Pesa Twist – Wikipedia, wolna encyklopedia

Pesa Twist
Ilustracja
Pesa „Twist” 2014N Krakowiak na Placu Centralnym w Krakowie
Dane ogólne
Kraj produkcji

Polska

Producent

Pesa

Miejsce produkcji

Bydgoszcz

Premiera

InnoTrans 2012

Lata produkcji

od 2012

Multimedia w Wikimedia Commons

Pesa Twist – rodzina jednoprzestrzennych tramwajów niskopodłogowych produkowanych od 2012 w zakładach Pesa w Bydgoszczy. Wśród wyprodukowanych egzemplarzy można wyróżnić pojazdy 3- i 4-członowe. Tramwajów z tej rodziny powstało łącznie ponad 300 i są one eksploatowane w Polsce (Częstochowa, Gorzów Wielkopolski, Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia, Kraków i Wrocław), Rosji (Moskwa) i na Ukrainie (Kijów), w Rumunii (Krajowa), ponadto zamówienie złożył Tallinn w Estonii.

Historia

[edytuj | edytuj kod]
Fokstrot na InnoTrans 2014
2010NW na targach Trako 2015

Geneza

[edytuj | edytuj kod]

W 2006 Pesa Bydgoszcz rozpoczęła produkcję tramwajów. Do 2008 budowano model Tramicus, a w 2010 rozpoczęto wytwarzanie wagonów z rodziny Swing[1]. Ich konstrukcje były do siebie zbliżone – tramwaj o długości około 30 m miał 5 sekcji i poruszał się na 3 sztywnych wózkach.

Również w 2006 MPK Częstochowa rozpisało przetarg na zakup fabrycznie nowych tramwajów niskopodłogowych, gdyż z powodu planowanego otwarcia nowej linii tramwajowej wzrosły potrzeby taborowe[2]. Przewoźnik, ze względu na zły stan torowisk, chciał zakupić tramwaje o niższym nacisku statycznym osi na tor niż to przewiduje polska norma. Innym wymogiem zamawiającego były wszystkie wózki skrętne z klasycznym osiowym zestawem kołowym[3].

Bydgoska Pesa zaprojektowała nową rodzinę tramwajów, która spełniała wymogi częstochowskiego przewoźnika. Powstała wersja 32-metrowa poruszająca się na czterech skrętnych wózkach[4]. W 2010 władze Częstochowy złożyły pierwsze zamówienie na twisty[5], a w 2012 bydgoską fabrykę opuścił prototyp tego modelu[6].

Zamówienia

[edytuj | edytuj kod]
  • 17 grudnia 2010 – podpisanie umowy na dostawę 7 tramwajów typu 2010N dla Częstochowy[5],
  • 10 grudnia 2012 – podpisanie umowy na dostawę 30 tramwajów typu 2012N dla konurbacji górnośląskiej[7],
  • 27 czerwca 2013 – podpisanie umowy na dostawę 120 tramwajów typu 71-414 dla Moskwy[8] (zamówienie zostało później zmniejszone do 90 pojazdów[9]),
  • 3 lipca 2014 – podpisanie umowy na dostawę 36 tramwajów typu 2014N dla Krakowa[10],
  • 15 grudnia 2014 – podpisanie umowy na dostawę 6 tramwajów typu 2010NW dla Wrocławia[11],
  • marzec 2015 – podpisanie umowy na dostawę 2 tramwajów typu 2010NW dla Wrocławia[12],
  • maj 2016 – podpisanie umowy ramowej na dostawę 10 tramwajów typu 71-414K dla Kijowa[13][14],
  • sierpień 2017 – podpisanie umowy na dostawę 40 tramwajów dla Kijowa[15],
  • 22 września 2017 – podpisanie umowy na dostawę 14 trójczłonowych tramwajów dwukierunkowych typu 2015N dla Gorzowa Wielkopolskiego[16],
  • 15 stycznia 2018 – podpisanie umowy na dostawę 10 tramwajów typu 2010N-10 dla Częstochowy[17],
  • 29 czerwca 2018 – podpisanie umowy na dostawę 35 tramwajów (typu 2012N-10 i 2017N) dla konurbacji górnośląskiej[18],
  • 4 kwietnia 2019 – podpisanie umowy ramowej na dostawę 10 tramwajów dla Kijowa[19],
  • 14 grudnia 2020 – podpisanie oświadczenie o skorzystaniu z opcji na 5 dodatkowych tramwajów 2017N dla konurbacji górnośląskiej[20],
  • 17 lipca 2021 – podpisanie umowy na dostawę 17 tramwajów dla Krajowy[21],
  • 20 grudnia 2021 – podpisanie umowy na dostawę 24 tramwajów dla Wrocławia[22],
  • 25 maja 2022 – podpisanie umowy na dostawę 8 tramwajów dla Tallinna[23],
  • lipiec 2022 – podpisanie oświadczenie o skorzystaniu z opcji na 15 dodatkowych tramwajów dla Tallinna[24].

