Montana – Wikipedia, wolna encyklopedia

Ten artykuł dotyczy stanu w USA. Zobacz też: inne znaczenia.

Montana

State of Montana

stan
41. stan od 8 listopada 1889
Zorza polarna w Montanie (maj 2024)
Herb Flaga
Dewiza: Złoto i srebro (Oro y plata)
Państwo	Stany Zjednoczone
Stolica	Helena
Kod ISO 3166-2	US-MT
Gubernator	Greg Gianforte (R)
Powierzchnia	380 831 km²[1]
Populacja (2022) • liczba ludności	1 122 867[2]
• gęstość	2,98 os./km²
Strefa czasowa	UTC-07:00 UTC-06:00
Języki urzędowe	angielski
Położenie na mapie USA
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa

Montana (wymowa:/mɒnˈtænə/^ⓘwymowa:/mɒnˈtænə/) – stan w zachodniej części Stanów Zjednoczonych, przy granicy z Kanadą. W 2012 roku osiągnął 1 milion mieszkańców i jest jednym z najsłabiej zaludnionych. W Montanie jest ponad dwukrotnie więcej krów niż ludzi (dane z 2019)^[3]. Z powierzchnią nieco większą od powierzchni Polski, jest czwartym co do wielkości stanem USA.

Nazwa prawdopodobnie pochodzi od hiszpańskiego słowa montaña, które znaczy „góra”. Chociaż Montana kojarzona jest przede wszystkim z położonymi na jej obszarze górami, około 60% terytorium stanu pokrywa preria, wchodząca w skład Wielkich Równin. Region nazywany jest „Stanem Skarbów” (Treasure State) ze względu na jego ogromne bogactwo mineralne^[4], a także „Krainą lśniących gór” (Land of the Shining Mountains) i „Krainą wielkiego nieba” (Big Sky Country). Zróżnicowana gospodarka Montany historycznie bazuje na rolnictwie, górnictwie i przemyśle drzewnym. W XXI wieku na znaczeniu zyskały usługi, finanse, nieruchomości, czy turystyka. W Montanie znajduje się Park Narodowy Glacier oraz północny, niewielki fragment Parku Narodowego Yellowstone. Przez stan przechodzi wododział kontynentalny Ameryki^[5].

Stan posiada najwyższy odsetek białych społeczności nielatynoskich i najniższy imigrantów (spoza USA), na Zachodzie Stanów Zjednoczonych. Ponadto w Montanie żyje 12 plemion indiańskich, skupionych w siedmiu rezerwatach^[6].

Montana stała się integralną częścią Stanów Zjednoczonych 26 maja 1864. W 1889 r., kiedy stała się 41. stanem USA, słynęła z hodowli bydła i zaczęła wyłaniać się jako jeden z wiodących ośrodków wydobycia miedzi w kraju^[4].

Montana była ostatnim silnym punktem oporu Indian przed kolonizatorami z Europy.

Montana była pierwszym stanem, który wybrał kobietę do Kongresu. Jeannette Rankin została wybrana w 1916, a następnie ponownie w 1940 i była jedynym członkiem Kongresu, który głosował przeciwko udziałowi USA w obu wojnach światowych^[3].

Z powierzchnią równą 376 978 km², Montana jest czwartym co do wielkości stanem Stanów Zjednoczonych (po Alasce, Teksasie i Kalifornii). Montana graniczy od północy z kanadyjskimi prowincjami Kolumbia Brytyjska, Alberta oraz Saskatchewan, od wschodu z Dakotą Północną i Dakotą Południową, od południa z Wyoming, od południowego zachodu i zachodu z Idaho.

Na zachodzie stanu dominują wysokie, skaliste góry, stanowiące część wododziału kontynentalnego Ameryki, zaś na wschodzie rozległe równiny. Góry leżące w Montanie należą do Gór Skalistych, a właściwie ich północnej części (ang. Northern Rocky Mountains). Najwyższy szczyt na terenie stanu to Granite Peak (3901 m n.p.m.)^[7]. Główne rzeki Montany to Missouri, Milk, Flathead i Yellowstone. Największym jeziorem jest Fort Peck Lake.

W Montanie znajduje się kilka rezerwatów indiańskich:

• Fort Peck Indian Reservation
• Northern Cheyenne Indian Reservation
• Crow Indian Reservation
• Rocky Boys Indian Reservation
• Blackfeet Indian Reservation
• Flathead Indian Reservation

Billings

Missoula

Great Falls

Bozeman

Butte

Helena

Kalispell

Belgrade

Anaconda

Havre

Whitefish

Miles City

Livingston

Największe miasta w stanie Montana, powyżej 7500 mieszkańców (2021)^[8]

Na terenie stanu Montana znajduje się 128 miast (city lub town), w tym jedno o liczbie ludności przekraczającej 100 000, osiem powyżej 10 000 mieszkańców, a 57 powyżej 1000 mieszkańców (2021 r.)^[8].

Lista miast zamieszkanych przez 500 lub więcej osób (2021 r.)^[8]:

Spis ludności z roku 2020 stwierdza, że stan Montana liczy 1 084 225 mieszkańców, co oznacza wzrost o 94 810 (9,6%) w porównaniu z poprzednim spisem z roku 2010. Przyrost ludności jest powyżej średniej krajowej, która wynosi 7,4%^[9]. Dzieci poniżej piątego roku życia stanowią 5,3% populacji, 21,3% mieszkańców nie ukończyło jeszcze osiemnastego roku życia, a 19,6% to osoby mające 65 i więcej lat. 49,4% ludności stanu stanowią kobiety^[2].

