Jakub Henryk Zerneke – Wikipedia, wolna encyklopedia

Jakub Henryk Zerneke

Jacob Heinrich Zernecke

Data i miejsce urodzenia	1672 Toruń
Data i miejsce śmierci	1741 Gdańsk
Miejsce spoczynku	kościół NMP w Gdańsku
Zawód, zajęcie	historyk, kronikarz, burmistrz Torunia
Multimedia w Wikimedia Commons

Jakub Henryk Zerneke (również Jakub Henryk Zenrecke^[1], Jacob Heinrich Zenrecke^[2], ur. 18 listopada 1672 w Toruniu, zm. 29 października 1741^[3]) – polski kronikarz, historyk, burmistrz Torunia.

Był najmłodszym synem Johanna i Christine, córki rajcy toruńskiego Johanna Moellera (Möllera)^[4][5]. Rodzina od strony ojca pochodziła z Bergen auf Rügen. Ród Zernecków od początku XVI wieku zajmował się kowalstwem i wytwórstwem broni. Na przestrzeni lat za sprawą rosnących dochodów i zawieranych małżeństw ród awansował do elity w Bergen. Pierwszym członkiem rodu, który osiadł w Toruniu, był Johann Zernecke. W 1636 roku przeprowadził się do Gdańska, dwa lata później osiadł w Toruniu, gdzie uczył się zawodu kupieckiego w Johanna Moellera. W 1653 roku ożenił się z Christiną^[4]. Para miała ośmioro dzieci, z czego jedno zmarło w dzieciństwie^[6].

W okolicach 1676–1677 zmarła Christine Moeller. Osierocony Jakub Zerneke przez pójściem do szkoły był edukowany w domu przez Stephana Humiusa^[7]. W 1683 roku rozpoczął naukę w Gimnazjum Akademickim w Toruniu^[7][8]. Tam uczył się m.in. w historii u bogu Krzysztofa Hartknocha oraz języka polskiego^[7]. W 1692 roku rozpoczął naukę w gimnazjum w Gdańsku. Rok później odbył wyprawę po Prusach Wschodnich^[9].

W 1694 roku Zerneke rozpoczął studia teologiczne w Lipsku^[9][10]. Podczas studiów odbywał wyprawy po dzisiejszych Niemczech, Niderlandach, Belgii, Wielkiej Brytanii, Austrii i Węgier^[11]. Planował również wizytę we Francji^[12]. W Wiedniu pozyskał egzemplarz XVI-wiecznej księgi Reci z mudrcu pohanskych jakoż i z Petrrky vybrane a prelozone Jana Češki^[13]. Z nieznanych powodów w listopadzie 1697 roku Zerneke porzucił studia teologiczne na rzecz prawniczych i filozoficznych w Rostocku^[12][10]. W 1698 roku ukazała się Rozprawa Jacoba Heinricha Zerneckego z czasu studiów, będąca streszczeniem dysputy teologicznej^[14].

W 1699 roku osiadł w Toruniu^[2]. 30 grudnia 1699 roku został sekretarzem Rady Miejskiej^[a][15]. Do jego zadań należało prowadzenie protokołów czynności rady miejskiej, a także reprezentowanie jej w sądach i na sejmikach. Podczas III wojny północnej dwukrotnie (1701 i 1702) powierzono mu zadanie doprowadzenia wystawianych przez Toruń żołnierzy na przegląd sił zbrojnych województwa chełmińskiego^[15]. Podczas oblężenia Torunia w 1703 roku wraz z Janem Baumgartenem bezskutecznie prosił wojska szwedzkie o zaniechanie ostrzału domów prywatnych. Wykorzystując fakt, że Szwecja była krajem protestanckim, obaj podkreślali, że w wyniku ostrzałów giną ewangelicy oraz są niszczone ich świątynie^[16]. W 1706 roku zrezygnował ze stanowiska sekretarza. Trzy lata później został wybrany wiceprzewodniczącym ławy toruńskiej^[17].

1 maja 1702 roku ożenił się z Concordią, córką gdańskiego kupca Mathiasa Stannickiego^[18][2]. Małżeństwo miało dwóch synów Heinricha i Valentina oraz cztery córki^[2]. Rodzina mieszkała w kamienicy na styku ulic Żeglarskiej i św. Jana (obecnie ul. Żeglarska 16)^[19].

