Marian Utnik – Wikipedia, wolna encyklopedia

Marian Utnik

pułkownik dyplomowany artylerii
Data i miejsce urodzenia	7 grudnia 1902 Ostrowiec Świętokrzyski, Królestwo Polskie
Data i miejsce śmierci	24 lutego 2003 Warszawa, Polska
Przebieg służby
Lata służby	1920–1949
Siły zbrojne	Wojsko Polskie Polskie Siły Zbrojne Ludowe Wojsko Polskie
Jednostki	Sztab Naczelnego Wodza
Stanowiska	szef Oddziału VI
Główne wojny i bitwy	wojna polsko-bolszewicka II wojna światowa kampania wrześniowa
Późniejsza praca	geodeta
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Marian Utnik (ur. 7 grudnia 1902 w Ostrowcu Świętokrzyskim, zm. 24 lutego 2003 w Warszawie) – pułkownik dyplomowany artylerii Wojska Polskiego, od 1947 do 1949 tajny (prawdopodobnie nieformalny) współpracownik wywiadu wojskowego komunistycznej Polski^[1].

Syn Wawrzyńca^[2]. W wieku 18 lat zaciągnął się jako ochotnik do Wojska Polskiego i walczył w składzie 205 pułku piechoty w wojnie polsko-bolszewickiej. Brał udział w Bitwie Warszawskiej, gdzie został ranny. W 1924 ukończył Szkołę Podchorążych w Krakowie z wynikiem bardzo dobrym – z drugą lokatą wśród 634 słuchaczy. W latach 1924–1926 był uczniem Oficerskiej Szkoły Artylerii w Toruniu. 27 lipca 1926 Prezydent RP mianował go podporucznikiem ze starszeństwem z 15 sierpnia 1926 i 9. lokatą w korpusie oficerów artylerii, a minister spraw wojskowych wcielił do 2 pułku artylerii polowej Legionów w Kielcach, który 31 grudnia 1931 został przemianowany na 2 pułk artylerii lekkiej Legionów^[3][4][5]. 15 sierpnia 1928 został awansowany na stopień porucznika ze starszeństwem z dniem 15 sierpnia 1928 i 10. lokatą w korpusie oficerów artylerii^[6]. 3 listopada 1933 został powołany do Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie, w charakterze słuchacza Kursu Normalnego 1933/1935^[7][8]. W 1935, po ukończeniu kursu i otrzymaniu dyplomu naukowego oficera dyplomowanego, został przydzielony do Wielkopolskiej Brygady Kawalerii w Poznaniu na stanowisko oficera sztabu. Na stopień kapitana został awansowany ze starszeństwem z dniem 1 stycznia 1936 i 97. lokatą w korpusie oficerów artylerii^[9]. W marcu 1939 pełnił służbę w Wyższej Szkole Wojennej na stanowisku sekretarza kursu doskonalenia dla oficerów dyplomowanych.

W chwili agresji niemieckiej na Polskę służył w III Oddziale Sztabu Naczelnego Wodza. Następnie w Polskich Siłach Zbrojnych we Francji (gdzie był kursantem Ecole Superieure de la Guerre w Paryżu) i w 1 Brygadzie Strzelców w Szkocji. Od 1942 w Sztabie Naczelnego Wodza w Londynie, od 19 lipca 1944 do likwidacji, z rekomendacji gen. Tatara jako szef Oddziału VI (Specjalnego) Sztabu Naczelnego Wodza.

Od stycznia 1945 wraz z gen. Stanisławem Tatarem w centrali konspiracyjnej „Hel” oraz jako jeden z formalnych dysponentów środków finansowych fundacji (funduszu) „Drawa”, do których przeniesiono większość aktywów pozostałych po likwidacji Oddziału VI, w tym ok. 6.451 tys. USD z dotacji prezydenta USA Roosevelta na wsparcie konspiracji w Polsce^[10][11]. Oprócz niego i Tatara, pieniędzmi formalnie dysponowali początkowo także: płk Edward Maliszewski (powrócił do Polski) i Franciszek Prochaska (wyemigrował do Paryża). Po odejściu tej dwójki Utnik wylansował nazwę „Komitet Trzech”, choć obie struktury były podporządkowane gen. Tatarowi, a pozostałe osoby z kierownictwa były od niego zależne^[10]

Zbigniew S. Siemaszko: Tajna organizacja montowana przez Tatara i jego głównych pomocników Nowickiego i Utnika była oparta na fałszerstwie. Polegało ono na tym, iż na zewnątrz występowali oni jako niepodległościowcy, działający zgodnie z legalnymi władzami znajdującymi się na emigracji, natomiast w rzeczywistości byli zdecydowanymi zwolennikami uległości, którą wprowadzał Mikołajczyk^[10].

