Hachpat (klasztor) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Klasztor Hachpat

Հաղպատավանք

nr rej. 7.60/33
Kościół Świętego Krzyża (Surp Nyszan)
Państwo	Armenia
Miejscowość	Hachpat
Kościół	Apostolski Kościół Ormiański
Data budowy	X wiek
Położenie na mapie Armenii Klasztor Hachpat
Położenie na mapie prowincji Lori Klasztor Hachpat
41°05′38″N 44°42′43″E/41,093953 44,711847
Multimedia w Wikimedia Commons

Klasztory Hachpat i Sanahin^[a]

Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Państwo	Armenia
Typ	kulturowy
Spełniane kryterium	II, IV
Numer ref.	777
Region[b]	Europa i Ameryka Północna
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	1996, 2000 na 20 i 24. sesji
↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

Klasztor Hachpat (orm. Հաղպատավանք) – zabytkowy ormiański klasztor z X-XIII w. znajdujący się we wsi Hachpat, w prowincji Lorri, w północnej Armenii. Leży na płaskowyżu nad kanionem rzeki Debed, u podnóża góry Surplicz, na wysokości 1212 m n.p.m.^[1]. W 1996 klasztor Hachpat został wpisany na Listę światowego dziedzictwa UNESCO (w 2000 wpis został rozszerzony o pobliski zespół klasztorny Sanahin)^[2].

Klasztor wzniesiono mniej więcej w tym samym czasie co leżący niedaleko klasztor Sanahin. Oba jednak powstały w duchu tej samej epoki – rozkwitu panowania ormiańskiej dynastii Bagratydów – a każdy z nich odgrywał ważną rolę jako centrum duchowe, naukowe, edukacji i kultury^[3]. W obu kompleksach klasztornych główne zabudowania zostały zgrupowane dookoła świątyń, tworząc integralne architektonicznie organizmy, które usytuowane są asymetrycznie w odniesieniu do ich głównych osi. Oba kompleksy klasztorne mają wspólne nie tylko cechy kompozycyjne poszczególnych budowli, ale też detale architektoniczne i dekoracje, w wielu przypadkach niemal identyczne, co pozwala przypuszczać, że zostały wykonane przez rzemieślników pochodzących z tej samej szkoły^[4].

Przypuszcza się, że pierwszy kościół stanął w IV wieku na ruinach wcześniejszej pogańskiej świątyni, nie ma jednak dokumentów potwierdzających tę tezę. Uważa się, że klasztor Hachpat został zbudowany w okresie panowania króla Abasa I (929-953), choć należy zauważyć, że najstarsze zabudowania pochodzą z czasów jego następcy, króla Aszota III (952-977)^[5][6]. Kolejne budowle powstawały aż do połowy XIII wieku. W średniowieczu stał się miejscem przechowywania całości piśmiennictwa ormiańskiego, niejako pierwszym matenadaranem (biblioteką manuskryptów). Mnisi przepisywali tu po ormiańsku dzieła z całego ówczesnego świata. W chwilach zagrożenia księgi chowano w górskich jaskiniach. Jeszcze w 1878 odkryto w jednej z nich spetryfikowane manuskrypty. W Hachpat nauczał słynny Grzegorz Magistros (Grigor Magistros Pahlawuni, 985-1085) – pisarz, poeta i wielki erudyta, który otrzymał tytuł Filozofa. Wielką sławę zdobyła działająca tu szkoła miniaturzystów^[1].

