Gwara – Wikipedia, wolna encyklopedia

Ten artykuł dotyczy pojęcia z dziedziny dialektologii. Zobacz też: inne znaczenia słowa „gwara”.

Gwara – termin określający odmiany języka odrębne od odmiany ogólnej. Określenie to jest przede wszystkim odnoszone do terytorialnych, lokalnych odmian języka[1], odróżniających się pod względem cech językowych od odmian sąsiadujących (mowy sąsiednich okolic) i od szerzej znanej odmiany standardowej (języka ogólnego)[2][3][4]. Tak pojmowane odrębności gwarowe widoczne są zarówno w zakresie słownictwa, jak i szeroko pojmowanego systemu gramatyki[2].

Gwary wykazują rozmaite różnice względem języka ogólnego – w przypadku języka polskiego są to m.in. odrębności fleksyjne (charakterystyczne formy odmiany, np. chłopakewi, zróbta), fonetyczne (np. zaba, ido) czy leksykalne (liczne słownictwo obce innym odmianom języka). W systemach gwarowych utrzymują się dawne cechy i elementy języka, nieobecne w jego współczesnej standardowej odmianie, dzięki czemu gwary ludowe mogą stanowić skarbnicę wiedzy na temat procesów językowych. Polskie gwary współistnieją z polszczyzną ogólną, która jest stosowana w szerszym spektrum domen komunikacyjnych[5].

Według jednego z ujęć można przyjąć, że „gwara” to rodzimy synonim terminów pochodzenia obcego, takich jak „dialekt” i „argot”[6]. O ile zdarza się, że określenie „gwara” jest stosowane wymiennie z zapożyczonym terminem „dialekt”[7][8], to w polskiej praktyce terminologicznej często rozróżnia się te dwa terminy, mianem gwary określając mowę ludności ze stosunkowo niewielkiego obszaru, termin „dialekt” zaś rezerwując dla zespołów kilku lub kilkunastu gwar[2]. W polskiej tradycji dialektologicznej jednostkę tę ujmuje się zatem jako podrzędną w stosunku do dialektu[3][9], bliskoznaczną wobec terminu „poddialekt” lub „subdialekt”[10][11]. Jednocześnie termin „gwara” bywa odnoszony do odrębności językowych o podłożu ściśle socjalnym (nie zaś geograficznym), obecnych na płaszczyźnie leksyki[2].

Termin „gwara” bywa odbierany jako nacechowany pejoratywnie, choć na gruncie dialektologii ma on charakter neutralny i nie implikuje negatywnego wartościowania[12]. Polskie językoznawstwo prawie do końca XX w. wyraźnie rozgraniczało pojęcia gwary i dialektu[13].

Granice gwar, podobnie jak granice dialektów, nakreślane są w badaniach językoznawczych poprzez zestawianie językowych cech dystynktywnych (odróżniających) na określonych terytoriach i niejednokrotnie mają charakter umowny.

Konwencje terminologiczne

[edytuj | edytuj kod]

Niekiedy pojęcia „gwara” i „dialekt” używane są zamiennie, np. zróżnicowany wewnętrznie etnolekt śląski bywa popularnie określany zarówno jako „gwara śląska”, jak i „dialekt śląski”. Taka konwencja nazewnicza zyskuje również uznanie ze strony niektórych polskich dialektologów[9][14]. Mianem gwary określa się także mowę ludności wiejskiej jako całość[3].

W innym, stosunkowo nowym ujęciu termin „gwara” przyjmuje rozszerzony zakres znaczeniowy, określając również inne przejawy odrębności językowej, takie jak żargon/socjolekt (elementy leksykalne właściwe dla pewnej grupy społecznej, zawodowej lub subkultury) oraz odmiany języka charakterystyczne dla niewykształconych mieszkańców środowisk miejskich. Terminów „gwara ludowa” i „gwara terytorialna” używa się zatem, aby odróżnić gwary w sensie klasycznym od nowszych pojęć, takich jak gwara miejska, gwara środowiskowa i gwara zawodowa[15]. W podobnym sensie stosowany bywa termin „dialekt” (mowa np. o dialektach miejskich i środowiskowych, społecznych)[1][16]. Na gruncie polskiego językoznawstwa nie wypracowano jednolitej terminologii określającej socjalne warianty języka[17].

