Geografia Czadu – Wikipedia, wolna encyklopedia

Geografia Czadu – dziedzina nauki zajmująca się badaniem Czadu pod względem geograficznym.

Czad (fr. République du Tchad, arab. ‏جمهوريّة تشاد‎, Jumhuriyat Tashad) to państwo w środkowej Afryce, graniczące od północy z Libią, od wschodu z Sudanem, od południa z Republiką Środkowoafrykańską, od południowego zachodu z Kamerunem i Nigerią, a od zachodu z Nigrem. Nazwa państwa pochodzi od jeziora Czad.

Czad jest państwem w środkowej Afryce bez dostępu do morza, leżącym częściowo na Saharze, o powierzchni całkowitej 1,3 mln km²^[1] (1 284 000 km²^[2]). Długość jego granic lądowych wynosi: 5145 km, Czad graniczy^{[1] [a]}:

• od północy z Libią (1055 km)
• od wschodu z Sudanem (1360 km)
• od południa z Republiką Środkowoafrykańską (1197 km)
• od południowego zachodu z Kamerunem (1094 km) i Nigerią (87 km)
• od zachodu z Nigrem (1175 km).

Granice państwa nie przebiegają wzdłuż granic naturalnych czy etnicznych – są dziedzictwem po erze kolonializmu^[3].

 Osobny artykuł: Podział administracyjny Czadu.

W 2008 roku Czad został podzielony na 22 regiony, w tym region stołeczny Ndżamena posiadający specjalny status administracyjny; w 2012 roku region Ennedi został podzielony na dwa regiony: Ennedi Wschodnie i Ennedi Zachodnie^[4].

Większość powierzchni kraju leży w rozległej niecce sedymentacyjnej – Kotlinie Czadu^[5], otwartej ku zachodowi, gdzie rozciąga się zapadliskowe obniżenie: kotlina Bodele, oraz niecka jeziora Czad^[3]. Środkowa część kotliny Bodele i obszary przyległe są pokryte wydmami, w części wschodniej ruchomymi.

Na południu Kotlina Czadu wznosi się ku wyżynom położonym na wysokości 500–600 metrów, na wschodzie jest ograniczona przez znacznie wyższe krystaliczne wyżyny^[3]: Erdi, Ennedi i Wadaj, na północy przez masyw wulkaniczny Tibesti z najwyższym szczytem Czadu – Emi Kussi (3415 m n.p.m.)^[5][2], na północnym wschodzie przez piaskowcowy masyw Ennedi^[3], a na południowym zachodzie przez góry Adamawa i Mandara^[3].

Najniższy punkt Czadu znajduje się na wysokości w Djourab (175 m n.p.m.)^[3][b].

Duża rozciągłość południkowa sprawia, że w Czadzie występują różne typy klimatów^[3].

Na północy kraju występuje panuje klimat zwrotnikowy kontynentalny, wybitnie suchy^[5]. Deszcze mają charakter epizodyczny, zdarzają się lata pozbawione opadów. Średnia suma opadów dla północnego Czadu to 20–30 mm^[5]. Przez większą część roku temperatury w dzień przekraczają 30 °C, często dochodząc nawet do 50 °C^[5]. W nocy temperatury spadają, zimą na pustyni zdarzają się nawet przymrozki. W okresie zimowym średnie temperatury wynoszą około 20 °C. Latem średnia temperatura przekracza 34 °C.

Tibesti (północno-zachodnia część kraju) ma klimat górski z większymi opadami i niższą średnią temperaturą. W pozostałej części kraju występuje klimat równikowy o cechach monsunowych. Mniej więcej na szerokości stolicy kraju 13°N pojawia się wyraźna pora deszczowa, która wydłuża się w kierunku południowym.

Na południu kraju panuje klimat podrównikowy suchy, stopniowo przechodzący ku wilgotnemu^[5]. Średnia roczna suma opadów to 1000–1300 mm (pora deszczowa od maja do października), a w porze deszczowej występują częste burze^[5]. Temperatury nie wykazują dużych amplitud. Temperatura powietrza wynosi od 25 °C zimą do 30–32 °C w najgorętszych miesiącach (marzec–kwiecień).

 Osobny artykuł: Czad (jezioro).

Rzeki stałe płyną tylko na południu^[5]. Najdłuższą rzeką jest Szari, która wraz z dopływem, rzeką Logon, uchodzi rozległą deltą do jeziora Czad^[5][6]. W środkowej części Czadu występują rzeki okresowe, wzbierające latem, które głównie spływają z wyżyny Wadaj, a niektóre prowadzą do jeziora Fitri. Liczne uedy na północy wypełniają się wodą rzadko, tylko po sporadycznych opadach^[5]. Znaczną część powierzchni zajmują bagna. Największym zbiornikiem wodnym na terenie Czadu jest zanikające jezioro endoreiczne Czad, od którego nazwy wywodzi się nazwa państwa Czad^[7].

Flora Czadu obejmuje co najmniej 2288 gatunków roślin, z czego 2173 (88%) to gatunki rodzime, wśród których znajduje się 55 endemitów (2,2% flory). Należy do najsłabiej poznanych w Afryce – studia nad nią rozpoczęto w latach 50. XX wieku, ale wojny przerwały badania w latach 70. Dopiero w drugim dziesięcioleciu XXI wieku powrócono do systematycznych badań krajowej flory^[8].