W dyspozycji Tatara znajdowało się także złoto Funduszu Obrony Narodowej, przekazane mu przez gen. Mariana Kukiela. Rozporządzeniem z 10 lutego 1945, także pismem do Tatara z 23 kwietnia 1945 gen. Kukiel zdecydował, że „złoty FON” ma zostać przeznaczony „na wydatki wojskowe związane z dalszą walką o niepodległość Polski” oraz na „pomoc dla żołnierzy byłej Armii Krajowej, pozostających w Polsce lub deportowanych”^[12]. Pomimo tego, 19 czerwca 1947, wbrew woli Rządu RP na uchodźstwie, złoto FON zostało przekazane do ambasady komunistycznej Polski w Londynie; ok. 40 proc. złota przejął jej wywiad (Oddział II SG LWP) na potrzeby antyzachodniej działalności wywiadowczej. Tatar, Utnik i Nowicki otrzymali paszporty konsularne komunistycznej Polski. Ok. 208 kg złota z Londynu do Warszawy przewieźli pocztą dyplomatyczną kurierzy specjalni: płk Leon Szwajcer i Pola Landau-Leder. Złoto złożone zostało w gabinecie szefa II Oddziału gen. Wacława Komara. Dopiero 8 marca 1948 wiceminister obrony narodowej Marian Spychalski polecił przekazanie złota do NBP^[10]. Według historyka dr. Jarosława Pełki: Przekroczeniem granic zdrady było przekazanie środków FON [władzom komunistycznej Polski] ale nie ma dowodów na to, że Tatar był agentem sowieckim^[10].

W końcu maja 1947 r. gen. bryg. Stanisław Tatar i jego wspólnicy – płk dypl. Stanisław Nowicki oraz ppłk dypl. Marian Utnik – zdecydowali się jawnie na współpracę z komunistycznym wywiadem wojskowym. Pod płaszczykiem szczytnych celów, za zdefraudowane pieniądze z funduszu „Drawa” oraz złoto Funduszu Obrony Narodowej, należące do polskiego rządu na emigracji, kupowali sobie faktycznie lepszą przyszłość w Polsce Ludowej. Tak przynajmniej sądzili, gdyż nieodległa przyszłość brutalnie zweryfikowała ich przypuszczenia. (...) Działania Komitetu, noszące wszelkie znamiona defraudacji majątku należącego do Skarbu Państwa, zawsze zmierzały w jednym kierunku: powrotu do Polski i wykorzystania zawłaszczonego majątku w celu zabezpieczenia własnej przyszłości. Oczywiście dążenia te na zewnątrz starannie maskowano troską o odbudowę kraju^[1]

Ponadto przekazano także co najmniej pięćset teczek, w tym personalnych, dokumentacji Oddziału VI^[10]. Kierownik Grupy Specjalnej [Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego] do opracowania materiałów archiwum O. Spec. [Oddziału VI Specjalnego] Sztefan Szmit, w piśmie z 27 czerwca 1951 do wiceministra bezpieczeństwa publicznego Mieczysława Mietkowskiego ujawnił, że całość przejętych akt Oddziału VI umożliwiła bezpiece zidentyfikowanie aż 12516 osób^[13].

W lipcu 1948 prezydent RP Bolesław Bierut odznaczył generała Tatara Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, pułkownika Nowickiego Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, a podpułkownik Marian Utnik rozkazem marszałka Michała Roli-Żymierskiego został awansowany do stopnia pułkownika.

Od 1945 Utnik – pomimo zakazu gen. Kopańskiego – regularnie spotykał się z późniejszym attache wojskowym płk dypl. Józefem Kuropieską, którego zadaniem była infiltracja polskiej emigracji. W styczniu 1946 spotkał się nawet w jego mieszkaniu ze „specjalistą od walki z reakcyjnym podziemiem” gen. Wiktorem Groszem (właśc. Icchak Medres)^[10]. W Centralnym Archiwum Wojskowym zachował się list Mariana Utnika do Oddziału II (wywiad), w którym potwierdzał wcześniejsze swoje ustalenia w sprawie utworzenia przez niego na terenie Wielkiej Brytanii trzech siatek wywiadowczych (do zbierania informacji wojskowych, naukowo-technicznych i politycznych) oraz instruował, kogo przysłać jako oficera wywiadu, aby mógł go „wprowadzić do środowiska jako mojego prywatnego znajomego”^[14].

