Jezupol – Wikipedia, wolna encyklopedia

Jezupol

Єзупіль

Pałac Dzieduszyckich w Jezupolu
Herb
Państwo	Ukraina
Obwód	iwanofrankiwski
Rejon	iwanofrankiwski
Powierzchnia	28,220 km²
Wysokość	260 m n.p.m.
Populacja (2001) • liczba ludności • gęstość	3026 107,230 os./km²
Nr kierunkowy	+380 3436
Kod pocztowy	77411
Położenie na mapie obwodu iwanofrankiwskiego Jezupol
Położenie na mapie Ukrainy Jezupol
49°02′40″N 24°47′25″E/49,044444 24,790278
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Jezupol (ukr. Єзупіль; w latach 1939–1991 Żowteń, ukr. Жовтень) – miasteczko (osiedle typu miejskiego) w zachodniej Ukrainie, znajduje się w obwodzie iwanofrankiwskim, w rejonie iwanofrankiwskim, w międzyrzeczu rzeki Dniestr i jej dopływu Bystrzyca.

Miasto położone było w ziemi halickiej, należało do klucza marjampolskiego księżnej Anny Jabłonowskiej^[1]. W II Rzeczypospolitej miejscowość była siedzibą gminy wiejskiej Jezupol w powiecie stanisławowskim województwa stanisławowskiego. Miasteczko liczy sobie ok. 870 gospodarstw (3 tys. mieszkańców).

Znajduje tu się stacja kolejowa Jezupol, położona na linii Lwów – Czerniowce.

Jezupol uznawane jest za jedną z najstarszych osad Naddniestrza Galicyjskiego^[2]. Pierwszy zapis pisemny o wsi (łac. villa), które wtedy nosiło nazwę pogańską Czeszybiesy, datowany 7 listopada 1435 r. pod nr 32 „Najstarszych zapisów sądów Galicyjskich 1435–1475 roku”^[3]. Osada położona przy ważnej przeprawie przez Dniestr przynajmniej częściowo była zamieszkiwana przez Wołochów. Strategiczne położenie osady może sugerować, iż zamieszkujący w niej Wołosi byli związani z funkcjonowaniem przeprawy przez Dniestr. W tamtym czasie wioska była obwarowana twierdzą z drewna i ziemi^[4].

Pierwszym znanym właścicielem wsi Czeszybiesy był szlachcic Jan Rozumek z Kleczowa, który wraz z żoną Anną sprzedał majątek w 1435 r. krakowskiemu chorążemu Marcinowi z Wrocimowic^[5], którego nieruchomości w 1437 nabył Michał Buczacki^[6]. Posiadłość Buczackich, a po ślubie Anny (córki Piotra, wnuczki Michała Buczackiego) przeszła na własność do Jana Kamienieckiego. Następnym właścicielem był Marcin Zborowski, a po jego śmierci, jego syn Krzysztof, podczaszy koronny.

20 stycznia 1591 r. król Zygmunt III Waza w Warszawie wydał przywilej, który potwierdził, że anulowanie banicji szlachcica Krzysztofa Zborowskiego nie oznaczało przywrócenia praw własności na Czeszybiesy od Jakuba Potockiego^[7].

W Czeszybiesach był drewniany zamek, w którym jego właściciel Jakub Potocki bronił się przed Tatarami^[8].

Po spaleniu osady przez Tatarów wioska odrodziła się i w 1597 r. przyjęła nazwę polsko brzmiącą Jezupol. Według legendy, hrabia Jakub Potocki uciekając przed licznymi wojskami tatarskimi, rzucił się do rzeki Dniestr z okrzykiem Panie Jezusie daj mi pole (czyli drogę). Przepływając przez Dniestr modlił się Jezus... Maria... Udało się mu uratować i z wdzięczności Bogu, wojewoda obiecał założyć na obu brzegach rzeki Dniestr miasta. Od tamtego czasu miasteczko na prawym brzegu Dniestru nazywa się Jezupol, a na lewym brzegu Mariampol. W 1597 r., w miejscu spalonej świątyni, Potocki zbudował tymczasową małą drewnianą kapliczkę i założył parafię.

