Fake news – Wikipedia, wolna encyklopedia
Fake news – nieprawdziwa lub częściowo nieprawdziwa[1] wiadomość, często o charakterze sensacyjnym, publikowana w mediach z intencją wprowadzenia odbiorców w błąd w celu osiągnięcia korzyści między innymi: finansowych, politycznych lub prestiżowych[2].
Należy odróżniać takie nieprawdziwe i wprowadzające w błąd treści od satyry, parodii i humoru. Również niektóre osoby lub instytucje mogą nazywać fake newsami wiadomości prawdziwe z powodu negatywnej dla tych osób lub instytucji zawartości[2].
Fake newsy są tworzone, a następnie rozpowszechniane, m.in. z powodów politycznych, finansowych, ideologicznych (poglądów i przekonań), a także dla rozrywki, zabawy, z chęci zwrócenia na siebie uwagi lub uzyskania rozgłosu[3]. Są rozpowszechniane w mediach tradycyjnych i społecznościowych[4]. Często, w celu przyciągnięcia uwagi odbiorców, stosowane są w nich chwytliwe nagłówki (ang. clickbait)[5][6].
Fałszywe wiadomości mogą być elementem dezinformacji w ramach wojny hybrydowej[7].
Pojęcie
[edytuj | edytuj kod]Określenie fake news jest neologizmem[8]. Odnosi się on do nieprawdziwych treści publikowanych w mediach, w szczególności w mediach społecznościowych[9]. Ważną rolę pełni tu intencja nadawcy: czasami domniemana fałszywa wiadomość może być w rzeczywistości jedynie satyrą, wykorzystującą przesadne i nierealistyczne motywy, przeznaczoną do rozrywki, a nie wprowadzenia w błąd.
Fake newsy są narzędziem propagandy[5] i dezinformacji[10]. W historii znane są przypadki, kiedy prowadziły do wojny[11][12].
Wykrywanie
[edytuj | edytuj kod]Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń i Instytucji Bibliotekarskich (IFLA) opublikowała planszę (na zdjęciu po prawej), mającą pomóc ludziom rozpoznać fałszywe wiadomości[13]. Jej główne założenia:
- Rozważyć źródło (rozumieć cele i intencje)
- Czytać treść, nie tylko nagłówek (aby zrozumieć cały materiał)
- Sprawdzić autorów, aby zweryfikować, czy są oni wiarygodni
- Ocenić pomocnicze źródła (upewnić się, że podają te same informacje)
- Sprawdzić datę publikacji (aby zobaczyć, czy informacje są trafne i aktualne)
- Upewnić się, czy nie jest to żart, aby określić, czy nie mamy do czynienia z satyrą
- Przemyśleć własne uprzedzenia (aby zobaczyć, czy nie wpływają one na nasz osąd)
- Zapytać ekspertów (uzyskać potwierdzenie od niezależnych ludzi dysponujących wiedzą).
Podobną grafikę (na zdjęciu po prawej) opublikowało również ISSA Polska Stowarzyszenie ds Bezpieczeństwa Systemów Informacyjnych (ISSA Polska)[14].
XXI wiek
[edytuj | edytuj kod]Choć były znane od czasów starożytnych, ich liczba i zasięgi zwiększały się wraz z rozwojem środków masowej komunikacji. W XXI wieku zjawisko rozpowszechniania nieprawdziwych treści stało się zjawiskiem ogólnoświatowym[15]. Oprócz zmyślonych historii, mających na celu oszukanie odbiorcy, jako fake newsy zaczęto także określać satyryczne wiadomości, których celem jest nie wprowadzanie w błąd, a humorystyczne komentowanie prawdziwych wiadomości[4][16].
Podczas wyborów do Kongresu USA w 2010 roku, fałszywe wiadomości wywołały dużę kontrowersje i spory. Niektórzy komentatorzy dostrzegali w nich znamiona moralnej paniki i masowej histerii. Inni zwracali uwagę na szkody wyrządzone dla zaufania publicznego[17][18][19][20].