Po roku 1064, a więc po upadku królewskiej dynastii Bagratydów, klasztor zaczął stopniowo podupadać. Odzyskał znaczenie, gdy region Lori znalazł się pod panowaniem gruzińskiego królewskiego rodu Orbeliani, którzy przekazali klasztor w użytkowanie Zakarianom. W czasie swych rządów klasztor został rozbudowany zajmując obszar trzykrotnie większy od poprzedniego^[5]. W roku 1130 kompleks częściowo zniszczyło trzęsienie ziemi, a odbudowa nastąpiła pół wieku później^[7]. Już w połowie XIII wieku Hachpat stał się jednym z największych centrów religijnych i edukacyjnych w Armenii. Hachpat był centrum religijnym regionu Lori od XI wieku i od wtedy już rywalizował z sąsiednim klasztorem Sanahin. Oba klasztory zostały splądrowane podczas mongolskiego najazdu w roku 1235. Kolejnym ważnym etapem w historii klasztoru był najazd wojsk Tamerlana pod koniec XIV wieku oraz późniejsza wojna między rządzoną przez Safawidów Persją a Imperium Osmańskim. W wyniku traktatu pokojowego podpisanego w 1639 roku między tymi dwoma potęgami Wschodnia Armenia została przyłączona do Persji. Postanowienia traktatu okazały się korzystne dla klasztoru, który został odrestaurowany i ponownie prowadził swoją rolę jako znaczący ośrodek religijny^[5], jednak dawnej świetności już nigdy nie udało się odzyskać. Tutejsi artyści i rękodzielnicy wyemigrowali do Persji, gdzie tworzyli w Nowej Dżulfie (ormiańskiej dzielnicy Isfahanu), Tebrizie i Teheranie^[1].

W klasztorze działał urodzony w Sanahinie Sajat-Nowa (1712-1795), pieśniarz i poeta, a zarazem dyplomata w służbie króla Gruzji Herakliusza II, który tworzył po ormiańsku, gruzińsku i azersku^[1].

Zespół klasztorny otoczony jest średniowiecznymi murami i składa się m.in. z czterech kościołów, dwóch narteksów, biblioteki, grobowca, wieży dzwonniczej oraz licznych płaskorzeźbionych płyt kamiennych zwanych chaczkarami.

Najstarszą i zarazem największą świątynią w kompleksie jest Kościół Świętego Krzyża (Surp Nyszan), zbudowany w latach 976-991 przez królową Chosrowanusz, żonę króla Aszota III z rodu Bagratydów. Jest to budowla centralna na planie krzyża, zwieńczona kopułą^[1]. Świątynia wyróżnia się spójnością oraz harmonią kształtu. W jej wnętrzu fantazyjny kształt wysokich podpór kopuły, wysuniętych do środka, gładko łączy się z wysokimi łukami spoczywającymi na nich i przechodzącymi na nich i przechodzącymi z półkolistych do ostro zakończonych^[4]. Na wschodniej elewacji znajduje się kopia reliefu z Sanahinu przedstawiająca rzeźby królów Lorri Gurgena (Cyriaka lub Korike) I i Symbata – synów fundatorki kościoła, królowej Chosrowanusz^[1]. Niegdyś wnętrze kościoła było zdobione rzeźbieniami i freskami. Wiadomo, iż główną apsydę kościoła ozdobiono freskami dwukrotnie – ostatnio w 2 poł. XIII w. Prawdopodobnie całe wnętrze pokryto malowidłami, ale jedyne pozostałości można zobaczyć na południowej ścianie^[4]. Kamienne schodki prowadzą na specjalnie zbudowany balkon, na którym podczas mszy zasiadała rodzina Kiurikianów^[1]. Ciemne obejście z łukowym zadaszeniem na zewnątrz północnej i wschodniej ściany kościoła. Na postumencie ustawiono tu chaczkar św. Zbawiciela (Amenapyrkicz) z 1273 – jeden z najcenniejszych zdobionych krzyży w Armenii^[7].

Do obejścia od wschodu głównego kościoła przylega biblioteka z połowy XI wieku, na planie kwadratu^[7]. Pierwotnie miała ona drewniany dach, prawdopodobnie okrągły i spiczasty, spoczywający na wewnętrznych kolumnach. Dach kamienny, oparty na krzyżujących się łukach, został wybudowany pomiędzy 1258 a 1262^[4]. W zbiorach bibliotecznych zachowały się cenne zabytki piśmiennictwa oraz sztuki iluminatorskiej, m.in. tzw. ewangeliarz z Hachpatu, zawierający scenę wjazdu Jezusa do Jerozolimy, z wyjątkowo realistycznie przedstawionym wyglądem miasta i jego mieszkańców.

