Jan Chodźko-Zajko – Wikipedia, wolna encyklopedia

Artykuł ten został zgłoszony do umieszczenia na stronie głównej w rubryce „Czy wiesz”.
Pomóż nam go sprawdzić: oceń zgłoszoną nominację.

Ten artykuł dotyczy oficera piechoty. Zobacz też: inne postaci noszące imię i nazwisko Jan Chodźko.

Jan Chodźko-Zajko

Zajączek

Jan Chodźko-Zajko w mundurze podpułkownika 58 pułku piechoty (1928–1929)
podpułkownik piechoty
Data i miejsce urodzenia	22 lipca 1890 Sopoćkinie
Data i miejsce śmierci	wiosna 1940 Charków
Przebieg służby
Siły zbrojne	Wojsko Polskie
Jednostki	Komenda Miasta Lwów
Stanowiska	komendant miasta
Główne wojny i bitwy	I wojna światowa wojna polsko-ukraińska wojna polsko-bolszewicka II wojna światowa kampania wrześniowa
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Jan Chodźko-Zajko^[a], ps. Zajączek (ur. 10 lipca^?/22 lipca 1890^[2] w Sopoćkiniach, zm. wiosną 1940 w Charkowie) – podpułkownik piechoty Wojska Polskiego, działacz niepodległościowy, kawaler Orderu Virtuti Militari, ofiara zbrodni katyńskiej.

Syn Józefa i Anny z domu Szukieć, urodzony 22 lipca 1890 w Sopoćkiniach, w ówczesnym powiecie augustowskim guberni suwalskiej^[3][4]. W 1911, po złożeniu egzaminu z zakresu szkoły średniej w Moskwie, został powołany do armii rosyjskiej i wcielony do 13 pułku strzelców syberyjskich (ros. 13-й Сибирский стрелковый полк), należącego do 4 Dywizji Strzelców Syberyjskich^[3]. 17 października tego roku został mianowany młodszym podoficerem^[2]. Od 1914 w szeregach 15 kompanii tego oddziału walczył na froncie^[3][2]. 30 września 1915 został mianowany chorążym ze starszeństwem z 8 lipca 1915^[2]. 21 sierpnia 1916 został mianowany podporucznikiem ze starszeństwem z 9 lutego 1916^[2][b]. Był trzykrotnie ranny^[3]. W lipcu 1917 został wybrany delegatem do Komitetu Wykonawczego Związku Wojskowych Polaków 12 Armii^[3]. W komitecie pełnił funkcję sekretarza i oficera łącznikowego^[3]. 13 września 1917 został awansowany na stopień sztabskapitana^[3].

18 grudnia 1917 został wezwany do sztabu I Korpusu Polskiego w Rosji i wyznaczony emisariuszem na front północny^[3]. W marcu 1918, w drodze powrotnej do korpusu, został zatrzymany przez Niemców i internowany w Grodnie^[3]. 6 maja tego roku, po uwolnieniu, przybył do korpusu, został zaliczony do Legii Rycerskiej i przydzielony do wydziału spraw poufnych 2 Dywizji Strzelców Polskich^[3]. W tym samym czasie związał się z Polską Organizacją Wojskową^[3]. Z polecenia kapitana Tadeusza Lechnickiego zajmował się wywożeniem i magazynowaniem broni i materiałów wybuchowych^[3]. W czerwcu 1918, po kapitulacji korpusu, razem z kapitanem Lechnickim wyjechał z Bobrujska do Kijowa, gdzie został oficerem do zleceń ówczesnego komendanta placu, kapitana Leopolda Lisa-Kuli^[3]. Przybrał pseudonim Zajączek^[3]. 4 sierpnia na własną prośbę został odkomenderowany do Organizacji Werbunkowo-Agitacyjnej i wyznaczony na stanowisko oficera do zleceń pułkownika Leona Bobickiego^[3]. 10 sierpnia pułkownik Michał Rola-Żymierski powierzył mu funkcję oficera łącznikowego II Korpusu Polskiego w Rosji z generałem Lucjanem Żeligowskim na Kubaniu^[3]. W czasie pełnienia tej funkcji był aresztowany przez bolszewików (dwukrotnie, w Briańsku i Orle), Petlurowców (w Konotopie) i Austriaków na stacji kolejowej Synelnykowe^[3].