Właścicielem (dziedzicem) Jezupola był Mikołaj Potocki, syn Jakuba Potockiego, więc niektóre dokumenty podpisywał jako Mikołaj na Jezupolu Potocki^[9] i był potem pochowany w grobie rodzinnym w kościele dominikańskim Jezupola.

W 1671 Ulrich von Werdum przedstawił następujący opis miasteczka: Miasto znajduje się na Pokuciu. Należy do generała ziem podolskich Mikołaja Potockiego, a przed 1671 należał do jego brata – pisarza koronnego Jakuba Potockiego. W pobliżu Jezupola jest zamek z kamienia; Klasztor Dominikanów z dobrze zbudowanym kościołem murowanym, otoczony rowem obronnym. Miasto otoczone wałami i fosą z małymi bastionami. W mieście i przedmieściu są trzy ruskie cerkwi. Miasto zbudowane przeważnie z drewnianych domów.

19 września 1676 miasto zostało zdobyte przez wojsko turecko-tatarskie w czasie wojny polsko-tureckiej z 1672–1676^[10].

Później, w XVI–XVII wieku został zbudowany zamek. Teraz w jego miejscu znajduje się dawny kościół dominikański. Istnieją dowody na to, że był także obronny klasztor dominikanów, założony przez dziedzica Jakuba Potockiego, gdzie został pochowany^[11]. W budowie zamku z kamienia (na miejscu zamku z drewna) oraz kościoła prawdopodobnie uczestniczył lwowski architekt Paweł Rzymianin^[12]. Dopiero w 1843 roku ukończono budowę kościoła. Kościół został nazwany na cześć Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (ukr. Костел Внебовзяття Пресвятої Діви Марії^[13])^[a][14].

Od 1772 r. Jezupol w zaborze austriackim. W XIX wieku miasto należało do powiatu stanisławowskiego. W tym czasie miasto miało swoją własną pieczęć ze złożonymi symbolami: głowa byka, pod którą pług na kółkach, po obu stronach pługa – siekiera i bijak, a poniżej – skrzyżowane grabie i kosa. W czasach zaborów do miasta dotarła kolej i otworzono stację kolejową.

Podczas I wojny światowej zniszczony został kościół, ale w latach 1920–1923 został ponownie przebudowany i poświęcony. Tysiąc pięćset parafian zgromadziły środki na szybką budowę nowej świątyni.

Ustawą z 3 grudnia 1920 roku zjednoczono administracyjny ustrój Galicji z tym wprowadzonym w byłym zaborze rosyjskim, tworząc 23 grudnia 1920 roku województwa: krakowskie, lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie^[15]. Jezupol został włączony do powiatu stanisławowskiego województwa stanisławowskiego. 1 sierpnia 1934 r. dokonano nowego podziału powiatu na gminy wiejskie^[16]. Miasteczko zostało siedzibą Gminy Jezupol^[16].

Od września 1939 r., kiedy zostało okupowane przez wojsko sowieckie, włączono do granic Związku Radzieckiego. Władza komunistyczna zmieniła nazwę miasteczka na Żowteń (ukr. Жовтень – oznacza miesiąc październik kojarzony z rewolucją 1917 r.). W 1944 roku dominikanie opuścili Kościół i wyjechali do Polski, zabierając ze sobą najbardziej cenną własność kościelną, łącznie z cudownym obrazem Matki Boskiej. Kościół został przeznaczony przez władzę sowiecką na magazyn obrony cywilnej.

Wg spisu niemieckiego w czasie II wojny światowej, w 1943 roku liczba ludności wynosiła 3416^[17]. W latach 1943–1944 nacjonaliści ukraińscy z OUN-UPA zamordowali tutaj 24 Polaków^[18].

Po odzyskaniu niepodległości przez Ukrainę w 1991 r. miasteczko z powrotem zmieniło nazwę na Jezupol. Decyzją Rady Najwyższej Ukrainy w dniu 9 lipca 2003 roku oficjalnie przywrócono pierwotną nazwę Jezupol (de facto wcześniej od 1991).

Katolikom w 2003 roku zwrócono Kościół, który był w bardzo złym stanie. Po kilku latach udało się wyremontować budowlę.

Pod koniec lipca 2008 roku Jezupol ucierpiał od wielkiej powodzi.

Miasteczko jest znane ze słynnej hodowli koni w Stadninie koni w Jezupolu.