W 1185 do zachodniej części kościoła dobudowano przedsionek (narteks), o czym informuje inskrypcja na północnej elewacji:

Tego typu dobudówki, zwane gawitami lub żamatunami, to jeden z charakterystycznych elementów średniowiecznej ormiańskiej architektury. Były przeznaczone na poranną i wieczorną posługę, dla parafian, dla których nie starczyło miejsca w głównej świątyni. Gawit ma powierzchnię większą niż sama świątynia, a jego sklepienie wspiera się na potężnych kolumnach. Przedsionek przed kościołem św. Krzyża jest unikatowy ze względu na swoją wielkość (21 × 18 m) i konstrukcję^[1]. Uważa się go za jeden z najcenniejszych takich obiektów w kraju – wzorowano się na nim, wznosząc przedsionki w późniejszych założeniach klasztornych w Armenii. Dzisiejszy wygląd zyskał na początku XIII wieku^[7].

Po obu bokach narteksu stoją dwa małe kościoły: na południu kościół św. Grzegorza z roku 1005 (stracił kopułę podczas rekonstrukcji w 1211)^[4] oraz na północy kościół Matki Bożej (Surp Astwacacin) z kopułą powtarzającą kształt tej przykrywającej główny kościół zespołu klasztornego^[7]. Ten drugi obiekt wybudowany został w latach 1208-1220^[5], a jego fundatorką była księżna Chatun, córka księcia Hasana Tesumiana^[1].

Na północ od wcześniej wymienionych obiektów leży najrozleglejszy obiekt zespołu klasztornego – gawit Hamazaspa, którego nazwa pochodzi od nazwiska przełożonego klasztoru, który zlecił jego wzniesienie w 1257. To największy gawit w Armenii, słynący z doskonałej akustyki. Do wschodniej ściany dołączono małą kaplicę^[7].

Na północ od gawitu znajduje się grobowiec rodziny Ukanian z VIII wieku. Składa się z trzech dużych, prostokątnych kaplic, stojących obok siebie. Służą one również jako podstawy dla chaczkarów^[4] autorstwa Mistrza Wahrama^[1].

Na górce na wschód od głównych zabudowań wznosi się wieża dzwonnicza z 1245 z ażurową wieżyczką i biforiami^[7]. Jej pierwsza kondygnacja została wykonana na planie krzyża, druga zaś jest prostokątna z odciętymi narożnikami. Nieco przysadzisty budynek udekorowany został malowniczymi detalami architektonicznymi – bliźniaczymi oknami z kolumnami, szczytami fasad o różnych rozmiarach i wysokości, na jakiej zostały zlokalizowane, a także siedmioboczną dzwonnicą, której spiczasty dach ma kształt taki jak dach głównego budynku. Artystyczna kompozycja tej wieży dzwonniczej znalazła później swoje odbicia w innych wieżach dzwonniczych w Armenii, ale także w innych budowlach^[4].

Na północnych obrzeżach kompleksu zachowała się prostokątna hala refektarza z połowy XIII wieku^[7]. To jeden z najważniejszych świeckich zabytków Armenii. Centralne sekcje zadaszenia wieńczą ośmioboczne sklepione kopuły z otworem oświetleniowym w szczycie. Łuki, rozciągające się na przestrzeni szerokości sali, nadają lekki wygląd wysokiemu stropowi stworzonemu przez klamry o odpowiednich proporcjach, krzyżujące się łuki, sklepienia i kopuły^[4].

• 
  Rzeźby królów Lorri: Gurgena (Cyriaka lub Korike) I i Symbata
• 
  Dzwonnica
• 
  Portal gavitu
• 
  Inskrypcje nad wejściem do gavitu
• 
• 
  Kościół Matki Bożej (Surp Astwacacin)
• 
  Zegar słoneczny
• 
• 

• Zdjęcia z Hachpatu