Prezentacje promocyjne

[edytuj | edytuj kod]

Światowa premiera Twista miała miejsce we wrześniu 2012 podczas targów InnoTrans w Berlinie[3]. W maju 2014 podczas obchodów 115-lecia tramwaju elektrycznego w Grudziądzu zaprezentowano Fokstrota (moskiewskiego Twista)[25]. Fokstrota zaprezentowano również na targach InnoTrans 2014[26]. Wrocławskiego Twista zaprezentowano na targach Trako 2015[27]. We wrześniu 2016 na InnoTrans zaprezentowano Krakowiaka[28]. Dwa lata później podczas Trako 2019 zaprezentowano gorzowskiego Twista[29]. We wrześniu 2024 w Berlinie zaprezentowano Twista dla Wrocławia[30].

Konstrukcja

[edytuj | edytuj kod]
Kabina motorniczego w 2012N
System informacji pasażerskiej w 2012N

Charakterystyka ogólna

[edytuj | edytuj kod]

Twisty zaprojektowano jako tramwaje posiadające od dwóch do czterech członów[4]. Producent oferuje pojazdy jedno- i dwukierunkowe o różnej szerokości: 2300, 2400, 2500 i 2650 mm oraz przystosowane do różnego rozstawu szyn: 1000, 1435 i 1520 mm[31][32]. Konstrukcja wytrzymuje ściskanie siłą 400kN (klasa PIV normy EN-12663) i spełnia normę zderzeniową EN-15227[31]. Dla wymagań bezpieczeństwa zaprojektowano m.in. klatkę bezpieczeństwa dla kabiny motorniczego i zderzaki pochłaniające energię zderzenia[31].

Liczba
członów 		Długość całkowita Pojemność
(5 os./m²)
2 22,8 m 140 – 158
3
(wersja krótka) 		26,255 m 184
3
(wersja normalna) 		32 m 208 – 243
4 41,9 m 270 – 310
źródło:[4][32]

Dla Twistów przewidziano przekształtnikowy układ napędowy umożliwiający hamowanie rekuperacyjne i przemieszczanie się (w sytuacjach awaryjnych) przy wykorzystaniu energii z baterii. Tramwaj w wersji trójczłonowej może być rozpędzany poprzez silniki umieszczone w dwóch (układ osi Bo'2'2'Bo' ) lub trzech (układ osi Bo'Bo'2'Bo' ) wózkach. Wszystkie wózki są obrotowe i posiadają klasyczne osie[31].

Wnętrze Twistów może być częściowo lub w pełni niskopodłogowe[33]. Przy jednych drzwiach wejściowych jest rampa wjazdowa dla podróżujących na wózkach inwalidzkich. Kolejnym ułatwieniem jest wysokość wejścia – 350 mm nad główką szyny. Przestrzeń pasażerska może być wyposażona w klimatyzację i system informacji pasażerskiej[31].

Wersje

[edytuj | edytuj kod]
Typ Dodatkowe
określenie 		Rozstaw
szyn 		Napięcie
zasilania 		Liczba
członów 		Układ
osi 		Nacisk
na oś 		Długość Szerokość Liczba
i moc silników 		Prędkość
maksymalna 		Miejsca
siedzące 		Niska
podłoga 		Właściwości
2010N 1435 mm 600 V 3 Bo'2'2'Bo' 32 m 2,4 m 4 × 105 kW 75 km/h 59 100% klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej przewóz osób na wózkach zasobniki energii  [34]
2012N Step 1435 mm 600 V 3 32 m 2,4 m 4 × 105 kW 70 km/h 77 73% przewóz osób na wózkach  [7][35][36][37]
71-414 Fokstrot 1524 mm 3 9,555 t 26,255 m 2,5 m 75 km/h 60 100% klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej  [32][38][39][40]
2014N Krakowiak 1435 mm 600 V 4 42,83 m 2,4 m 70 km/h 102 klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej przewóz osób na wózkach automaty biletowe przewóz rowerów gniazdka elektryczne ładowarki USB  [10][41][42][43]
2010NW 1435 mm 600/750 V 3 32 m 2,4 m 70 km/h 58 100% klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej przewóz osób na wózkach automaty biletowe ładowarki USB  [44][45]
2015N 1435 mm 3 24,2 m 2,4 m 70 km/h 48 100% pojazd dwukierunkowy klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej przewóz osób na wózkach automaty biletowe Internet bezprzewodowy ładowarki USB  [16][46][47]
2010N-10 1435 mm 3 Bo'2'2'Bo' 32,2 m 2,4 m 4 × 105 kW 70 km/h 58 100% klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej przewóz osób na wózkach automaty biletowe Internet bezprzewodowy ładowarki USB zasobniki energii  [17][48][49]
2017N 1435 mm 3 ~25 m 59 65,6% klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej zasobniki energii przewóz osób na wózkach Internet bezprzewodowy ładowarki USB  [18][50]
2012N-10 1435 mm 3 ~32 m 77 75% klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej zasobniki energii przewóz osób na wózkach Internet bezprzewodowy ładowarki USB  [18][50]
145N Craiova 27 m 2,4 m 58 klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej przewóz osób na wózkach Internet bezprzewodowy ładowarki USB  [21][51][52]
146N Wrocław 1435 mm 3 ~27 m 2,4 m 100% klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej przewóz osób na wózkach zasobniki energii ładowarki USB  [53][54]
147N Tallinn 3 28,56 m 80 km/h 100% klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej automaty biletowe  [55]
klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej  – klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej   przewóz osób na wózkach  – możliwość przewozu osób na wózkach   automaty biletowe  – automaty biletowe   przewóz rowerów  – stojaki na rowery   gniazdka elektryczne  – gniazdka elektryczne   ładowarki USB  – ładowarki USB   zasobniki energii  – zasobniki energii