Celem fałszywych wiadomości często jest zwiększanie zysku finansowego firm medialnych. W wywiadzie dla radia NPR Jestin Coler, dawniej kierujący stronami z fałszywymi wiadomościami, ujawnił, kto pisze fałszywe artykuły, kto finansuje te artykuły i dlaczego twórcy fałszywych wiadomości tworzą i rozpowszechniają je. Rozpoczął on swoją karierę w dziennikarstwie jako sprzedawca magazynów, potem zaczął pracować jako niezależny redaktor. Przyłączył się do branży fałszywych wiadomości, aby pokazać sobie i innym jak szybko fałszywe wiadomości mogą być rozpowszechniane. Coler powiedział, że jego firma zatrudniała od 20 do 25 edytorów i generowała zyski z reklam od 10 000 do 30 000 USD miesięcznie[21]. Również użytkownicy Facebooka odgrywają istotną rolę w rozpowszechnianiu w fałszywych wiadomości[22]. Mark Zuckerberg, dyrektor generalny Facebooka, powiedział: „myślę, że pomysł jakoby fałszywe wiadomości na Facebooku wpływały na wybory w jakikolwiek sposób jest to dość szalony”, a kilka dni później napisał w swoim blogu, że Facebook szuka sposobów na walkę z fałszywymi wiadomościami[23].
Wiele protrumpowskich internetowych fałszywych wiadomości pochodziło z macedońskiego miasta Wełes, gdzie około siedem różnych odpowiedzialnych za to organizacji, zatrudniało setki młodych osób, aby szybko produkować sensacyjne reportaże dla różnych firm amerykańskich oraz partii[24].
Jeden z dziennikarzy tworzących fałszywe wiadomości, Paul Horner, stał za szeroko rozpowszechnionym oszustwem, jakoby artysta Banksy został aresztowany[25][26]. Tego typu historie często pojawiały się na pierwszych stronach wyszukiwarki Google, były także udostępnianie na Facebooku i traktowane poważnie przez osoby trzecie, takie jak kierownik kampanii wyborczej Donalda Trumpa Corey Lewandowski, Eryk Trump, „ABC News” czy „Fox News”[27][28][29]. Horner później twierdził, że celem jego pracy w tamtym okresie było „sprawić, że zwolennicy Trumpa wyjdą na idiotów, poprzez dzielenie się tymi historiami”[30].
W wywiadzie z „The Washington Post” w listopadzie 2016 Horner wyraził ubolewanie z powodu roli, jaką fałszywe wiadomości odgrywały w przebiegu wyborów, i zaskoczenie tym, jak łatwowierni byli ludzie w kontakcie z tymi historiami[31][32][33][34]. Podkreślił również, że w efekcie tego osiągnął wręcz odwrotny niż planował cel – zachęcił więcej wyborców do wspierania Trumpa zamiast odwrócić ich od tego[35].
Horner wystąpił w parlamencie Europejskim w marcu 2017 roku, poruszając temat fałszywych wiadomości i tego, jak ważna jest weryfikacja faktów[36]. Według artykułu BuzzFeed z 2017 roku Horner zaznaczył, że jego opowieść o festiwalu gwałtu w Indiach pomogła zebrać ponad 250 000$ darowizny dla GiveIndia, fundacji pomagającej ludziom w Indiach[37][38][39]. Sprzeciwił się też przyrównywaniu go z osobami tworzącymi fałszywe wiadomości wyłącznie w celu wprowadzania w błąd innych[40].
W 2017 roku współtwórca World Wide Web – Tim Berners-Lee – powiedział, że fałszywe wiadomości są jednym z trzech najbardziej szkodliwych nowych trendów w Internecie, które należy rozwiązać, jeśli sieć ma naprawdę „służyć ludziom”[41]. W styczniu 2017 brytyjska Izba Gmin przeprowadziła parlamentarne śledztwo w sprawie „nasilającego się zjawiska fałszywych wiadomości”[42].