W latach 2013–2022 Montana odnotowała migrację netto ok. 123 tys. osób^[10]. Według szacunków federalnej agencji demograficznej z 1 lipca 2023 r. Montana miała 1 132 800 mieszkańców. Jest to wzrost o 48,6 tys. mieszkańców od 2020 roku, a większość wzrostu było wynikiem migracji wewnętrznej (z innych stanów)^[11].

Jest trzecim stanem USA, pod względem odsetka osób urodzonych w USA – jedynie 2,3% mieszkańców urodziło się poza granicami Stanów Zjednoczonych^[12]. Odsetek białych społeczności nielatynoskich jest najwyższy na Zachodzie Stanów Zjednoczonych i wynosi 86%^[13].

W użyciu są głównie: język angielski (95,35%), język hiszpański (1,35%) i język niemiecki (1,0%)^[14].

Według danych z 2019 roku, 88,0% mieszkańców stanowiła ludność biała (85,8% nie licząc Latynosów), 6,3% to rdzenna ludność Ameryki, 3,4% miało rasę mieszaną, 0,8% to Azjaci, 0,7% to Afroamerykanie, 0,02% to Hawajczycy i mieszkańcy innych wysp Pacyfiku. Latynosi stanowią 3,8% ludności stanu^[15].

Największe grupy stanowią osoby pochodzenia niemieckiego (23,9%), irlandzkiego (14,0%), angielskiego (10,8%) i norweskiego (8,3%). Obecne są także duże grupy (ponad 10 tys.) osób pochodzenia „amerykańskiego”, francuskiego, europejskiego (nieokreślonego), włoskiego, szwedzkiego, szkockiego, meksykańskiego, polskiego, holenderskiego, szkocko–irlandzkiego, skandynawskiego i duńskiego^[16].

Dane z 2014 r.^[17]:

• chrześcijaństwo – 65%:
  • ewangelikalni – 28% (gł. baptyści, luteranie i zielonoświątkowcy),
  • katolicy – 17%,
  • protestanci głównego nurtu – 14% (gł. metodyści i luteranie),
  • mormoni – 4%,
  • pozostali – 2% (gł. świadkowie Jehowy i prawosławni),
• brak religii – 30% (w tym: 5% agnostycy i 4% ateiści),
• religie Indian – 2%,
• pozostałe religie – 3% (w tym: buddyści, żydzi, bahaiści, unitarianie uniwersaliści i muzułmanie^[18]).

Północny obszar wzdłuż granicy z Kanadą został zasiedlony przez niemieckich huterytów. Pozostało kilkadziesiąt ich społeczności, w których powszechnie mówi się po niemiecku^[4].

W 2024 r. wartość gospodarki (PKB) Montany wyniosła 57,3 mld USD, co oznaczało wzrost o 2,6% w porównaniu z rokiem 2023. Trzy największe sektory, to: nieruchomości, opieka zdrowotna i pomoc społeczna, oraz usługi profesjonalne, naukowe i techniczne. Sektory te mają największy wkład w PKB Montany (łącznie 37,7%). Na następnych miejscach plasują się: handel, budownictwo, turystyka, finanse, transport, produkcja i górnictwo. Sektory opieki zdrowotnej i pomocy społecznej, handlu detalicznego, oraz turystyki odpowiadały za 44,1% zatrudnienia w stanie^[19]. Kiedy górnictwo skurczyło się po recesji w 2008 r., na znaczeniu zyskała produkcja^[20].

Stopa bezrobocia w marcu 2022 spadła do rekordowo niskiego poziomu 2,3%, co było czwartym najniższym wynikiem w USA^[21]. W 2024 roku stopa bezrobocia wzrosła do 3,7%^[19].

Dawna odkrywkowa kopalnia miedzi jest obecnie jedną z atrakcji turystycznych. Obok parków narodowych, turystów przyciąga także Szlak Dinozaurów Montany, który obejmuje liczne muzea^[22].

Do największych pracodawców należą (dane z 2024): ośrodki medyczne (gł. Logan Health, Billings Clinic i Bozeman Health), sieci supermarketów Albertsons i Walmart, University of Montana, sklepy Costco i bank Glacier Bancorp^[19].

Rolnictwo jest ważnym sektorem i siłą napędową gospodarki Montany od początku XIX wieku i nadal stanowi znaczną część wkładu do PKB Montany^[20].

Bydło i pszenica pozostają głównymi towarami Montany i razem stanowią trzy czwarte wpływów gotówkowych Montany z rolnictwa. Montana zajmuje pierwsze miejsce w kraju pod względem produkcji soczewicy i certyfikowanej ekologicznej pszenicy oraz drugie lub trzecie (w zależności od roku) miejsce w kategorii pszenicy jarej, durum, jęczmienia, siemienia lnianego i krokosza barwierskiego. Montana plasuje się również w pierwszej dziesiątce stanów pod względem produkcji miodu, cieląt wołowych, pszenicy ozimej, siana z lucerny, fasoli garbanzo, owiec i jagniąt, oraz buraków cukrowych^[23].

Montana znana jest z obfitych zasobów naturalnych i mineralnych, w tym węgla (30% zasobów USA), miedzi, złota, manganu, szafiru, srebra, ołowiu, ropy i cynku^[3].

• W Montanie występuje największa w Stanach Zjednoczonych populacja niedźwiedzi grizzly.
• Symbole Montany:
  • Gatunek drzew: sosna
  • Gatunek zwierząt: niedźwiedź grizzly
  • Gatunek ptaków: skowronek
  • Gatunek ryb: pstrąg

• Witryna internetowa stanu Montana (ang.)