna lista herbownych nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie II wojny światowej (m.in. w czasie powstania warszawskiego w 1944 spłonęło ponad 90% zasobu Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)[15]. Lista nazwisk znajdująca się w artykule pochodzi z Herbarza polskiego, Tadeusza Gajla[16] (480 nazwisk[17]). Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać, że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Gryf. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę. Jest to jednakże dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza. Tadeusz Gajl wymienia następujące nazwiska uprawnionych do używania herbu Gryf[17]:
Tadeusz Gajl, Herbarz Polski |
Pozostałe nazwiska
[edytuj | edytuj kod]Herbem Gryf pieczętowała się również zgermanizowana gałąź rodziny Małachowskich – Malachowski und Griffa[18].
Odmiany
[edytuj | edytuj kod]Odmiany herbu Gryf | Odmiany arystokratyczne herbu Gryf |
Galeria
[edytuj | edytuj kod]- Kominek z odmianą herbu Gryf, należącą do rodziny Branickich
- Gryf nad portalem w Branicach, należący do Jana Branickiego
- Gryf na nagrobku przy Klasztorze Dominkanów w Krakowie
- Herb Gryf na tablicy upamiętniającej Stefana Lesniowskiego
- Epitafium Wierzbięty z Branic, autor nieznany (ok. 1425). Na dole herb Gryf i Leliwa
- Wejście Opactwa Cystersów w Szczyrzycu, nad nim herb Gryf
- Herb Ciołek i Gryf nad wejściem do Kościoła w Drzewicy
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Opis współczesny jest skonstruowany zgodnie z obecnymi zasadami heraldyki. Zobacz: Blazonowanie.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c Jan Długosz, Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego, wydał dr. Z. Celichowski, Zygmunt Celichowski, Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 18 [dostęp 2021-06-14] (pol.).
- ↑ O herbie i nazwisku [online], dwarody.pl [dostęp 2021-06-07] (pol.).
- ↑ Juliusz Karol Ostrowski, Księga herbowa rodów polskich, Cz. II, Księgarnia Antykwarska B. Bolcewicza, 1906, s. 98 [dostęp 2021-04-03] .
- ↑ Alfred Znamierowski, Herbarz rodowy, Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 105, ISBN 83-7391-166-9 .
- ↑ Długosz ↓, s. 24.
- ↑ a b Władysław Semkowicz (red.), Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie., t. VII, Lwów: Towarzystwo Heraldyczne we Lwowie, 1926, s. 211 .
- ↑ Górzyński; Kochanowski 1990 ↓, s. 60.
- ↑ Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. IV, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839, s. 392-396 [dostęp 2021-05-22] .
- ↑ Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. II, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839, s. 267-282 [dostęp 2021-05-22] .
- ↑ Kazimierz Władysław Wójcicki: Cmentarz Powązkowski pod Warszawą tom II. Warszawa, 1856. s. 94. [dostęp 2009-03-26]. (pol.).
- ↑ Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. III, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1841, s. 194–198 [dostęp 2021-05-22] .
- ↑ Jan Długosz: Jana Długosza kanonika krakowskiego Dziejów polskich ksiąg dwanaście, ks. IX. Kraków: 1867–1870, s. 264.
- ↑ Aleksandra Cieślikowa , Kazimierz Rymut , Maria Malec , Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Cz. 6, Nazwy heraldyczne, oprac. Maria Bobowska-Kowalska, Kraków: Instytut Języka Polskiego, 1995, s. 18, ISBN 83-85579-73-7 [dostęp 2021-06-17] .
- ↑ Aleksandra Cieślikowa , Kazimierz Rymut , Maria Malec , Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Cz. 6, Nazwy heraldyczne, oprac. Maria Bobowska-Kowalska, Kraków: Instytut Języka Polskiego, 1995, XI, ISBN 83-85579-73-7 [dostęp 2021-06-17] .
- ↑ Dzieje zasobu ↓, Linki zewnętrzne.
- ↑ Gajl 2007 ↓, Bibliografia.
- ↑ a b Gajl ↓, Linki zewnętrzne.
- ↑ Seweryn Uruski, Herbarz polski, t. 10, Warszawa 1913 [dostęp 2021-06-07] .
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Jan Długosz: Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego, wydał dr. Z. Celichowski. Zygmunt Celichowski. Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 27.
- Bartosz Paprocki: Herby rycerstwa polskiego przez Bartosza Paprockiego zebrane i wydane r. p. 1584; wydanie Kazimierza Józefa Turowskiego. Kazimierz Józef Turowski. Kraków: Biblioteka Polska, 1584 & 1858, s. 1140.
- Juliusz Ostrowski: Księga herbowa rodów polskich. Cz. II. Gł. skł.: Bolcewicz, 1906, s. 388.
- Sławomir Górzyński, Jerzy Kochanowski, Herby szlachty polskiej, Warszawa: Uniwersytet Warszawski i „Alfa”, 1990, s. 176, ISBN 83-230-0349-1 .
- Tadeusz Gajl, Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku. Ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów, Gdańsk: L&L, 2007, s. 543, ISBN 978-83-60597-10-1, OCLC 233447252 .
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Tadeusz Gajl: Nazwiska. gajl.wielcy.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).
- Dzieje zasobu. agad.gov.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).