Getto w Rembertowie – Wikipedia, wolna encyklopedia

Getto w Rembertowie – getto dla ludności żydowskiej, utworzone przez okupantów niemieckich w podwarszawskiej miejscowości Rembertów (obecnie dzielnica m.st. Warszawy).

Getto w Rembertowie istniało od października 1940 do sierpnia 1942, a w formie szczątkowej – od listopada 1942 do czerwca 1943. Ogółem przeszło przez nie od 1400 do 2000 Żydów. Niemal wszystkich mieszkańców getta Niemcy zamordowali w obozie zagłady Treblinka II lub rozstrzelali podczas dwóch akcji likwidacyjnych. Zaledwie kilkudziesięciu rembertowskich Żydów zdołało przeżyć wojnę.

Getto w Rembertowie zostało utworzone na podstawie zarządzenia gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera z 2 października 1940^[1]. W tym celu wydzielono kwartał kilku ulic, rozciągający się wzdłuż torów kolejowych i położony na północny wschód od miejscowej stacji kolejowej^[2]. W zależności od źródeł liczba mieszkańców getta szacowana jest w przedziale od 1400^[1] do 2000^[3]. Według Wiktora Kulerskiego w listopadzie 1941 w getcie znajdowało się około 1800 Żydów^[2].

Dzielnica została otoczona płotem z drutu kolczastego^[1]. Brama wjazdowa znajdowała się na początku ul. Okuniewskiej (ob. Gawędziarzy), nieopodal stacji kolejowej^[a]. Granica getta biegła wzdłuż ul. Franciszka Żwirki, w kierunku wschodnim aż do ul. Mariańskiej (ob. ulice Cyrulików i Przebieg). Tam skręcała na północ, po czym biegnąc wzdłuż wschodniej strony ul. Mariańskiej przecinała kolejno ulice Tadeusza Kościuszki i Artyleryjską (ob. ulice Stanisława Fiszera i Konwisarska)^[b], sięgając aż do ul. Parkowej (ob. Dziewosłęby). Następnie granica getta skręcała w kierunku zachodnim i południową stroną ul. Parkowej biegła do ul. Okuniewskiej, po czym przeciąwszy ją docierała do Al. Marszałka J. Piłsudskiego (ob. ul. generała A. Chruściela), aby skręciwszy na południe – w stronę stacji kolejowej – zamknąć obręcz przy skrzyżowaniu ulic Okuniewskiej i Żwirki (nieopodal wspomnianej bramy wjazdowej)^[4]. Siedziba Judenratu i posterunek żydowskiej służby porządkowej mieściły się w murowanym domu przy ul. Artyleryjskiej 13. Naprzeciwko budynku, po drugiej stronie ulicy, znajdował się tzw. plac alarmowy, na którym w razie potrzeby gromadzono mieszkańców getta, zwołując ich biciem młota w zawieszoną szynę kolejową^[4].

Wjazdu do getta strzegli od wewnątrz żydowscy policjanci, a od zewnątrz funkcjonariusze polskiej granatowej policji^[1]. Brzemienny w skutkach wpływ na życie rembertowskich Żydów miał fakt, iż w miasteczku stacjonowała jednostka niemieckiej żandarmerii. Jej funkcjonariusze dopuszczali się licznych mordów na terenie getta^[2]. Szczególną brutalnością wykazywał się zwłaszcza komendant getta, podoficer Gustaw Chwast (Ślązak znający dobrze język polski)^[1].

Mieszkańcy Rembertowa starali się w miarę swoich możliwości nieść pomoc żydowskim sąsiadom. Z inicjatywy Polskiego Państwa Podziemnego zorganizowano tajną akcję dożywiania, którą kierował major Rudolf Mizgalewicz ps. „Ryba”. Chleb dla głodujących Żydów piekli miejscowi piekarze – m.in. Jan Putka i Stanisław Stolarski z Rembertowa oraz Kazimierz Pentlak z Kawęczyna. Dostarczaniem żywności do getta zajmowały się natomiast rembertowskie harcerki^[5].

