Kaganek – Wikipedia, wolna encyklopedia

Płonący kaganek o prymitywnej formie

Kaganek (lampka oliwna) – typ wczesnej lampy olejnej w postaci niewielkiego naczynia (glinianego lub metalowego), w kształcie miseczki z dziobkiem, uchwytem i knotem. Kaganek napełniony jest olejem (roślinnym, zwierzęcym, mineralnym). Stosowany od starożytności do oświetlania.

Historia

[edytuj | edytuj kod]
Grecki kaganek z IV w. p.n.e.

Ze względu na powiązanie z uprawą oliwek lampka oliwna początkowo łączyła się z regionem śródziemnomorskim, zwłaszcza z kulturą starożytnych Greków i Rzymian. Używano do niej oleju oliwkowego niższej jakości (lepszy wykorzystywano do celów spożywczych). W kulturze rzymskiej, poza funkcją czysto użytkową, lampki oliwne zwane strenae ofiarowywano sobie jako noworoczne upominki z życzeniami szczęścia[1].

Średniowieczny kaganek (X wiek)

W Polsce w XVI wieku używano odkrytych kaganków żelaznych, w których paliwem był łój zwierzęcy – np. w kopalni soli w Wieliczce. W XVIII wieku używano tam dwóch rodzajów kaganków: z krótką, wygiętą rączką do niesienia w ręku i z dłuższą, pionową do zatykania w szpary. W XIX wieku w kopalniach zamiast kaganków otwartych zaczęto stosować kaganki zakryte na olej rzepakowy lub lniany, wlewane do zbiorniczka przez otwór zamykany zasuwką[2].
Kaganki odkryte do oświetlenia mieszkań stosowano rzadziej (od XVI wieku), głównie jako przenośne źródło światła; zakryte używano w domach zamożniejszych[3]. W drugiej połowie XIX wieku zostały zastąpione lampami naftowymi[3].

Budowa i forma

[edytuj | edytuj kod]

Kaganek składał się ze zbiornika na oliwę lub innego oleju, z zanurzonego w nim knota (lub z kilku knotów), który powoli spalał się wraz z paliwem. Poza tym wyposażony był w stopkę i uchwyt do przenoszenia[4]. Kaganki wykonane z gliny miały kształt kubka lub owalnej miseczki z dziobkiem i uchwytem, albo czarki na smukłej nóżce z talerzykowatą podstawą. Metalowe miały kształt trójkątnych lub owalnych miseczek, także z dziobkiem i uchwytem[4].
Kaganki początkowo produkowano z niepalnych materiałów, głównie ceramicznych (kamień, wypalana glina, terakota)[3], w niektórych rejonach (Armenia, Egipt) pokrywano je kolorową glazurą. Wraz z postępem technicznym wytwarzano lampki z metalu (kutego żelaza, srebra, złota lub odlewano je z brązu, cyny i mosiądzu[3].

W słownictwie

[edytuj | edytuj kod]

W polszczyźnie „kaganek” oznacza „naczynie z palącym się wewnątrz ogniem służące do oświetlania”, dlatego poza typowymi lampami oliwnymi terminem tym określane są przenośne świeczniki, niekiedy z rozszerzonym spodkiem na kapiący wosk.

Dzięki umożliwieniu pracy po zmroku lampka oliwna stała się symbolem światła i oświecenia umysłowego: wiedzy, inteligencji, poznania, rozumu, co znalazło odzwierciedlenie w tradycyjnej frazeologiinieść/zapalić kaganek oświaty[5].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Anna Sadurska: W cieniu Panteonu. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1965, s. 226.
  2. Jerzy W. Hołubiec: Polskie lampy i świeczniki. Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum, 1990.
  3. a b c d Sztuka świata. T. 17. Warszawa: Wydawnictwo „Arkady”, 2013, ISBN 978-83-213-4726-4.
  4. a b Słownik terminologiczny sztuk pięknych (red. Krystyna Kubalska-Sienkiewicz). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007
  5. Słownik języka polskiego (red. Mieczysław Szymczak), T. 1, Warszawa: PWN, 1978.