Fałszywe wiadomości mogą być elementem dezinformacji w ramach działań określanych jako środki aktywne w grupie „czarnej” technologii hybrydowych[7]. W 2014 roku rosyjski rząd rozpowszechniał fałszywe wiadomości za pośrednictwem rosyjskich państwowych przedsiębiorstw medialnych jak Sputnik i RT (dawniej Russia Today) w ramach dezinformacji odnośnie m.in. do stworzenia fałszywego obrazu roli prorosyjskich rebeliantów w zastrzeleniu samolotu Malaysia Airlines lot MH17[43]. W 2016 roku NATO oświadczyło, że obserwuje znaczny wzrost rosyjskiej propagandy i fałszywych wiadomości po aneksji Krymu w 2014 roku przez Rosję[44]. Fałszywe wiadomości pochodziły od rosyjskich urzędników, następnie były również rozpowszechniane na poziomie międzynarodowym przez agencję Reuters i publikowane w najbardziej popularnych serwisach informacyjnych w USA[45].
W 2018 roku badanie na temat fałszywych wiadomości w Polsce przeprowadził ośrodek badawczy Kantar Public. Najwięcej ankietowanych przyznało, że ze zmanipulowanymi informacjami mają styczność codziennie lub prawie codziennie (75%). Pozostałe wskazania to: przynajmniej raz w tygodniu (27%), kilka razy w miesiącu (7%), rzadko lub nigdy (14%), nie wiem (4%). Zdaniem 79% badanych problem fałszywych wiadomości jest zagrożeniem dla demokracji. Jednocześnie 71% uczestników badania odpowiedziało, że jest w stanie rozpoznać czy informacja, z którą mają styczność, jest prawdziwa czy nie[46].
W internecie
[edytuj | edytuj kod]Strony internetowe
[edytuj | edytuj kod]Fake newsy są często publikowane na specjalnie stworzonych stronach internetowych (ang. fake news websites). Aby przyciągnąć uwagę czytelników, autorzy publikowanych tam artykułów nadają im sensacyjne tytuły (ang. clickbait), a żeby zdobyć zaufanie często podszywają się pod znane źródła informacji[47][48][49]. Adresy takich witryn mogą być upodabniane do adresów URL znanych lub budzących zaufanie stron (np. różnić się jedną literą w nazwie lub rozszerzeniem)[50].
Media społecznościowe
[edytuj | edytuj kod]W XXI wieku możliwości wprowadzania w błąd zostały rozszerzone poprzez szerokie wykorzystanie mediów społecznościowych. Jednym z serwisów, które ułatwiły rozprzestrzenianie się fałszywych wiadomości, był Facebook[51][52][53], jak również Twitter[53]. Z mediów społecznościowych jako źródła wiadomości w 2016 korzystało 62% Amerykanów[54], co, w połączeniu z rosnącymi podziałami politycznymi oraz zjawiskiem bańki filtrującej, sprzyja tendencji ograniczania się do czytania nagłówków[55].
Według niektórych ekspertów fake newsy mogły mieć wpływ na wynik amerykańskich wyborów prezydenckich w 2016 roku[56][57]. Fałszywe wiadomości miały wyższy wskaźnik udostępnień na Facebooku niż wiarygodne[58][59][60]. Zdaniem analityków było to spowodowane tym, że fałszywe wiadomości często lepiej zaspokajały oczekiwania czytelników[59]. Facebook początkowo zdementował te tezy[61]. Sondaż przeprowadzony przez Pew Research w grudniu 2016 roku wykazał się, że 64% dorosłych Amerykanów uważa, że całkowicie fałszywe wiadomości wywołują „wiele zamieszania”, podczas gdy 24% stwierdziło, że wywołują „nieco zamieszania”, a 11% stwierdziło, że wywołują „niewiele lub wcale zamieszania”[62]. Ponadto, 23% ankietowanych przyznało, że osobiście, świadomie lub nie, udostępniło nieprawdziwą wiadomość[9].