Pod koniec sierpnia 1942, w trakcie prowadzonej od 22 lipca wielkiej akcji deportacyjnej z getta warszawskiego, Niemcy przystąpili do likwidacji żydowskich skupisk w podwarszawskich miejscowościach. Akcja eksterminacyjna objęła także getto w Rembertowie.

20 sierpnia 1942, we wczesnych godzinach porannych, do getta wkroczyła niemiecka żandarmeria, wsparta przez litewskich kolaborantów oraz polską granatową policję. Wśród strzałów i krzyków wszystkich mieszkańców getta spędzono na skraj miasta, na teren nieistniejących obecnie ogródków działkowych po wschodniej stronie ul. Stefana Batorego (ob. Markietanki). Tam przeprowadzono szybką „selekcję”^[1][6]. Osoby starsze, chore i zniedołężniałe – a więc niezdolne do długiego marszu – Niemcy zabrali na pustać w lesie między Rembertowem a Wesołą i tam rozstrzelali. Prawdopodobnie zamordowano w ten sposób od 100 do 300 Żydów. Pozostałych mieszkańców getta, w liczbie około tysiąca, uformowano w kolumnę i pognano w kierunku Falenicy^[1][7]. Po odejściu Niemców młodociani Polacy przystąpili do grabieży pozostawionego w opuszczonych domach mienia^[2].

Tymczasem w tumanach kurzu i w dotkliwym upale Żydów z Rembertowa popędzono wzdłuż obecnej ul. Działyńczyków, a następnie przez Wawer w kierunku stacji kolejowej w Falenicy^[6]. Trasa przemarszu „kolumny ewakuacyjnej” liczyła około 13 kilometrów. O tym, jak szybkie było tempo marszu, może świadczyć fakt, iż kolumna dotarła na miejsce przeznaczenia już ok. godziny 11:00^[8]. Po drodze eskorta złożona z konnych żandarmów, litewskich „szaulisów” i granatowych policjantów bezlitośnie mordowała każdego Żyda, który opóźniał marsz lub nie miał siły iść dalej. Świadkowie wspominali, iż pobocza na szlaku przemarszu kolumny były gęsto usłane trupami^[6][9]. Największa masakra miała miejsce nieopodal stacji kolejowej w Aninie, przy skrzyżowaniu ulicy Królewskiej^[c] z VIII Poprzeczną. Około 45 Żydów podjęło tam próbę ucieczki do pobliskiego lasu, lecz wszyscy zostali zastrzeleni. Ciała zamordowanych pogrzebano na posesji dr. Dutkiewicza, leżącej nieco na wschód kanału wawerskiego^[10].

Kolumna dotarła ostatecznie na rampę falenickiej stacji kolejowej, położoną na południe od budynków dworca^[11]. Wszystkich rembertowskich Żydów niezwłocznie załadowano do bydlęcych wagonów^[12]. W sierpniowym upale pociąg przez wiele godzin musiał jednak oczekiwać na bocznicy, dopóki do wagonów nie załadowano kilku tysięcy Żydów z likwidowanego równocześnie getta w Falenicy. Do tego samego transportu Niemcy skierowali jeszcze grupę kilkuset Żydów z Otwocka (w większości dzieci)^[13]. Na samym końcu do wagonów trafili natomiast żydowscy policjanci, pomagający dotąd Niemcom przy deportacji swoich rodaków^[14]. Po zmroku złożony z ok. 40 wagonów transport odjechał do obozu zagłady w Treblince^[1][15].

