Katakumby – Wikipedia, wolna encyklopedia

Zobacz też: inne znaczenia.

Katakumby (gr. κατά kata – pod, na dole τύμβος tymbos – grób, mogiła) – cmentarz podziemny (starożytny etruski, rzymski, żydowski i starochrześcijański) w postaci nieregularnie rozplanowanego systemu korytarzy biegnących zazwyczaj w kilku kondygnacjach, rozgałęziających się, rozszerzających w komory, wydrążonych bardzo głęboko w ziemi.

Po raz pierwszy tej nazwy użyli Rzymianie, by określić miejsce przy ulicy Via Appia, gdzie wydobywano tuf wulkaniczny, używany do budowy umocnień. Miejsce wydobycia znajdowało się niedaleko jamy, w której pochowany był święty Sebastian, stąd miejsce to nazwano katakumbami. Nie był to pierwszy podziemny cmentarz i nie największy, jednak od IX w. zaczęto używać słowa katakumby dla określenia wszystkich podziemnych cmentarzy.

Grzebanie umarłych lub kremacja w obrębie samego Rzymu były zabronione na mocy XII Tablic^[1]. Pierwsze podziemne cmentarze powstały w Rzymie w okresie od I w. do IV w. Na początku IV wieku w roku 313 wraz z Edyktem mediolańskim skończyły się prześladowania chrześcijan i przestano chować zmarłych w podziemiach. Nie ma przekonujących podstaw, aby twierdzić, że katakumby były miejscem zebrań i schronienia dla pierwszych chrześcijan. Zawsze miały charakter cmentarny^[2]. Podziemne korytarze i komory istniały, zanim zaczęto chować w nich zmarłych.

Zmarłych chowano w niszach grobowych wzdłuż korytarzy lub w większych komorach, przerobionych na kaplice. Ściany zdobiono freskami, stiukami, marmurem – symbolami związanymi z religią chrześcijańską (ryby, winogrona, ptaki). W V wieku katakumby stały się miejscem modlitw i oddawania czci męczennikom. Od VII wieku (za czasów papieża Honoriusza I) rozpoczęto przenosić relikwie do kościołów. Proces ten w połączeniu z grabieżami przyczynił się do licznych zniszczeń.

W średniowieczu o katakumbach niemal zapomniano. Początki naukowych zainteresowań katakumbami datuje się na XV w. Pierwszą rozprawą na temat rzymskich katakumb było De ritu sepeliendi mortuos apud veteros Christianos Onofria Panvinia (wyd. 1568)^[3]. Nasilone badania nad rzymskimi katakumbami wiążą się z dyskusją z protestantami i odnową kościoła po soborze trydenckim. Po publikacji Centurii Magdeburskich, ukazujących dzieje Kościoła jako stopniowe oddalanie się od starożytnej czystości wiary, nastąpiło ożywienie badań nad dziejami chrześcijaństwa. Z inicjatywy katolickich duchownych i humanistów, m.in. św. Filipa Neri (założyciela zakonu oratorianów zw. w Polsce filipinami) oraz wybitnego historyka Kościoła Cezarego Baroniusza podjęto badania historyczne, a także poszukiwania relikwii wczesnochrześcijańskich męczenników.

W 1578 roku przypadkowo odkryto katakumby przy Via Salaria, jednak pierwsze systematyczne badania nad podziemnymi cmentarzami podjęto dopiero kilkadziesiąt lat później. Najważniejszym nowożytnym badaczem rzymskich katakumb był Antonio Bossio (ok. 1575–1576 – 1629). Jego monumentalne dzieło, Roma sotteranea^[4] ukazało się trzy lata po jego śmierci (1632). Zawierało ono plany katakumb, obszerne informacje o ich historii, oparte głównie na źródłach antycznych, a także liczne ryciny, będące bezcennym źródłem ikonograficznym dokumentującym stan zachowania katakumb i sarkofagów na początku XVII wieku. Ubocznym skutkiem publikacji pracy Bossia były grabieżcze eksploracje katakumb, w wyniku których wiele bezcennych fresków i rzeźb uległo bezpowrotnemu zniszczeniu. Podczas badań nad podziemnymi rzymskimi cmentarzami odkryto wiele anonimowych pochówków, uznawanych często bezkrytycznie za groby wczesnochrześcijańskich męczenników. Ich relikwie trafiły do wielu kościołów w całej Europie, m.in. do Polski.

Ponowny wzrost zainteresowania katakumbami nastąpił w 1849 roku, gdy Giovanni Battista de Rossi odkrył katakumby św. Kaliksta w Rzymie.

Nazwa katakumby odnosi się także do grobowców egipskich. Budowane one były (podobnie jak i kolumbaria) w I Okresie Przejściowym i w Średnim Państwie.

• Anglia – katakumby w Londynie
• Czechy – katakumby w Znojmie
• Egipt – katakumby Kaum asz-Szukafa w Aleksandrii
• Francja – Katakumby Paryża, to pozostałość po wydobyciu wapieni użytych do budowy między innymi katedry Notre-Dame i katedry w Chartres
• Hiszpania – katakumby Sacromonte w Grenadzie
• Malta
  • Mosta
    • katakumby Ta' Bistra
  • Mqabba
    • katakumby Tal-Mintna
  • Naxxar
    • katakumby Salina
  • Rabat
    • katakumby św. Pawła
    • katakumby św. Agaty
    • katakumby św. Katalda
    • katakumby św. Augustyna
  • Żurrieq
    • katakumby Xarolla
• Peru – katakumby w Limie
• Polska – katakumby w Supraślu (XVI w.)^[5]
• Szkocja – katakumby w Edynburgu
• Tunezja – katakumby w Sousse
• Ukraina – Odeskie katakumby
• Włochy
  • Rzym
    • rzymskie katakumby
    • katakumby świętego Sebastiana przy Via Appia (czasowy pochówek Piotra i Pawła)
    • katakumby świętego Kaliksta
    • katakumby św. Domitylli przy Via delle Sette Chiese
    • katakumby św. Agnieszki i św. Pryscylli przy Via Nomentana
    • katakumby św. Giordanii przy Via Salaria
  • Neapol
    • katakumby San Gennaro (św. Januarego)
    • katakumby San Gaudioso
    • katakumby San Severo
  • Syrakuzy – IV–V w. przy kościele San Giovanni
  • Palermo-Katakumby kapucynów.

Zobacz multimedia związane z tematem: Katakumby

Zobacz hasło katakumby w Wikisłowniku

• arcosolium
• cubiculum
• sarkofag
• krypta

• Witold Szolginia: Architektura. Warszawa: Sigma NOT, 1992, s. 70, 71. ISBN 83-85001-89-1.