19 grudnia 1946 płk Kuropieska zameldował szefowi wywiadu gen. Wacławowi Komarowi: jest najwyższy czas, aby zająć się pieniędzmi grupy Tatar, Utnik, Nowicki. Sądzę, że jest tego nie mniej niż 500 000 funtów. Tatar, Utnik i Nowicki zostali wezwani przez szefa wywiadu komunistycznej Polski gen. Wacława Komara do przyjazdu do Polski. Utnika aresztowano po północy 3 listopada 1949 na dworcu Łódź Kaliska, Tego samego dnia w pociągu został aresztowany Nowicki. Dzień wcześniej na lotnisku w Modlinie (samolot po starcie z Okęcia wylądował tam pod pozorem awarii silników) aresztowano Tatara. Według ustaleń historyków, decyzję o tych aresztowaniach podjął Bierut, a formalnie Komisja Biura Politycznego KC PZPR do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego, po rekomendacji najwyższych oficerów wywiadu, m.in. Komara, Mietkowskiego, Romkowskiego, Krzemienia, Czaplickiego.^[10]

Aresztowanych osadzono w areszcie MBP, na początku 1950 przeniesiono ich do aresztu Głównego Zarządu Informacji, tam przesłuchiwani tzw. konwejerem. Dzięki zeznaniom, od lata 1951 do 1954 w tzw. procesach tatarowskich oskarżono 93 oficerów o udział w „spisku w wojsku” oraz „szpiegostwo”. 38 skazano na śmierć (18 później zamieniono na dożywotnie więzienie), pozostałych na wieloletnie więzienie, tylko jednego uniewinniono. Utnik w 1951 w tzw. procesie „TUN” skazany na karę piętnastu lat więzienia. Przez siedem lat był więziony w Rawiczu, Wronkach i Strzelcach. W ramach odwilży w 1956 został zwolniony^[10].

Po wyjściu z więzienia nie powrócił do służby wojskowej i pracował jako geodeta, aż do przejścia na emeryturę w 1965. W 1994 wystąpił w filmie dokumentalnym Krzysztofa Langa pt. Powstanie warszawskie 1944^[15].

Marian Utnik był szwagrem Gustawa Herlinga-Grudzińskiego i Maurycego Herlinga-Grudzińskiego. Pod koniec życia zamieszkał w Domu Społecznym dla Kombatantów, zmarł 24 lutego 2003 w Warszawie^[10].

• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski
• Srebrny Krzyż Zasługi – 1937 za zasługi w służbie wojskowej^[16]
• Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921
• Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości

• Sztab Polskiego Naczelnego Wodza w latach II wojny światowej, cz. 1. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 2 (57), s. 218-248, 1971. Warszawa: Wojskowy Instytut Historyczny. 
• Sztab Polskiego Naczelnego Wodza w latach II wojny światowej, cz. 2. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 2 (61), s. 293-321, 1972. Warszawa: Wojskowy Instytut Historyczny. 
• Sztab Polskiego Naczelnego Wodza w latach II wojny światowej, cz. 3. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 2 (65), s. 202-235, 1973. Warszawa: Wojskowy Instytut Historyczny. 
• Sztab Polskiego Naczelnego Wodza w latach II wojny światowej, cz. 4. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 4 (67), s. 174-200, 1973. Warszawa: Wojskowy Instytut Historyczny. 
• Sztab Polskiego Naczelnego Wodza w latach II wojny światowej, cz. 5. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 1 (68), s. 225-257, 1974. Warszawa: Wojskowy Instytut Historyczny. 
• Sztab Polskiego Naczelnego Wodza w latach II wojny światowej, zakończenie. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 4 (74), s. 265-300, 1975. Warszawa: Wojskowy Instytut Historyczny. 
• Oddział Łącznikowy komendanta głównego AK przy Naczelnym Wodzu na emigracji (VI Oddział Sztabu Naczelnego Wodza) cz. I. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3 (97), s. 130-158, 1981. Warszawa: Wojskowy Instytut Historyczny. 
• Oddział Łącznikowy komendanta głównego AK przy Naczelnym Wodzu na emigracji (VI Oddział Sztabu Naczelnego Wodza) cz.II. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 4 (98), s. 151-174, 1981. Warszawa: Wojskowy Instytut Historyczny. 
• Oddział Łącznikowy komendanta głównego AK przy Naczelnym Wodzu na emigracji (VI Oddział Sztabu Naczelnego Wodza) cz.III. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 1 (99), s. 188-210, 1982. Warszawa: Wojskowy Instytut Historyczny. 
• Likwidacja Oddziału VI. „Zeszyty Historyczne”. 62), s. 201-205, 1982. Paryż: Instytut Literacki. 

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2020-03-31].
• Rocznik Oficerski 1928. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1928.
• Rocznik Oficerski 1932. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1932.
• 100 lat pułkownika Mariana Utnika w: „Kombatant” nr 1-2/2003
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935-1939. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 2003. ISBN 83-7188-691-8.
• Piotr Stawecki: Oficerowie dyplomowani wojska Drugiej Rzeczypospolitej. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1997. ISBN 83-04-04390-4.