W grudniu 1918 został mianowany komendantem sztabu 4 Dywizji Strzelców Polskich, a w lutym 1919 dowódcą kompanii sztabowej dywizji^[3]. 28 marca tego roku został przeniesiony do 13 pułku strzelców polskich i odkomenderowany do szkoły oficerskiej 4 DSP w charakterze frekwentanta^[3][c]. Razem z 4 Dywizją generała Lucjana Żeligowskiego wrócił do Polski^[3]. 8 lipca 1919 został przydzielony do 30 pułku piechoty na stanowisko dowódcy kompanii^[3]. Na wojnie z bolszewikami dowodził III batalionem 30 pp^[3]. Wyróżnił się 7 czerwca 1920 w boju o Hermanowicze^[3]. 23 grudnia 1920 dowódca 30 pp, podpułkownik Kazimierz Jacynik sporządził wniosek na odznaczenie orderem „Virtuti Militari”, w którym napisał: „dnia 7 czerwca 1920 baon otrzymał rozkaz zaatakowania Hermanowicz. Na wschód od folwarku Podolszczyzna, w lasku odrzucony w poprzednim dniu, nieprzyjaciel zgromadził nocą znaczne siły i umocnił linię lasu około 20 karabinami maszynowymi. Po walce ogniowej poprowadził kpt. Chodźko swój batalion do ataku na bagnety, przy czym wzięto 37 jeńców i 5 karabinów maszynowych. Brawura i szybka orientacja kpt. Chodźki spowodowała ten sukces”^[3].

Od 1 grudnia 1920 do 15 marca 1921 był słuchaczem kursu dowódców batalionów w Rembertowie, a po jego ukończeniu ponownie objął dowództwo III baonu 30 pp^[3]. 3 maja 1922 został zweryfikowany w stopniu majora ze starszeństwem od 1 czerwca 1919 i 348. lokatą w korpusie oficerów piechoty^[6][7]. 22 lipca tego roku ogłoszono jego przeniesienie do 1 pułku piechoty Legionów w Wilnie i zatwierdzenie na stanowisku dowódcy batalionu^[8][d]. Później został przydzielony do Rezerwy Oficerów Sztabowych przy Dowództwie Okręgu Korpusu Nr III w Grodnie^[9]. Z dniem 1 marca 1924 został przydzielony do macierzystego 1 pp Leg., „ponad etat, bez wyznaczenia funkcji do czasu dalszych zarządzeń MSWojsk.”^[10][11] 1 grudnia 1924 prezydent RP nadał mu stopień podpułkownika z dniem 15 sierpnia 1924 i 96. lokatą w korpusie oficerów piechoty^[12][13][14]. 22 maja 1925 ogłoszono jego przeniesienie do 10 pułku piechoty w Łowiczu i zatwierdzenie na stanowisku zastępcy dowódcy pułku^[15][e]. W styczniu 1927 został przeniesiony do 58 pułku piechoty w Poznaniu na stanowisko zastępcy dowódcy pułku^[16][17][f]. 24 października 1929 został przeniesiony do 52 pułku piechoty w Złoczowie na stanowisko dowódcy pułku^[3][18][19]. Obowiązki dowódcy pułku łączył z społeczną funkcją zastępcy prezesa zarządu Komitetu Powiatowego Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego w Złoczowie^[3]. W 1937 został mianowany komendantem Miasta Lwów^[20][21].