• zamek^[19] wybudowany w XVI–XVII w., teraz w tym miejscu znajduje się kościół dominikański
• kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (zamiast^[20] zbudowanego ok. 1646^[21]); wcześniej istniał tu obronny klasztor dominikański założony przez Jakuba Potockiego w 1598 r.
• cerkiew greckokatolicka, ponownie wybudowana w 1902 r.
• pałac, w którym mieszkał ostatni właściciel Jezupola hrabia Wojciech Dzieduszycki jun. wraz z rodziną został wybudowany jako dwór w 1840 r. przez Kajetana Jana Dzieduszyckiego. W 1894 r. Władysław Dzieduszycki przebudował dwór na reprezentacyjny pałac, który został spalony w 1914 r.; później odbudowany w 1925 r.^[22] Obecnie w pałacu znajduje się sanatorium dla dzieci z zaburzeniami nerwowymi.

• Jan II Kazimierz Waza, król Polski, był w mieście podczas pogrzebu hetmana Mik. Potockiego
• Wojciech Dzieduszycki (ur. 13 VII 1848 r. w Jezupolu k. Stanisławowa, zm. 23 III 1909 r. w Wiedniu) – hrabia, konserwatywny polityk galicyjski, dramato- i powieściopisarz, tłumacz, krytyk literacki, publicysta, filozof. Studiował we Lwowie, był prezesem organizacji studenckiej „Ognisko”. Gospodarował w Olszanicy w pow. tłumackim, potem w Jezupolu. Poseł na sejm galicyjski, zastępca prezesa Koła Literacko-Artystycznego we Lwowie. Profesor nadzwyczajny na Uniwersytecie Lwowskim
• Wojciech Dzieduszycki hrabia, polski aktor, śpiewak, dyrygent, dziennikarz, autor tekstów kabaretowych, działacz kulturalny, recenzent muzyczny i teatralny oraz inżynier. Od lat czterdziestych XX wieku współpracownik UB, a później SB. Urodził się 5 czerwca 1912 r. w Jezupolu, zmarł 2 maja 2008 r. we Wrocławiu.
• Maria Teresa Jasionowicz - ur. w 1930 r. w Jezupolu, córka osadnika wojskowego, w 1940 r. zesłana wraz z rodziną do Kazachstanu, od 1948 r. w Anglii, w latach 1991 - 2001 przełożona generalna zgromadzenia sióstr nazaretanek, autor wspomnień "Pamiętam… i nie pamiętam"^[23].
• Most na Dniestrze – na północnym brzegu zachowało umocnienie austriackie, którego górną kondygnację w 1937 roku rozebrano, a dolną silnie zmodernizowano, wbudowując do niego żelbetową basztę, zwieńczoną kopułą pancerną (6 ckm w strzelnicach ściennych + 2 ckm do ognia p-lot). Na jednym z filarów nurtowych stał mały schron dla 1 ckm – zwalony do rzeki podczas wysadzenia mostu w 1944 r. (zachował się jednak w całości i widać go podczas niskiego stanu wody). Na brzegu południowym zachowała się unikatowa w skali całej polskiej fortyfikacji okresu międzywojennego, żelbetowa baszta, mogąca strzelać na wszystkie strony (4 ckm w strzelnicach ściennych + 1 ckm do ognia p-lot). W czasach austriackich most posiadał własną kompanię ochrony, dla której koszary pobudowano w Jezupolu (istnieją do dziś). W okresie międzywojennym uwagę na most zwrócił lwowski inspektor armii, gen. Kazimierz Fabrycy i z jego inicjatywy w 1937 r. przeprowadzono modernizację umocnień, według projektu i pod kierownictwem kpt. sap. Jana Wysoczańskiego.

• Aleksander Czołowski. Z przeszłości Jezupola i okolicy. Lwów, 1890, 163 s.

• Jezupol, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 581 .
• Jezupol, ob. Czeszybiesy, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 20 .
• Czeszybiesy, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 376 .
• Jezupol, A. Czołowski..., [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 737 .
• Klasyfikacja miast w Polsce przedrozbiorowej. polska.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-13)].
• Jezupol.
• Jezupol na stronie Rady Najwyższej Ukrainy (ukr.)