Twist dla Częstochowy

[edytuj | edytuj kod]
Wnętrze częstochowskiego twista

Pesa zaoferowała dla Częstochowy w pełni niskopodłogową wersję 2010N (129Nb). Pojazdy są jednokierunkowe i w całości klimatyzowane[34], zaprojektowane dla 208 pasażerów (5 os./m²). Pierwotnie planowano tylko 45 miejsc siedzących[31], ale ostatecznie wersja dla Częstochowy otrzymała w sumie 59 foteli[34].

Są pewne niejasności co do oznaczenia typu tramwaju. W prasie można spotkać oznaczenie 129Nb[34], jednak na tabliczkach znamionowych widnieje 2010N[56].

Wersja dla MPK Częstochowa posiada system informacji pasażerskiej wyposażony w tablice diodowe. Szósty egzemplarz, który przed oddaniem do użytku został zaprezentowany na targach InnoTrans w Berlinie, został tymczasowo wyposażony w nowocześniejszy system. Po imprezie wyposażenie tramwaju zostało jednak ujednolicone. Oprócz informacji wizualnej tramwaje są wyposażone w informacje dźwiękowe. Zapowiedzi głosowe zostały nagrane przez Artura Barcisia (zapowiedzi przystanków) oraz Zygmunta Staszczyka (pozostałe komunikaty)[3].

Twist Step dla konurbacji górnośląskiej

[edytuj | edytuj kod]
Miejsce na wózki inwalidzkie w górnośląskim twiście

Pojazdy dla Tramwajów Śląskich mają te same wymiary maksymalne pudła co 2010N, ale różnią się kształtem burt (wcięcia w dolnej części), mniejszym udziałem niskiej podłogi (73,6%), klimatyzacją tylko w kabinie motorniczego i większą liczbą miejsc siedzących (77)[37]. Zapowiedzi głosowe zostały nagrane przez Joannę Bartel[57]. 20 śląskich twistów dodatkowo jest wyposażonych w komunikaty głosowe w języku angielskim[58].

Twist Fokstrot dla Moskwy

[edytuj | edytuj kod]
Pudła Fokstrotów dla Moskwy

Pojazdy są krótsze niż wcześniejsze (mają długość 26 255 mm) dzięki skróceniu środkowego członu, który jest podparty na jednym wózku, są także nieco szersze (2,5 m) i przystosowane do toru 1524 mm, dzięki czemu siedzenia przy ścianach pojazdu są umieszczone podwójnie. Fokstroty są dostosowane do większych wahań temperatury, tzn. -40 °C/+40 °C[32][59]. Sylwetkę zewnętrzną Fokstrota zaprojektował Bartosz Piotrowski, a wnętrze Bartosz Piotrowski i NC.Art[60].

Twist Krakowiak dla Krakowa

[edytuj | edytuj kod]

Są to pierwsze pojazdy Pesy wyposażone w klimatyzatory HVAC firmy Vossloh Kiepe(inne języki) (po jednym na człon pojazdu + dodatkowy dla kabiny motorniczego). Wymieniony producent wyposażał tramwaje już wcześniej kupowane przez MPK Kraków[61]. Jest to najdłuższy tramwaj wyprodukowany w Polsce[62], ze względu na swoją długość wymagał podzielenia na dwie części podczas transportu od producenta[43]. Wnętrze pojazdu mieści około 300 pasażerów. Wozy mają zamontowany system informacji pasażerskiej oraz monitoring[63]. Sylwetkę zewnętrzną krakowskiego Twista zaprojektował Bartosz Piotrowski, natomiast wnętrze Bartosz Piotrowski i NC.Art[64].