W czasie kampanii wrześniowej 1939 pełnił służbę na stanowisku komendanta Garnizonu Lwów i wziął udział w obronie miasta^[22]. Po kapitulacji załogi miasta dostał się do niewoli sowieckiej i został osadzony w obozie jenieckim w Starobielsku^[4]. Wiosną 1940 został zamordowany przez funkcjonariuszy NKWD w Charkowie^[4]. Ofiary tej zbrodni grzebano w bezimiennych mogiłach zbiorowych w Piatichatkach, gdzie od 17 czerwca 2000 mieści się oficjalnie Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie^[23]. Figuruje na tzw. liście Gajdideja (poz. 3567)^[24].

5 października 2007 minister obrony narodowej Aleksander Szczygło mianował go pośmiertnie na stopień pułkownika^[25]. Awans został ogłoszony 9 listopada 2007 w Warszawie, w trakcie uroczystości „Katyń Pamiętamy – Uczcijmy Pamięć Bohaterów”.

Był żonaty z Janiną z Chrystowskich (1901–1987), z którą miał syna Witolda Józefa (ur. 1926) i córkę Danutę Janinę (ur. 1928)^[3][26]. Żona z dziećmi została 13 kwietnia 1940 deportowana do Kożzawodu Kirpicznyj Zawod 1 w semipałatyńskim obwodzie Kazachskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, gdzie przebywała do 1942^[27][28]. Później żona z córką zostały ewakuowane z ZSRR do obozu Koja w Ugandzie, a syn do Teheranu^[29][30].

• Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari nr 3648 – 1921^[3][31]
• Krzyż Walecznych dwukrotnie^[32][33]
• Złoty Krzyż Zasługi – 19 marca 1935 „za zasługi w służbie wojskowej”^[34][35]
• Medal Niepodległości – 5 sierpnia 1937 „za pracę w dziele odzyskania niepodległości”^[36][37]
• Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921^[3]
• Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości^[3]
• Medal Zwycięstwa^[3]
• Krzyż Świętego Jerzego I, II, III i IV klasy^[2]

• jeńcy polscy w niewoli radzieckiej (od 1939 roku)
• obozy NKWD dla jeńców polskich
• ofiary zbrodni katyńskiej – zamordowani w Charkowie

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2023-10-30].
• Spis oficerów służących czynnie w dniu 1.6.1921 r.. Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1921.
• Lista starszeństwa oficerów zawodowych. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1922.
• Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
• Rocznik Oficerski 1924. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1924.
• Rocznik Oficerski 1928. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1928.
• Rocznik Oficerski 1932. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1932.
• Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2003. ISBN 83-916663-5-2.
• Zuzanna Gajowniczek. Lista starobielska, cz. I. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 4 (142), październik–grudzień 1992. Warszawa: Wojskowy Instytut Historyczny. 
• Tatuś Wasz jest w Rosji ... Listy kieleckich katyńczyków. Marek Jończyk (wstęp, wybór i oprac.). Kielce–Warszawa: Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Witolda Gombrowicza w Kielcach, 2020, seria: Seria Świętokrzyska „Dzienniki, Wspomnienia, Pamiętniki, Listy”.
• Dokumenty obrony Lwowa 1939. Artur Leinwand (oprac.). Warszawa: Instytut Lwowski, 1997. ISBN 83-910659-0-1.
• Wacław Lenkiewicz, Andrzej Sujkowski, Hugo Zieliński: Księga Pamiątkowa 1830 – 29 XI 1930. Szkice z dziejów piechoty polskiej. Ostrów-Komorowo: Szkoła Podchorążych Piechoty, 1930.
• Wiesław Olczak: 12 Dywizja Piechoty. Warszawa: Edipresse Polska SA, 2017, seria: Wielka Księga Piechoty Polskiej 1918–1939. ISBN 978-83-7945-604-8.
• Marian Pacholak: Zabrali nam Polskę! Materiały źródłowe z lat 1942-1950 dotyczące losów polskich dzieci w Ugandzie (w świetle zasobów Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie). Wrocław: Marian Pacholak, 2019. ISBN 978-83-65653-50-5.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.