Czad podzielony jest na trzy główne pasy różniące się warunkami ekologicznymi i roślinnością, z czwartym zajmującym niewielką powierzchnię na południowym krańcu kraju. Trzecią część kraju od północy stanowią pustynie Sahary, wśród których wyróżnia się masyw Tibesti z roślinnością saharyjsko-górską. W górach tych stwierdzono 450 gatunków roślin, obejmujących zarówno przedstawicieli flory saharyjskiej, jak i śródziemnomorskiej (m.in. wrzosiec drzewiasty^[5]), afrykańskiej górskiej, jak i typowej dla Sahelu. W głębokich wąwozach utrzymuje się nawet roślinność drzewiasta^[8].

Na południe od pasa pustyń występują półpustynie Sahelu składające się z mozaiki suchych sawann, formacji ciernistych zarośli i rzadkich drzew. W krajobrazie wyróżniają się akacje Acacia, Commiphora africana, kolibło egipskie Balanites aegyptiaca, przedstawiciele wilczomleczowtych Euphorbiaceae. W obszarze tym znajduje się Jezioro Czad z roślinnością wodną – grzybienie Nymphaea i szuwarami (m.in. z ciborą papirusową Cyperus papyrus, trzciną pospolitą Phragmites australis, żywopłonem Aeschynomene). Poza mokradłami obszar ten ulega postępującemu pustynnieniu^[8].

Południowa trzecia część kraju to tzw. pas sudański (ang. Sudanian belt) z suchymi lasami budowanymi przez Celtis integrifolia, Hymenocardia acida, Lannea spp., Prosopis africana, Mytragyna inermis. Na południowych krańcach kraju występuje mozaika roślinności sudano-gwinejskiej (ang. Sudano-Guinean vegetation) tworzona przez mozaikę lasów suchych oraz częściowo zimozielonych lasów deszczowych, wtórnych ekosystemów trawiastych^[8].

Na obszarach sawanny występują m.in.: słonie, hipopotamy, nosorożce, guźce, żyrafy, antylopy, lwy, lamparty i gepardy oraz liczne gatunki ptaków^[3]. Wody rzek i jezior należą do najbardziej obfitujących w ryby w Afryce^[3].

Pod ochroną prawną znajduje się ok. 9% pow. kraju^[5]. Na terenie Czadu utworzono cztery parki narodowe: Zakouma, Manda, Goz Beïda i Sena Oura oraz dziewięć rezerwatów^[9]. Jeziora Ounianga i masyw Ennedi zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO^[10][11].

Według spisu z 2009 roku w Czadzie mieszka 11 039 873 ludzi^[12], a według szacunków w 2017 Czad zamieszkuje 12 075 985 ludzi^[2]. Przyrost naturalny w 2017 roku szacowany jest na 1,86%^[2].

22,8% mieszkańców Czadu mieszka w miastach^[2]. Największym miastem Czadu jest stolica Ndżamena z 1,26 milionem mieszkańców w 2015 roku^[2].

Na terenie Czadu funkcjonuje ponad 100 różnych języków bądź dialektów^[3][2]. Oficjalnymi językami są francuski i arabski^[2]. Analfabetyzm sięga ponad 75%^[2].

Struktura etniczna podana za szacunkami The World Factbook z 2017 roku^[2]:

• Sara (Ngambaye/Sara/Madjingaye/Mbaye): 29,9%
• Kanembu/Bornu/Buduma: 9,7%
• Arabowie: 9,6%
• Wadai/Maba/Masalit/Mimi: 7,5%
• Gorane: 5,8%
• Masa/Musseye/Musgum: 4,9%
• Marba/Lele/Mesme: 3,7%
• Bulala/Medogo/Kuka: 3,6%
• Bidiyo/Migaama/Kenga/Dangleat: 2,6%
• Dadjo/Kibet/Muro: 2,5%
• Mundang: 2,5%
• Tupuri/Kera: 2,1%
• Gabri/Kabalaye/Nanchere/Somrai: 2%
• Fulani/Fulbe/Bodore: 1,9%
• Karo/Zime/Peve: 1,3%
• Zaghawa/Bideyat/Kobe: 1,1%
• Tama/Assongori/Mararit: 1,1%
• Baguirmi/Barma: 1,1%
• Mesmedje/Massalat/Kadjakse: 0,8%
• inni: 6,2%

Struktura religijna podana za szacunkami The World Factbook z 2017 roku^[2]:

• Muzułmanie: 52,1%
• Protestanci: 23,9%
• Katolicy: 20%
• inni chrześcijanie: 0,2%
• wyznawcy religii animistycznych: 0,3%
• inni: 3,5%

Struktura wiekowa podana za szacunkami The World Factbook z 2017 roku^[2]:

• do 14 lat: 43,02%
• 15–64 lat: 53,06%
• Powyżej 65 lat: 3,02%

Dane podane za szacunkami The World Factbook z 2017 roku^[2]:

• kobiety: 51,9 lat
• mężczyźni: 49,4 lat