Twist dla Wrocławia

[edytuj | edytuj kod]

Pojazdy zostały wyposażone w system hamowania rekuperacyjnego, a pozyskiwana w ten sposób energia jest gromadzona w superkondensatorach[65]. Dodatkowo, MPK Wrocław zamówiło system ostrzegania o przeszkodach na drodze tramwaju. Wrocławski Twist różni się od innych pewnymi szczegółami: posiada specjalny system zapachowy, ładowarki USB[45].

Sylwetkę zewnętrzną wrocławskiego Twista zaprojektowali Bartosz Piotrowski i Krzysztof Nogowski, natomiast wnętrze NC.Art[66].

Twist dla Tallinna

[edytuj | edytuj kod]

Tramwaje mają zostać wyposażone w nowoczesne systemy informacji, sprzedaży biletów, zliczania pasażerów, klimatyzacji, monitoringu, rekuperacji energii oraz diagnostyki online. Pojazdy będą posiadały podgrzewaną podłogę[55].

Eksploatacja

[edytuj | edytuj kod]
Państwo Miasto lub obszar Przewoźnik Typ Lata dostaw Liczba
 Estonia Tallinn TLT 147N od 2024 6 z 23 [23][24][67][68]
 Polska Częstochowa MPK Częstochowa 2010N 2012 7 [3][56]
2010N-10 2020 10 [17][69]
Gorzów Wielkopolski MZK Gorzów Wielkopolski 2015N 2019-? 14 [16][46][70][71][72]
Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia Tramwaje Śląskie 2012N 2013–2014 30 [73]
2012N-10 2020–? 8 [18][74][75]
2017N 2020–2022 32 [18][76][74][77][78]
Kraków MPK Kraków 2014N 2015 36 [79]
Wrocław MPK Wrocław 2010NW 2015 8 [80][81]
146N 2024 18 z 24 [22][82][83][84]
 Rosja Moskwa MosGorTrans(inne języki) 71-414 2014–2016 1 (70)[a] [85][86]
Ufa 71-414 2024[b] 10 [86][87]
 Rumunia Krajowa RAT Craiova 145N 2022-2023 17 [21][88][89][90][91]
 Ukraina Kijów Kyjiwpasstrans(inne języki) 71-414K 2015–2018 47 [92][14][93][94][95]
?–2021 10 [96][97]
Łączna liczba: 313 z 336

Tallinn

[edytuj | edytuj kod]

25 maja 2022 podpisana została umowa na 8 tramwajów (z opcją na kolejnych 15) dla TLT[23]. W lipcu 2022 poinformowano o skorzystaniu z całej opcji na dodatkowe tramwaje[24]. Pierwszy tramwaj dotarł do Tallinna 29 maja 2024 i następnie rozpoczął jazdy testowe[98]. 23 sierpnia natomiast rozpoczął jazdy z pasażerami[99]. W połowie września 2024 do Tallinna dostarczono sześć tramwajów[100].

Częstochowa

[edytuj | edytuj kod]
Częstochowski twist z 2012 roku
Częstochowski twist z 2020 roku

Pierwsze zamówienie na twisty złożyła Częstochowa, która zakupiła na mocy umowy z 17 grudnia 2010 siedem sztuk jednokierunkowych składów normalnotorowych z napędem asynchronicznym, klimatyzacją oraz udogodnieniami dla niepełnosprawnych[5]. Zamówione tramwaje kosztowały przewoźnika 50 mln zł (7,14 mln za sztukę), z czego 42,5 mln pochodziło z dofinansowania unijnego[101]. Był to pierwszy tramwaj niskopodłogowy, który zamówił częstochowski przewoźnik. Twisty dostały numery taborowe z zakresu przewidzianego wcześniej dla dwuczłonowych tramwajów Konstal 102Na[3].