Około sierpnia 2017 Facebook zaprzestał używania terminu „fake news”, zastępując go zwrotem „false news” (fałszywe informacje)[63]. Will Oremus z magazynu Slate napisał, że przyczyną tego był fakt, iż zwolennicy prezydenta Donalda Trumpa zaczęli odnosić termin fake news do opozycyjnych względem nich mediów. Według niego „ma sens dla Facebooka i innych odstąpić termin prawicowym trollom, którzy sobie go przywłaszczyli”[64].
Badania z Northwestern University dowiodły, że 30% z wszystkich fake newsów ma związek z Facebookiem, podczas gdy prawdziwych wiadomości – 8%. Badacze doszli też do wniosku, że odbiorcy fałszywych wiadomości nie są zamknięci w bańce filtrującej i wielu z nich czerpie również informacje z renomowanych źródeł[65].
W Chinach dochodziło do przypadków, kiedy fałszywe wiadomości przenikały do bardziej renomowanych witryn informacyjnych, powodując skandal[66]. W następstwie zdarzeń na Zachodzie Ren Xianling z Cyberspace Administration of China zaproponował wprowadzenie systemu nagród i kar w celu walki z fałszywymi wiadomościami[67].
Internetowi trolle i boty społecznościowe
[edytuj | edytuj kod]Za rozpowszechnianie fałszywych wiadomości odpowiedzialni są także internetowi trolle, w szczególności w serwisach takich jak Twitter czy Facebook[68]. W okresie wyborów prezydenckich w Stanach Zjednoczonych w 2016 roku, Rosja finansowała ponad 1000 trolli mających rozpowszechniać nieprawdziwe informacje na temat Hillary Clinton[69].
Do rozpowszechniania fake newsów wykorzystywane są również boty społecznościowe[70].
Odpowiedź
[edytuj | edytuj kod]W czasie wyborów prezydenckich w USA w 2016 roku znacznie wzrosła liczba i zasięgi fałszywych wiadomości[71]. To przełożyło się na rozpowszechnienie walki z ich rozprzestrzenianiem[72][73][74]. Strony publikujące fałszywe wiadomości nie podejmowały współpracy z instytucjami weryfikującymi informacje, dlatego musiały one działać na własną rękę[75]. W celu zmniejszania oddziaływania fałszywych wiadomości strony, takie jak Snopes.com czy FactCheck.org, przedstawiły wytyczne pomagające w wykrywaniu fałszywych serwisów[25][76][77]. Serwisy społecznościowe i wyszukiwarki, takie jak Facebook i Google, były krytykowane za wspieranie rozpowszechniania się fałszywych wiadomości. Obie te instytucje podjęły działania, aby zdecydowanie ukrócić ten trend, jednak ich krytycy nadal uważają, że trzeba w tym celu robić więcej[74].
Po amerykańskich wyborach w 2016 roku Facebook zaczął oznaczać niewiarygodne wiadomości i ostrzegać przed nimi użytkowników[78][79]. Do walki z fake newsami może również zostać wykorzystana sztuczna inteligencja[73]. W 2017 roku Facebook wykrył 30 000 kont odpowiedzialnych za rozprzestrzenianie dezinformacji na temat francuskich wyborów prezydenckich[80]. Spółka zaczęła regularnie publikować raporty na temat działań podejmowanych w stosunku do takich „skoordynowanych nieuatentycznych zachowań” (coordinated inauthentic behavior, CIB) swoich użytkowników[81].
W 2018 Google, Facebook, Twitter, Mozilla i stowarzyszenia branżowe z sektora reklamy podpisały Unijny kodeks postępowania w zakresie zwalczania dezinformacji (Code of Practice on Disinformation)[82].