16 listopada 1942 gubernator dystryktu warszawskiego Ludwig Fischer wydał zarządzenie w sprawie utworzenia tzw. gett szczątkowych w sześciu miastach dystryktu warszawskiego. Jedno z takich gett powstało w Rembertowie. Niemcy umieścili tam ok. 200 żydowskich mężczyzn, których zmuszali do niewolniczej pracy – przede wszystkim w fabryce amunicji „Pocisk” w Rembertowie oraz w zakładach „Smitt i Junk” w Kawęczynie. „Getto szczątkowe” utworzono w obrębie dawnego getta – w kwartale położonym między ulicami Żwirki i Kościuszki (zajęto na ten cel kilka posesji należących do znanych rembertowskich kupców – Bitterów)^[1][16].

W czerwcu 1943 roku Niemcy zlikwidowali „getto szczątkowe”, a zamieszkujących w nim Żydów rozstrzelali na terenie ogródków działkowych przy ul. Batorego^[1].

Zaledwie kilkudziesięciu rembertowskich Żydów zdołało przeżyć niemiecką okupację. Wspomnienia ocalałych zebrał i opublikował Shimon Kanc w pracy pod tytułem: Sefer zikaron le kehilot Rembertów, Okuniew, Miłosna (wyd. Jad Waszem, Jerozolima 1989)^[5].

Po wojnie ofiary getta w Rembertowie upamiętniono trzema wykonanymi z piaskowca tablicami projektu Karola Tchorka. Ich lokalizacja jest następująca:

• ul. Markietanki róg Cyrulików w Rembertowie (upamiętnia Żydów zamordowanych podczas likwidacji „getta szczątkowego” w czerwcu 1943);
• ul. Okuniewska, w lesie między Rembertowem a Wesołą, nieopodal wiaduktu kolejowego (upamiętnia starców i chorych rozstrzelanych podczas akcji wysiedleńczej w sierpniu 1942);
• ul. Michała Kajki róg VIII Poprzecznej w Wawrze (upamiętnia 45 rembertowskich Żydów zastrzelonych podczas przemarszu do Falenicy w sierpniu 1942).

W 1977 zrodziła się inicjatywa zorganizowania marszu pamięci z Rembertowa do Falenicy. Miał się on odbyć wzdłuż tej samej trasy, którą Żydzi z Rembertowa musieli pieszo pokonać przed wywiezieniem do Treblinki. Pod błahym pretekstem komunistyczne władze nie wyraziły jednak zgody na zorganizowanie uroczystości. Pierwszy marsz – skromny i de facto nielegalny – odbył się dopiero w 1984. Godne upamiętnienie ofiar rembertowskiego getta okazało się możliwe dopiero po przełomie politycznym 1989 roku^[17]. Dwukrotnie w okrągłą rocznicę likwidacji gett w Rembertowie i Falenicy zorganizowano uroczyste marsze pamięci (1992 i 2012).

Rembertowscy Żydzi zostali upamiętnieni jednym z kamieni z nazwą miejscowości, stanowiącym element pomnika Ofiar Obozu Zagłady w Treblince^[18].

• Jan Czerniawski (red.): Wawer i jego osiedla. Warszawa: Wydział Kultury dla Dzielnicy Wawer m. st. Warszawy, 2007. ISBN 978-83-921690-3-1.
  • Wiktor Kulerski: Marsz (20 VIII 1942). W: Stanisław Czerniawski (red.): Wawer i jego osiedla. 2007.
• Włodzimierz Graf [et. al.]: Walka i pamięć. Z orężnych tradycji Rembertowa. Warszawa: Akademia Obrony Narodowej i Wojskowy Instytut Historyczny, 2000. ISBN 83-88062-36-0.
• Edward Kopówka: Plan kamieni symbolicznych. Treblinka: Muzeum Walki i Męczeństwa w Treblince, 2014. ISBN 978-83-88761-46-1.
• Edward Żmijewski [et al.]: Miejsca pamięci gminy Rembertów. Warszawa-Rembertów: Wydawnictwo Sióstr Loretanek, 1995. ISBN 83-85013-96-2.