Pierwszy tramwaj 129Nb dotarł do zajezdni w Częstochowie nad ranem 13 marca 2012[6]. Jazdy testowe rozpoczęto nocami od 13 do 25 marca 2012[102]. Podczas prób przeprowadzono jazdy po całej sieci tramwajowej, łącznie ze znajdującym się w najgorszym stanie technicznym torowiskiem we wschodniej części miasta. Ostatecznie nie zdecydowano się jednak na liniowe kursy po tej trasie, prowadzącej do pętli Kucelin przy Hucie Częstochowa[3]. Konieczna była przebudowa kilku peronów, a dwa perony przystankowe zostały przeniesione. W międzyczasie wagon przeszedł w Częstochowie pomyślnie testy homologacyjne[2]. 28 kwietnia rozpoczęły się 30-dniowe jazdy próbne z pasażerami. Twist kursował na trasie linii numer 2 z pętli Fieldorfa-Nila na Północy do pętli Raków-Dworzec PKP[103]. Po miesiącu bezawaryjnej jazdy, 1 czerwca nastąpiło uroczyste przekazanie pierwszego egzemplarza na własność MPK Częstochowa[104][34]. 3 września twisty rozpoczęły kursowanie na swojej docelowej, otwartej w tym dniu linii nr 3[105]. Jej trasa rozpoczyna się nowo wybudowanym torowiskiem od pętli przy Miejskim Stadionie Piłkarskim Raków, następnie biegnie przez Błeszno i Wrzosowiak, a potem po starym torowisku prowadzi do pętli Fieldorfa-Nila. Uroczyste otwarcie nowej linii, połączone z festynem i paradą tramwajów, miało miejsce 9 września[106]. Dostawy twistów zakończono 13 października 2012[107].

We wrześniu 2014 roku w jednym z częstochowskich twistów wykryto wadę fabryczną (odkształcenia oraz pęknięcia elementów konstrukcyjnych pierwszego i trzeciego członu). W wyniku diagnostyki usterki wykryto w 5 z 7 tramwajów, a ze względu na ich charakter niezbędne stało się wysłanie ich do producenta celem wykonania niezbędnych poprawek. Do Częstochowy pierwszy naprawiony tramwaj powrócił w maju 2015 roku, drugi w czerwcu[108]. W lipcu 2016 trwał remont ostatniego pojazdu[109]. W składach poza naprawą wykrytego błędu konstrukcyjnego wymienione zostały rampy dla wózków oraz światła[110]. W związku z unieruchomieniem tramwajów producent zapłacił kary umowne[109].

15 stycznia 2018 MPK Częstochowa podpisało z Pesą umowę o wartości 90 mln zł na dostarczenie w ciągu 2 lat 10 tramwajów Twist II (z opcją na 5 kolejnych)[17]. Dostawy miały rozpocząć się w maju 2019 i zakończyć w styczniu 2020[111], jednakże ze względu na problemy producenta pierwszy egzemplarz został dostarczony dopiero 16 marca 2020[112], a 13 maja rozpoczął kursy z pasażerami[113]. Dostawy zakończono pod koniec września 2020[69].

Gorzów Wielkopolski

[edytuj | edytuj kod]
Pesa Twist w Gorzowie

22 września 2017 podpisana została umowa pomiędzy MZK Gorzów Wielkopolski a Pesą na dostawę 14 dwukierunkowych twistów[16], począwszy od października 2018[114]. W umowie zawarto prawo opcji na dodatkowe 6 tramwajów[46] (z której nie zdecydowano się skorzystać[115]). W nocy z 15 na 16 kwietnia dostarczono pierwszy tramwaj do Gorzowa[70], kilka dni później rozpoczęto jego testy[116], a 23 maja odbyła się uroczysta prezentacja[117]. Wszystkie tramwaje miały zostać dostarczone do sierpnia 2019 roku[118]. 31 maja gorzowski model Twista otrzymał dopuszczenie do ruchu z pasażerami[119]. W związku z zakupem twistów MZK zdecydował się na sprzedaż części z posiadanych tramwajów Düwag 6ZGTW[120]. 17 kwietnia 2020 odbyła się pierwsza jazda testowa na mieście[121]. 2 lipca z okazji 763. rocznicy lokacji miasta tramwaje rozpoczęły obsługę linii nr 1, której remont został niedługo wcześniej ukończony[72].

Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia

[edytuj | edytuj kod]
Pesa Twist 2012N na ul. 3-go Maja w Katowicach
Pesa Twist 2017N na placu Sikorskiego w Bytomiu