Reakcje
[edytuj | edytuj kod]Unia Europejska
[edytuj | edytuj kod]Analizę fałszywych wiadomości podawanych przez rosyjskie media, prowadzi m.in. EUvsDisinfo[83], utworzone przez Unię Europejską w marcu 2015[84][85].
Ukraina
[edytuj | edytuj kod]Zajmuje się tym StopFake[86][87] utworzone przez wykładowców, studentów i absolwentów Mohylańskiej Szkoły Dziennikarstwa oraz dziennikarzy wolontariuszy w marcu 2014[88].
Polska
[edytuj | edytuj kod]W Polsce organizacją zajmującą się wykrywaniem fałszywych wypowiedzi, głównie polityków[89], jest Stowarzyszenie Demagog[90], członek International Fact-Checking Network[91]. Tematykę dezinformacji i fake newsów w Polsce i na świecie porusza m.in. portal „fakenews.pl”[92] oraz inne organizacje zajmujące się sprawdzaniem prawdziwości treści ang. fact-checking[93].
Inne kraje
[edytuj | edytuj kod]Singapur w 2019 roku wprowadził surowe kary za systemowe szerzenie dezinformacji[94].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- astroturfing
- dezinformacja
- kaczka dziennikarska
- mistyfikacja
- pacynka
- socjotechniczne techniki manipulacji
- wojna informacyjna
- prima aprilis
- deepfake
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Bente Kalsnes: Fake News. [w:] Oxford Research Encyclopedia of Communication [on-line]. 2018. [dostęp 2021-02-19].
- ↑ a b Praca zbiorowa: Mały leksykon postprawdy (PDF). Warszawa: Fundacja Wolność i Demokracja, 2018, s. 28. ISBN 978-83-947122-1-1.
- ↑ Adrian Grycuk: Fake newsy, trolle, boty i cyborgi w mediach społecznościowych. [w:] Analizy BAS [on-line]. Biuro Analiz Sejmowych, 8 lutego 2021. s. 2–3. [dostęp 2021-02-21].
- ↑ a b Jeremy W. Peters: Wielding Claims of 'Fake News,' Conservatives Take Aim at Mainstream Media. 25 grudnia 2016. (ang.).
- ↑ a b Elle Hunt: What is fake news? How to spot it and what you can do to stop it. 17 grudnia 2016.
- ↑ Schlesinger, Robert (April 14 2017). „Fake News in Reality”. U.S. News & World Report.
- ↑ a b Jolanta Darczewska. Środki aktywne jako rosyjska agresja hybrydowa w retrospekcji. „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego 18/18”, s. 60, 2018. Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego.
- ↑ This Is Not Fake News (but Don’t Go by the Headline). 3 kwietnia 2017. Cytat: Fake news – a neologism to describe stories that are just not true, like Pizzagate, and a term now co-opted to characterize unfavorable news – has given new urgency to the teaching of media literacy (ang.).
- ↑ a b H. Allcott. Social Media and Fake News in the 2016 election. „Journal of Economic Perspectives”. 31, s. 211–236, 2017. [dostęp 2017-05-03]. (ang.).
- ↑ Michael Landon-Murray, Edin Mujkic. Disinformation in Contemporary U.S. Foreign Policy: Impacts and Ethics in an Era of Fake News, Social Media, and Artificial Intelligence. „Public Integrity”. 21(5), s. 512, 2019.
- ↑ When contemplating war, beware of babies in incubators, „Christian Science Monitor”, 6 września 2002, ISSN 0882-7729 [dostęp 2020-11-13] .
- ↑ Depesza emska, czyli mistrzowskie zagranie Bismarcka [online], PolskieRadio.pl [dostęp 2020-11-13] .
- ↑ How to Spot Fake News. IFLA blogs, 27 stycznia 2017. (ang.).
