Język keczua – Wikipedia, wolna encyklopedia

Qhiswa Simi / Runa Simi (Quechua)
Obszar

Andy (Argentyna, Brazylia, Boliwia, Chile, Ekwador, Kolumbia, Peru)

Liczba mówiących

11 milionów

Pismo/alfabet

łacińskie

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
język urzędowy Boliwia, Kolumbia, Peru
Organ regulujący Academia Mayor de la Lengua Quechua
Kody języka
ISO 639-1 qu
ISO 639-2 que
ISO 639-3 que
IETF qu
Glottolog quec1387
Ethnologue que
GOST 7.75–97 кеч 300
SIL QUE
Występowanie
Ilustracja
Dialekty języka keczua
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wikipedia w języku keczua
Słownik języka keczua
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język keczua, kiczua (runa simi – „język ludzi”; hiszp. quechua) – język z rodziny keczua, którym posługują się Indianie Keczua. Był językiem urzędowym imperium inkaskiego aż do jego upadku, a po konkwiście do jego rozpowszechnienia przyczynili się misjonarze, przyjmując go za oficjalny język ewangelizacji (język misyjny). Obecnie językiem keczua posługuje się ok. 11 mln osób, głównie w Andach, od Argentyny, przez Ekwador po Kolumbię, a w Peru oraz Boliwii jest jednym z języków urzędowych (obok hiszpańskiego). Z języka keczua wywodzą się takie polskie wyrazy, jak inka, lama, puma, kauczuk, kondor czy guano.

Dialekty

[edytuj | edytuj kod]

Keczua jest językiem silnie zróżnicowanym dialektalnie. Wyróżnia się 44 odmiany, często wzajemnie niezrozumiałe[1], wobec czego niektórzy badacze mówią raczej o rodzinie języków keczuańskich, bądź o tzw. makrojęzyku keczua. Największym prestiżem cieszy się odmiana z Cuzco, używana również jako lingua franca na terenach od jeziora Titicaca do Ayacucho[2].

Alfabet

[edytuj | edytuj kod]

Do zapisu keczua stosuje się alfabet łaciński. Alfabet keczua składa się z następujących znaków: a, ch, chh, ch', h, i, k, kh, k', l, ll, m, n, ñ, p, ph, p', q, qh, q', r, s, t, th, t', u, w, y.

Fonetyka

[edytuj | edytuj kod]

Spółgłoski

[edytuj | edytuj kod]
wargowe dziąsłowe zadziąsłowe podniebienne miękko
-podniebienne
języczkowe krtaniowe
zwarte p t k q
zwarte przydechowe pʰ tʰ ʰ kʰ qʰ
ejektywne ʼ
szczelinowe s h
nosowe m n ɲ
boczne l ʎ
uderzeniowe ɾ
półotwarte j w

Samogłoski

[edytuj | edytuj kod]

Język keczua ma trzy samogłoski: /a/, /i/, /u/. Po spółgłosce języczkowej /i/ i /u/ brzmią jak [e] i [o]. Akcent zawsze pada na przedostatnią sylabę wyrazu. Nie ma tonów ani iloczasu.

Gramatyka

[edytuj | edytuj kod]

Keczua jest bardzo regularnym językiem aglutynacyjnym. Typowy szyk wyrazów w zdaniu to SOV. Szczególną cechą gramatyczną jest dwuosobowa odmiana czasownika (zgodność czasownika z podmiotem i jednocześnie z dopełnieniem). Język keczua także gramatycznie oddaje przekonanie nadawcy o prawdziwości stwierdzenia (ang. evidentiality). Osobne przyrostki gramatyczne wskazują, kto odniesie korzyść z danej akcji i stosunek nadawcy na temat akcji.

Poszczególne sufiksy są „przylepiane” (łac. agglutinare) do wyrazu, precyzując w ten sposób znaczenie. Przykład:

  • wasi – dom
  • wasi-yki – twój dom
  • wasiyki-kuna – twoje domy
  • wasiykikuna-manta – z twoich domów

Rzeczownik

[edytuj | edytuj kod]

Rzeczowniki są nieodmienne, funkcje gramatyczne zaznaczane są przez szereg dodawanych doń przyrostków:

  • llaqta – miasto
  • llaqtata – do miasta
  • llaqtamanta – z miasta
  • llaqtapi – w mieście
  • llaqtakama – aż do miasta

Przymiotnik

[edytuj | edytuj kod]

Przymiotniki są nieodmienne

  • hatun wasi – duży dom
  • hatun wasikuna – duże domy

Czasownik

[edytuj | edytuj kod]

Czasowniki odmieniają się przez osoby, czasy i tryby za pomocą licznych specjalnych przyrostków, które bliżej charakteryzują określany wyraz – mają znaczenie np. wątpiące, potwierdzające itd. Nie ma czasowników nieregularnych[3].

Przykład odmiany czasownika rimay (mówić) w czasie teraźniejszym:

  • noqa rima-ni – mówię
  • qan rima-nki – mówisz
  • pay rima-n – on/ona mówi
  • noqayku rima-yku – mówimy (tzw. my ekskluzywne, nieobejmujące rozmówcy)
  • noqanchis rima-nchis – mówimy (my inkluzywne, obejmujące także rozmówców)
  • qanhuna rima-nkichis – mówicie
  • paykuna rima-nku – mówią

Czas przeszły tworzy się poprzez dodanie -ra- pomiędzy temat a końcówką: rima-ra-ni, rima-ra-nki itd.

Przeczenie tworzy się za pomocą podwójnej partykuły mana … chu np. mana riman-chu (on nie mówi).

Inne często używane sufiksy

[edytuj | edytuj kod]
  • -chi- – znaczenie kauzatywne, np. qhaway – patrzeć, qhawa-chi-y – pokazać;
  • -yoq – „z” np. lichi-yoq – z mlekiem
  • -cha – zdrobnienie np. wasi-cha – domek
  • -lla – „tylko” np. noqa-lla – tylko ja

Słownictwo

[edytuj | edytuj kod]

Zasób leksykalny języka keczua opiera się na słownictwie lokalnym, choć istnieje również pewna liczba zapożyczeń z języka hiszpańskiego np. sirwisa – piwo, mediko – lekarz, turu – byk itd. Większość użytkowników jest dwujęzyczna, i również w peruwiańskiej odmianie języka hiszpańskiego istnieje wiele słów przejętych z keczua, np. papa ziemniaki.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Monografia keczua, perskiego, portugalskiego i rumuńskiego, pod red. Adama Weinsberga. – Warszawa : Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1987. ISBN 83-230-0476-5 ss. 13–37.
  • Ronal Wright, Quechua Phrasebook, Lonely Planet Publications, 1989, ISBN 0-86442-039-0.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]