10 grudnia 2012 roku Pesa podpisała umowę ze spółką Tramwaje Śląskie na dostawę 30 nowych składów. Wartość kontraktu opiewała na sumę 202,5 mln zł brutto. Realizacja zamówienia ma nastąpić w czasie 24 miesięcy[7]. W drugi weekend listopada 2013 dostarczono pierwszy tramwaj do zajezdni Tramwajów Śląskich. Na kolejne dni zaplanowano testy homologacyjne, a na 22 listopada prezentację dla szerszej publiczności[35]. Przed premierą twist wyjeżdżał na śląskie tory w nocy i był oklejony folią maskującą[122]. 22 listopada w Zabrzu zaprezentowano pierwszego Twista[123], a na początku stycznia 2014 zakończyły się jego czynności odbiorowe[124]. 13 maja w zajezdni tramwajowej Zawodzie w Katowicach odbyła się uroczystość wprowadzenia twistów do obsługi ruchu liniowego[125]. Eksploatacja z pasażerami rozpoczęła się 14 maja 2014, kiedy to twisty rozpoczęły obsługę linie nr 35 Katowice Plac Wolności – Zawodzie Zajezdnia[57]. 2 sierpnia rozpoczęto ich eksploatację na linii nr 6 Katowice – Bytom[58], a na początku sierpnia rozpoczęto testy twistów w Sosnowcu i Będzinie[126]. Dostawy zakończono 30 września[127]. Do zajezdni Zawodzie trafiło łącznie 20 twistów[58], a do zajezdni Będzin 10[126]. Od października 2014 twisty zaczęły obsługiwać linię nr 15 łączącą Katowice z Sosnowcem[126]. W grudniu 2013 w drodze głosowania wybrano kolor wnętrza śląskich twistów oraz nadano im tradycyjne śląskie imiona[128]. Pod koniec 2021 roku przewoźnik podpisał z producentem umowę na doposażenie 5 tramwajów w klimatyzację[129]. Pierwszy zmodernizowany tramwaj rozpoczął kursy z pasażerami w sierpniu 2022[130].

29 czerwca 2018 TŚ podpisały z Pesą umowę na dostawę 27 tramwajów o długości około 25 m (z opcją na 5 dodatkowych sztuk) i 8 tramwajów o długości 32 m[18]. 12 lipca 2020 pierwszy tramwaj 25-metrowy został dostarczony do zajezdni Zawodzie w Katowicach[76], natomiast pierwszy pojazd 32-metrowy dostarczono do Katowic 31 października 2020[74]. 23 października pierwszy tramwaj 25-metrowy rozpoczął kursy z pasażerami na linii nr 36 w Katowicach[131]. W listopadzie przeprowadzono konkurs na imię dla tramwajów 25-metrowych, w ramach którego otrzymały one imię Gwarek[132][133]. 14 grudnia zarząd spółki Tramwaje Śląskie podpisał oświadczenie o uruchomieniu prawa opcji na 5 dodatkowych twistów 25-metrowych[20]. 30 stycznia 2021 pierwsze dwa nowe tramwaje 32-metrowe rozpoczął kursy z pasażerami na linii nr 15[134]. 22 kwietnia 2021 zakończono dostawy tramwajów z zamówienia podstawowego[135]. Na koniec roku 2021 dostarczonych były natomiast 4 tramwaje z zamówienia uzupełniającego[77], a ostatni tramwaj dostarczono pod koniec stycznia[78].

Kraków

[edytuj | edytuj kod]
2014N w Krakowie
Tram del Papa

3 lipca 2014 zawarto umowę na dostawę 36 sztuk 4-członowych tramwajów (wartość kontraktu 291 240 000 zł netto)[136]. Planowano wówczas, że zastąpią one Konstale 105Na oraz będą kursować głównie do Nowej Huty[10].

W budowę tramwajów poza pracownikami Pesy zaangażowano również pracowników krakowskiego MPK[79]. 17 czerwca 2015 pierwszy tramwaj był testowany na torze testowym przy fabryce w Bydgoszczy[137], a 28 czerwca dotarł do zajezdni Podgórze w Krakowie[79]. Pod koniec lipca tramwaj otrzymał homologację[138].

30 sierpnia 2015 pierwszy krakowiak rozpoczął regularne kursy[139]. Tramwaje skierowano przede wszystkim do obsługi linii nr 4[140]. 25 listopada krakowiaki rozpoczęły również obsługę linii nr 52, jednakże 30 listopada zostały wycofane z tej linii ze względu na ocieranie się przegubami o krawężniki. W związku z czym Zarząd Infrastruktury Komunalnej i Transportu w Krakowie przeprowadził pracę na pętli Czerwone Maki i 9 grudnia krakowiaki ponownie skierowano do obsługi linii nr 52[140]. 29 grudnia do Krakowa dotarł ostatni z 36 zamówionych wozów[79]. Pod koniec grudnia tramwaje obsługiwały linie nr 4, 50 i 52, a w weekendy również nr 24[141].

Tramwaje przydzielono do zajezdni Nowa Huta i Podgórze[142]. Dzięki ich dostawom możliwe było wycofanie najstarszych Konstali 105Na[143].

Od początku eksploatacji do 7 kwietnia 2016 wszystkie krakowiaki pokonały łącznie milion kilometrów[144].