- ↑ Jak rozpoznawać i weryfikować fałszywe informacje tzw. Fake News. Infografiki ISSA Polska, 27 stycznia 2019. (pol.).
- ↑ Kate Connolly: Fake news: an insidious trend that’s fast becoming a global problem. 2 grudnia 2016. (ang.).
- ↑ A look at „Daily Show” host Jon Stewart’s legacy. CBS News. (ang.).
- ↑ The Cure for Fake News Is Worse Than the Disease. (ang.).
- ↑ The crushing anxiety behind the media’s fake news hysteria. The Week, 12 grudnia 2016. (ang.).
- ↑ Russia Hysteria Infects WashPost Again: False Story About Hacking US Electrical Grid. The Intercept. (ang.).
- ↑ The Snarling Contempt of the Media’s Fake News Hysteria. RealClearPolitics. (ang.).
- ↑ Laura Sydell: We Tracked Down A Fake-News Creator In The Suburbs. Here’s What We Learned. NPR, 23 listopada 2016. (ang.).
- ↑ Dave Davies: Fake News Expert On How False Stories Spread And Why People Believe Them. NPR, 14 grudnia 2016. (ang.).
- ↑ Probe reveals stunning stats about fake election headlines on Facebook. CBS News, 17 listopada 2016. (ang.).
- ↑ Emma Jane Kirby: The city getting rich from fake news. BBC News, 5 grudnia 2016. (ang.).
- ↑ a b Snopes’ Field Guide to Fake News Sites and Hoax Purveyors. Snopes.com, 2 listopada 2016. (ang.).
- ↑ Banksy Has Not Been Arrested, And His Name Isn't Paul Horner. Gawker, 20 października 2014. (ang.).
- ↑ No, someone wasn’t paid $3,500 to protest Donald Trump. PolitiFact.com, 17 listopada 2016. (ang.).
- ↑ How A Prankster Convinced People The Amish Would Win Trump The Election. BuzzFeed, 28 października 2016. (ang.).
- ↑ This person makes $10,000 a month writing fake news. MarketWatch, 18 listopada 2016. (ang.).
- ↑ Tall Tale or Satire? Authors of So-Called ‘Fake News’ Feel Misjudged. NBC News, 15 grudnia 2016. (ang.).
- ↑ Erik Hedegaard , How a Fake Newsman Accidentally Helped Trump Win the White House – Paul Horner thought he was trolling Trump supporters – but after the election, the joke was on him [online], 29 listopada 2016 [dostęp 2016-11-29] (ang.).
- ↑ ‘Duck Dynasty’ Legacy: Real, Fake and Upfront About It. 17 listopada 2016. (ang.).
- ↑ The danger of a leader who believes what 'people are saying ...'. 21 listopada 2016. (ang.).
- ↑ Comedian Who Writes Fake News Claims: Trump Won The Election Because Of Me. 18 listopada 2016. (ang.).
- ↑ Welch, Dennis (February 16 2017). „Fake news writer ‘regrets’ taking credit for Trump victory”. KTVK.
- ↑ „Fake news in social media as reality shapers”. Streamovations. March 8 2017.
- ↑ Daro, Ishmael N. (March 9 2017). „A Live TV Debate About Fake News Went Completely Off The Rails And It Was Amazing To Watch”. BuzzFeed.
- ↑ Nashrulla, Tasneem (November 8 2013). „An American Website Wrote A Satirical Article About An Indian Rape Festival And Many People Thought It Was Real”. BuzzFeed.
- ↑ Madan, Karuna (November 21 2013). „US website’s ‘rape festival’ report sparks uproar”. Gulf News India.
- ↑ „NOT REAL NEWS: A look at what didn’t happen this week”. Associated Press/Chicago Tribune. May 26 2017.
- ↑ The World Wide Web’s inventor warns it’s in peril on 28th anniversary By Jon Swartz, USA Today. March 11 2017. Retrieved March 11 2017.