W 1713 roku został członkiem toruńskiej rady miejskiej. W 1706 roku został ławnikiem, w 1712 roku sędzią, w 1713 roku rajcą^[2]. W 1720 został burmistrzem Toruniu, wówczas urządowi w hierarchii władz miejskich na drugim miejscu po prezydencie^[2][20]. W marcu 1723 roku awansował na stanowisko burmistrza prezydującego^[21]. W pierwszych miesiącach swojej pracy na tym stanowisko załagodził konflikt pomiędzy władzami miejskimi a jezuitami, przeprowadził rewizję przepisów przeciwpożarowych, uwolnił kasę miejską od niektórych roszczeń ze strony możnych rodzin szlacheckich oraz zakończył budowę Domu Pracy Przymusowej^[22].

Według tradycji, mieszkańcy Torunia tak bardzo szanowali Zernekego, że ulicę, przy której mieszkał, wykładano słomą, by nie przeszkadzać historykowi^[23].

Podczas tumultu toruńskiego z 16–17 lipca 1724 roku przebywał w swoim domu. Jako burmistrz przez dłuższy czas nie interweniował w sprawie uspokojenia sytuacji. Zdaniem historyka Michała Targowskiego, Zerneke mógł zachować bierną postawę, gdyż za sprawy porządku i bezpieczeństwa odpowiadał drugi burmistrz, prezydent Jan Gotfryd Rösner^[24]. Śledztwo w sprawie zamieszek prowadził sąd asesorski, który w listopadzie 1724 roku skazał na śmierć czternastu toruńskich mieszczan, w tym Zernekego i Rösnera (za dopuszczenie i podżeganie do zamieszek, w wyniku których ewangelicy toruńscy zdemolowali kolegium jezuickie i sąsiadujący z nim klasztor)^[25][26][27]. Wyrok odczytano 19 listopada, jeszcze tego samego dnia obaj burmistrzowie zostali osadzeni w areszcie domowym^[27]. Obaj wysyłali do komisarzy listy z prośba o ułaskawianie, ale także odrzucili również propozycję ucieczki do Prus, licząc na pozytywny przebieg wydarzeń^[28]. 6 grudnia ludność katolicka z Torunia i okolic zebrała się w kościele św. Janów w Toruniu, gdzie u członków komisji wstawili się za Zernekem. Tego samego dnia komisarze zwrócili się do króla Augusta II Mocnego z prośbą o wydanie aktu łaski. Wykonanie wyroku przesunięto^[29].

7 grudnia 1724 roku ścięci zostali Jan Gotfryd Rösner i pozostali skazani. Do 11 grudnia Zerneke pozostawał w areszcie domowym^[29]. Następnego dnia do Torunia dotarł list odwołujący jego egzekucję^[30]. Będąc świadomy, że jego ułaskawienie spotkało się z niezadowoleniem ze strony wielu członków toruńskich elit, 30 grudnia wyjechał do Gdańska^[30]. Na miejscu znalazł się w pierwszych dnia stycznia 1725 roku^[31].

Zamieszkał w kamienicy przy ul. Piwnej. Cieszył się poważaniem i ochroną gdańskiej rady miejskiej. Utrzymywał kontakt z toruńską radą miejską (formalnie był jej członkiem do 1731 roku) oraz z duchownym Christopherem Andreasem Geretem^[31]. Kamienica Zernekego została uszkodzona podczas oblężenia Gdańska przez połączone wojska rosyjskie i saskie w 1734 roku^[32].

Zmarł 29 października 1741 roku. Został pochowany w kościele mariackim w Gdańsku^[32]. W 1763 roku Heinrich Zernecke ufundował w kościele mariackim nowe rodowe mauzoleum, w którym złożono ciało Jakuba Zernekego^[33].