28 lipca 2016, podczas Światowych Dni Młodzieży, jednym z krakowiaków przejechał papież Franciszek[145]. Tramwaj o numerze RG914[146] został specjalnie na tę okazję oklejony w biało-żółte barwy i ozdobiony hasłem Błogosławieni miłosierni, albowiem oni miłosierdzia dostąpią w różnych językach, a na tablicach kierunkowych widniał napis Tram del Papa. Pojazd wyruszył spod Pałacu Arcybiskupów, następnie przejechał ulicami Franciszkańską, Straszewskiego, Piłsudskiego i al. 3 Maja oraz zakończył bieg na Błoniach. W podróży papieżowi towarzyszyła grupa osób niepełnosprawnych[145]. Po przejeździe ojciec święty otrzymał specjalnie wyprodukowany model tramwaju Krakowiak, a wagon wykorzystany w wydarzeniu został przez MPK nazwany Papal Tram (ang. Tramwaj Papieski)[147]. Następnego dnia udekorowany tramwaj obsługiwał linię nr 8[148], a od 30 lipca do 1 sierpnia specjalną linię S4 z Bronowic Małych do Małego Płaszowa. Od 2 sierpnia obsługuje linie, na których zazwyczaj jeżdżą krakowiaki[149].

We wrześniu 2016 poinformowano, że MPK domaga się od Pesy 26 mln zł tytułem kar za opóźnienia w dostawach[150]. 20,4 mln zł przewoźnik wyegzekwował z gwarancji ubezpieczeniowej, stanowiącej zabezpieczenie realizacji kontraktu[151]. Pod koniec stycznia 2019 prawomocną decyzją sądu wysokość kar została zmniejszona do 14,5 mln zł[152].

W ciągu pierwszych 14 miesięcy eksploatacji wystąpiło 1700 wad i usterek w dostarczonych do tej pory Krakowiakach[153]. Na początku 2019 roku w tramwajach wystąpił problem z pudłami ocierającymi o krawężniki, który spowodowany był osiadanie wózków w efekcie naturalnego zużywania się obręczy kół podczas eksploatacji[154].

W 2016 roku w przetargu na 50 tramwajów dla MPK Kraków Pesa zaproponowała Krakowiaka II (2016N)[155]. Została jednak z niego wykluczona przez MPK ze względu na nienależytą realizację umowy z dnia 3 lipca 2014 roku. W szczególności dostawę po terminie i niską dostępność Krakowiaków[156]. Pesa odwołała się od tej decyzji i 30 stycznia 2017 Krajowa Izba Odwoławcza wydała wyrok nakazujący MPK unieważnienie wykluczenia Pesy z przetargu[157]. MPK z uwagi na wątpliwości prawne uzasadnienia orzeczenia KIO złożyło sprawę do sądu wykazując 1700 wad i usterek, które wystąpiły w ciągu 14 miesięcy w dostarczonych do tej pory Krakowiakach[153]. Pesa odwołała się od tej decyzji, jednakże sąd oddalił argumenty MPK i zgodnie z orzeczeniem KIO nakazał przywrócenie oferty Pesy[158]. 8 sierpnia 2017 roku MPK poinformował o wyborze najkorzystniejszej oferty, którą złożyła Pesa. Druga oferta należała do konsorcjum Solaris-Stadler, trzecia została złożona przez Škodę, a oferta Newagu została odrzucona[159][160]. Pesa nie przedłużyła jednak wadium w przetargu[161]. Pod koniec października MPK wezwało Pesę do podpisania umowy w dniu 10 listopada[162], jednak przedstawiciele Pesy nie stawili się na podpisanie umowy w tym dniu[163] i MPK zdecydowało się na wybór oferty konsorcjum Solaris-Stadler. 20 listopada Pesa odwołała się od tej decyzji do KIO[164], a po kilku dniach wycofała swoje odwołanie[165].

W lipcu 2018 na al. Pokoju wykolejeniu uległ jeden z krakowiaków, w wyniku czego konieczna była naprawa u producenta, w wyniku której tramwaj otrzymał nową konstrukcję pierwszego członu. W styczniu 2021 tramwaj powrócił do obsługi pasażerów w Krakowie[166].

Wrocław

[edytuj | edytuj kod]
Pesa Twist 2014N na przystanku Świdnicka
Pesa Twist 146N na Placu Dominikańskim

15 grudnia 2014 MPK Wrocław podpisało z Pesą umowę na dostawę 6 tramwajów, które miały zostać dostarczone w przeciągu pół roku. Zamówienie przewidywało możliwość rozszerzenia do 25 sztuk w przypadku pozyskania dofinansowania ze środków Unii Europejskiej[11]. W marcu zdecydowano się rozszerzyć zamówienie o 2 dodatkowe egzemplarze[12].