- ↑ Fake news inquiry by MPs examines threat to democracy. BBC News, 30 stycznia 2017. (ang.).
- ↑ Neil Macfarquhar: A Powerful Russian Weapon: The Spread of False Stories. 28 sierpnia 2016. (ang.).
- ↑ NATO says it sees sharp rise in Russian disinformation since Crimea seizure. Reuters, 11 lutego 2017. (ang.).
- ↑ Kohei Watanabe. The spread of the Kremlin’s narratives by a western news agency during the Ukraine crisis. „The Journal of International Communication”. 0 (0), s. 1–21, 8 lutego 2017. DOI: 10.1080/13216597.2017.1287750. ISSN 1321-6597. (ang.).
- ↑ Bartłomiej Dwornik. Fake news w Polsce i w Europie – badanie kantar public. „reporterzy.info”, 2018-04-23. ISSN 2544-5839.
- ↑ Adrian Chen: The Agency. 2 czerwca 2015. (ang.).
- ↑ Kim LaCapria: Snopes’ Field Guide to Fake News Sites and Hoax Purveyors – Snopes.com’s updated guide to the internet’s clickbaiting, news-faking, social media exploiting dark side. Snopes.com, 2 listopada 2016. (ang.).
- ↑ Ben Gilbert: Fed up with fake news, Facebook users are solving the problem with a simple list. Business Insider, 15 listopada 2016. Cytat: Some of these sites are intended to look like real publications (there are false versions of major outlets like ABC and MSNBC) but share only fake news; others are straight-up propaganda created by foreign nations (Russia and Macedonia, among others) (ang.).
- ↑ Adrian Grycuk: Fake newsy, trolle, boty i cyborgi w mediach społecznościowych. [w:] Analizy BAS [on-line]. Biuro Analiz Sejmowych, 8 lutego 2021. s. 6. [dostęp 2021-02-21].
- ↑ Mike Isaac: Facebook, in Cross Hairs After Election, Is Said to Question Its Influence. 12 grudnia 2016. (ang.).
- ↑ Richard Waters Matthew Garrahan and Tim Bradshaw: Harsh truths about fake news for Facebook, Google and Twitter. 21 listopada 2016. (ang.).
- ↑ a b The Long and Brutal History of Fake News. (ang.).
- ↑ Jeffrey Gottfried: News Use Across Social Media Platforms 2016. Pew Research Center’s Journalism Project, 26 maja 2016. (ang.).
- ↑ Olivia Solon: Facebook’s failure: did fake news and polarized politics get Trump elected?. 10 listopada 2016. (ang.).
- ↑ Forget Facebook and Google, burst your own filter bubble. Digital Trends, 6 grudnia 2016. (ang.).
- ↑ Click and elect: how fake news helped Donald Trump win a real election. The Guardian. (ang.).
- ↑ This Analysis Shows How Fake Election News Stories Outperformed Real News On Facebook. BuzzFeed. (ang.).
- ↑ a b Just how partisan is Facebook’s fake news? We tested it. (ang.).
- ↑ Fake news is dominating Facebook. 6abc Philadelphia, 23 listopada 2016. (ang.).
- ↑ Mike Isaac: Facebook, in Cross Hairs After Election, Is Said to Question Its Influence. 12 listopada 2016. (ang.).
- ↑ Michael Barthel: Many Americans Believe Fake News Is Sowing Confusion. Pew Research Center’s Journalism Project, 15 grudnia 2016. (ang.).
- ↑ Standardy społeczności. 21. Fałszywe informacje. [w:] Facebook Inc. [on-line]. facebook.com. [dostęp 2021-02-21].
- ↑ Oremus, Will: Facebook Has Stopped Saying „Fake News”. Slate, 8 sierpnia 2017. (ang.).
- ↑ Is ‘fake news’ a fake problem?. (ang.).
- ↑ Evidence ridiculously thin for Clinton sex network claim. PolitiFact.com. (ang.).