Mając dostęp do archiwów opracował kilka prac o historii Torunia w języku niemieckim^[2][20]. W 1706 roku wydał Lusus anagramatico poeticus, zbiór żartobliwych anagramów, ułożonych z liter tworzących nazwiska przedstawicieli elit toruńskich. W 1710 roku wydał Das verpestete Thorn..., poświęcony epidemiom w Toruniu^[34]. Rok później ukazała się Historiae Thoruniensis Naufragae Tabulae... (pol. Tablice rozbitków historii toruńskiej...), poświęcona rozmaitym wydarzeniom z historii Torunia^[35]. Praca ta został w 1727 roku ponownie wydana, pod tytułem Thornische Chronica (pol. Kronika toruńska)^[36][37]. W nowym wydaniu Zerneke przedstawił wydarzenia z lat 1712–1726^[38]. Praca, zawierająca relacje z tumultu toruńskiego, cieszyła się popularnością w Europie i na przestrzeni lat stała się najczęściej spotykanym na świecie starodrukiem związanym z Toruniem^[39]. W Thornische Chronica orzekł, że Mikołaj Kopernik mieszkał w kamienicy położonej na rogu ul. Ducha Św. i św. Anny (ob. ul. Mikołaja Kopernika)^[40]. W 1712 roku ukazały się również Das bei denen schwedischen Kriegen bekriegte Thorn (pol. Toruń przez szwedzkie wojny zwojowany) i Summarischer Entwurf des geehrten und gelehrten Thorns (pol. Sumaryczny szkic czcigodnego i uczonego Torunia)^[41].

Spuścizną po Zerneke są również jego odpisy dzieł innych historyków, znajdujące się w zbiorach Biblioteki Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk i Archiwum Państwowego w Toruniu^[42].

Już za życia został upamiętniony przez luterańskiego duchownego Christophera Andreasa Gereta, który w 1723 roku napisał wiersz na cześć Zernekego^[43]. W 1727 roku Georg P. Busch i Daniel Klein wykonali grafikę portretową Zernekego^[30]. Inny portret Zernekego wykonał Jacob Wessel w latach 60. XVIII wieku^[31].

Za sprawą tumultu toruńskiego stał się powszechnie znany w Europie. Jego nazwisko pojawiło się w ponad 150 drukowanych broszurach i ulotkach na temat zamieszek. W 1733 roku ukazała się książka biograficzna Vita Jacobbi Henrici Zerneckii (pol. Życie Jakuba Henryka Zernekego) autorstwa Johanna Benjamina Dragheima^[44]. Zerneke i Rösner zaczęto wpisywać w kontekst rywalizacji na tle narodowym pomiędzy Niemcami a Polakami^[45]. Na przełomie XIX i XX wieku Walter Friedrich Zernecke wydał dwutomową historię swojej rodziny. Drugi tom był poświęcony wyłącznie Jakubowi^[46].

W Toruniu nie znajduje się żadne trwałe upamiętnienie Jakuba Henryka Zernekego^[46].

• Jerzy Domasłowski: Zarys dziejów. W: Jerzy Domasłowski, Jarosław Jarzewicz: Kościół Najświętszej Marii Panny w Toruniu. Toruń: 1998. ISBN 83-87639-06-0.
• Helena Dzienis. Ślady rodziny Zernecke w zasobach Biblioteki Gdańskiej. „Libri Gedanenses Rocznik Biblioteki Gdańskiej”. XXXI/XXXII, 2015. Polska Akademia Nauk, Biblioteka Gdańska. 
• Krzysztof Mikulski. Mikołaj Kopernik wciąż tajemniczy? Obrazki z życia astronoma w przededniu 550. rocznicy urodzin. „Nauka”. 1, 2022. 
• Jarosław Poraziński. Oblężenie Torunia w 1703 r. : uwagi i refleksje w związku z 300 rocznicą. „Rocznik Toruński”. 30, 2003. 
• Jerzy Serczyk. Obraz zakonu krzyżackiego w historiografii toruńskiej okresu wczesnego oświecenia. „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Historia”. 9 (58), 1973. 
• Marcin Swobodziński. Narodziny mitu „toruńskiej krwawej łaźni” i „krwawego sądu”. „Rocznik Toruński”. 38, 2011. 
• Michał Targowski: Jacon Heinrich Zernecke. Wybitny torunianin. Toruń: Towarzystwo Miłośników Torunia, 2022. ISBN 978-83-965112-0-1.
• Martina Thomsen. "...i tak zostanie toruńska Niniwa zburzona." : pismo Daniela Ernesta Jabłońskiego "Das Betrübte Thorn" z 1725 r.. „Rocznik Toruński”. 33, 2006.