Jako że polskie gwary terytorialne, w przeciwieństwie do profesjolektów, prócz różnic leksykalnych wykazują regularne odmienności gramatyczne, fonetyczne i fonologiczne w stosunku do języka ogólnopolskiego, używanie terminu „gwara” w odniesieniu do profesjolektów uchodzi niekiedy za niefortunne (według autorów Słownika terminologii językoznawczej wystarczyłoby określenie „słownictwo zawodowe”). Termin „gwara zawodowa” przyjął się jednak szeroko ze względu na to, że gwary zawodowe robotników i rzemieślników, do których sprowadzają się gwary miejskie, zachowują ze względu na ich wzajemne związki pewne podobieństwa fonetyczne i fonologiczne zbliżające je do gwar terytorialnych[18]. Tomasz Piekot stwierdza, że użycie terminu „gwara” w takich sformułowaniach jak: gwara zawodowa, gwara studencka, gwara więzienna itp. wynika z mało trafnego przeniesienia na grunt socjolingwistyki metod i pojęć dialektologicznych, przy czym uzasadnione wydaje się nazywanie w ten sposób takich odmian społecznych i grupowych, które wywodzą się z gwary ludowej, a nie polszczyzny potocznej[19].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b Jerzy Podracki, Miasto i jego język (gwary miejskie i środowiskowe na lekcjach języka polskiego), „Prace filologiczne”, 26, Skł. gł. w Księgarni E. Wendego, 1976, s. 331–335, patrz s. 331.
  2. ↑ a b c d Kazimierz Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, s. 232, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897.
  3. ↑ a b c Stanisław Urbańczyk (red.), Encyklopedia języka polskiego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1992, s. 105, ISBN 83-04-02994-4, OCLC 30953882.
  4. ↑ Feliks Czyżewski, Atlas etnolingwistyczny Pobuża. Uwagi wstępne o kwestionariuszu, [w:] Zdzisława Krążyńska, Zygmunt Zagórski (red.), Poznańskie spotkania językoznawcze, t. 10, Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2002, s. 15–28, ISBN 978-83-7063-371-4, patrz s. 17.
  5. ↑ Andrzej Markowski: Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 105. ISBN 83-01-14526-9.
  6. ↑ Dubisz, Karaś i Kolis 1995 ↓, s. 53.
  7. ↑ Barbara Szydłowska-Ceglowa, W sprawie terminologii językoznawczej w badaniach polonijnych, „Przegląd Zachodni”, nr 1, Instytut Zachodni, 1988, s. 1–21, patrz s. 2.
  8. ↑ „Český jazyk a literatura: časopis pro vyučování jazyku”, 59 (3), Státní pedagogické nakl., 2008, patrz s. 113, przyp. 1 (cz.).
  9. ↑ a b Bogusław Wyderka, Czy gwara śląska w nowej roli?, [w:] Karol Dejna i inni red., Rozprawy Komisji Językowej, t. 48, Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, 2003, s. 149–157, ISSN 0076-0390.
  10. ↑ Tomasz Wicherkiewicz, Ginące języki, etniczność, tożsamość i polityka, [w:] Nicole Nau i inni red., Języki w niebezpieczeństwie: księga wiedzy, Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, 2016, s. 105–133, DOI: 10.14746/9788394719845, ISBN 978-83-947198-4-5, patrz s. 105.
  11. ↑ Tomasz Kamusella, Silesian: From Subdialect to Language after 1989, „Rocznik Polsko-Niemiecki” (24/1), 2016, s. 78–119, DOI: 10.35757/RPN.2016.24.05, ISSN 2720-0345 (ang.), patrz s. 96.
  12. ↑ Tambor 2010 ↓, s. 77–78.
  13. ↑ Tambor 2010 ↓, s. 76.
  14. ↑ Ewa Siatkowska, Standaryzacja po kurpiowsku, „Polonica”, 37, 2017, s. 5–12, DOI: 10.17651/polon.37.12, ISSN 0137-9712, patrz s. 5.
  15. ↑ Jan Grzenia, gwara a żargon, [w:] Poradnia językowa PWN [online], sjp.pwn.pl, 25 kwietnia 2005 [dostęp 2019-01-02].
  16. ↑ Dubisz, Karaś i Kolis 1995 ↓, s. 31.
  17. ↑ Pavol Odaloš, KANIA, S.: SŁOWNIK ARGOTIZMÓW. Warszawa, Wiedza Powszechna 1995 (recenzja), „Jazykovedný časopis”, nr 2, 1997, s. 131–133 [dostęp 2023-10-02] (słow.), patrz s. 131.
  18. ↑ Zbigniew Gołąb, Adam Heinz, Kazimierz Polański, Słownik terminologii językoznawczej, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1968, OCLC 878841339.
  19. ↑ Tomasz Piekot, Język w grupie społecznej: wprowadzenie do analizy socjolektu, Wałbrzych: Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Angelusa Silesiusa, 2008, s. 30, ISBN 978-83-88425-38-7, OCLC 297524942.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Gwara&oldid=75313232”