- ↑ China says terrorism, fake news impel greater global internet curbs. Reuters, 20 listopada 2016. (ang.).
- ↑ Joel Steain: How Trolls Are Ruining the Internet. 18 sierpnia 2016. (ang.).
- ↑ Mary Papenfuss: 1,000 Paid Russian Trolls Spread Fake News On Hillary Clinton, Senate Intelligence Heads Told. The Huffington Post, 31 marca 2017. (ang.).
- ↑ Chengcheng Shao i in.: The spread of low-credibility content by social bots. [w:] Nature Communications 9(1) [on-line]. 2018. [dostęp 2021-02-20].
- ↑ Angie Drobnic Holan: 2016 Lie of the Year: Fake news. PolitiFact.com, 13 grudnia 2016. (ang.).
- ↑ Kim LaCapria: Snopes’ Field Guide to Fake News Sites and Hoax Purveyors. Snopes.com, 2 marca 2017. (ang.).
- ↑ a b Bernard Marr: Fake News: How Big Data And AI Can Help. Forbes, 1 marca 2017. (ang.).
- ↑ a b Isaac Wakabayashi: In Race Against Fake News, Google and Facebook Stroll to the Starting Line. 25 stycznia 2017. (ang.).
- ↑ Joshua Gillin: Fact-checking fake news reveals how hard it is to kill pervasive ‘nasty weed’ online. PolitiFact.com, 27 stycznia 2017. (ang.).
- ↑ Eugene Kiely: How To Spot Fake News. FactCheck.org, 18 listopada 2016. (ang.).
- ↑ The Fake News Dispatch. [dostęp 2017-09-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-04-13)]. (ang.).
- ↑ Brian Stelter: Facebook to begin warning users of fake news before German election. CNNMoney, 15 stycznia 2017. (ang.).
- ↑ Clamping down on viral fake news, Facebook partners with sites like Snopes and adds new user reporting. Nieman Foundation for Journalism. (ang.).
- ↑ Facebook targets 30,000 fake France accounts before election. ABC News, 14 kwietnia 2017. (ang.).
- ↑ Coordinated Inauthentic Behavior. [w:] Facebook Inc. [on-line]. about.fb.com. [dostęp 2021-02-21].
- ↑ Code of Practice on Disinformation. [w:] European Commission [on-line]. [dostęp 2021-02-21].
- ↑ EUvsDisinfo: EUvsDisinfo. [dostęp 2019-01-25]. (ang.).
- ↑ EUvsDisinfo: EUvsDisinfo: About. [dostęp 2019-01-25]. (ang.).
- ↑ European External Action Service: Questions and Answers about the East StratCom Task Force. 2018-12-05. (ang.).
- ↑ StopFake: StopFake. [dostęp 2019-01-25]. (pol.).
- ↑ StopFake: StopFake. [dostęp 2019-01-25]. (ang.).
- ↑ StopFake: O nas. [dostęp 2019-01-13]. (pol.).
- ↑ Demagog.org.pl – Politycy pod kontrolą [online], demagog.org.pl [dostęp 2017-09-03] (pol.).
- ↑ Demagog.org.pl – Politycy pod kontrolą [online], demagog.org.pl [dostęp 2017-09-03] (pol.).
- ↑ Demagog.org.pl – Politycy pod kontrolą [online], demagog.org.pl [dostęp 2017-09-03] [zarchiwizowane z adresu 2017-09-04] (pol.).
- ↑ Fakenews.pl – O nas [online] [dostęp 2020-06-20] .
- ↑ Rafał Babraj , Cyberpolicy NASK – Czym jest fact-checking? – zarys inicjatyw na świecie i w Polsce [online], Cyberpolicy NASK [dostęp 2021-03-30] (pol.).
- ↑ Singapore parliament to debate ‘foreign interference’ law [online], www.aljazeera.com [dostęp 2021-10-04] (ang.).