W nocy z 17 na 18 czerwca 2015 do Wrocławia przyjechał pierwszy tramwaj. Podczas pierwszych testów okazało się, że niezbędna będzie przebudowa części przystanków, na których odległość między peronem a tramwajem jest zbyt mała[80]. 19 czerwca tramwaj został zaprezentowany dziennikarzom na terenie zajezdni Borek[167]. Do 26 czerwca sprawdzono 73 przystanki, a 15 z nich wymagało kilkucentymetrowych korekt krawędzi peronów[168]. Pod koniec lipca dostarczono drugi tramwaj[169]. 14 sierpnia trzy tramwaje rozpoczęły kursy z pasażerami na linii nr 3[170], a pod koniec sierpnia twisty skierowano do obsługi linii nr 23 i 33[171]. 23 listopada do Wrocławia dostarczono 2 ostatnie egzemplarze zamówione jako opcjonalne i tym samym zakończono kontrakt[81]. Na początku grudnia pojazdy zaczęto kierować również na linię nr 5[172], później także na linię nr 11[173], a pod koniec czerwca 2016 na linię nr 3[174]. Dzięki dostawom twistów MPK mogło wycofać i sprzedać część najstarszych Konstali 105Na[175].

20 grudnia 2021 MPK Wrocław podpisało z Pesą umowę na dostawę 24 tramwajów (za 204 mln zł – ponad 8,2 mln zł za pojazd)[176], z opcją na 16 kolejnych[22], która zwiększa wartość zamówienia do 337,5 mln zł[177]. W nocy z 23 na 24 lutego 2024 do Wrocławia przyjechał pierwszy Twist[82], 29 lutego odbyła się jego prezentacja[178], 12 kwietnia poinformowano o zakończeniu procesu homologacji[179], a 20 czerwca rozpoczął kursy z pasażerami[180]. W nocy z 27 na 28 sierpnia został dostarczony 13.Twist typu 146N[181].

Moskwa

[edytuj | edytuj kod]
Fokstrot na ulicach Moskwy

Umowę na dostawę 120 tramwajów dla Moskwy zawarto w czerwcu 2013 roku, po wycofaniu się z przetargu Bombardiera. Dostawy przewidziano na okres od marca 2014 do marca 2015[182]. Pierwsze tramwaje powstały w całości w Bydgoszczy, późniejsze miały być produkowane we współpracy z koncernem Urałwagonzawod, największym na świecie producentem czołgów[183]. Później jednak postanowiono, że wszystkie tramwaje powstaną w Polsce[38]. Kolejne pojazdy dla Moskwy miały zawierać coraz więcej podzespołów pochodzących z Rosji, docelowo powyżej 50%[183]. 20 lutego 2014 w Bydgoszczy został zaprezentowany pierwszy z zamówionych tramwajów[39].

1 czerwca tramwaje rozpoczęły kursy z pasażerami. Skierowano je do obsługi linii nr 6 Bratcewo – metro Sokół[184]. Do końca lutego 2015 dostarczono połowę z zamówionych 120 tramwajów[185]. Dostawa pozostałych została wstrzymana ze względu na spadek wartości rubla. W lipcu na terenie fabryki w Bydgoszczy znajdowały się 22 gotowe, niedostarczone tramwaje[186]. W październiku 2016 r. prezes Pesy poinformował o wyniku negocjacji zakładu z moskiewskim przewoźnikiem, w ramach których uzgodniono zmniejszenie kontraktu ze 120 do 90 pojazdów i szybkie rozpoczęcie transportu już wyprodukowanych pojazdów do Moskwy[9]. Co nastąpiło pod koniec miesiąca, kiedy wysłano pierwsze 10 tramwajów[85]. Do dostawy pozostałych 20 nigdy nie doszło[187].

W ciągu pierwszego roku eksploatacji tramwaje pokonały 1,7 mln km oraz przewiozły 10 mln pasażerów[188].

W związku z inwazją Rosji na Ukrainę serwisowanie tramwajów było niemożliwe ze względu na sankcje i wynikający z nich brak części zamiennych. Doprowadziło to do stopniowego wycofania pojazdów z ruch aż do całkowitego zaprzestania ich użytkowania 4 grudnia 2023[187].

W lipcu 2024 rozpoczął się wywóz tramwajów do Ufy[189]

Ufa

[edytuj | edytuj kod]

W lipcu 2024 rozpoczął się przywóz wycofanych tramwajów z Moskwy[189], a na początku października rozpoczęto eksploatację pierwszego z nich na linii nr 5 Goscyrk – ulica Puszkina[190]. Na początku listopada w Ufie było 10 tramwajów, ale kursował tylko 1 z nich[87].

Kijów

[edytuj | edytuj kod]
Fokstrot w Kijowie

17 czerwca 2015 mer Kijowa podpisał z Pesą memorandum mówiące o możliwości zrealizowania dostaw do 50 tramwajów dla tego miasta oraz uruchomienia w nim zakładu producenta[191]. 9 października do Kijowa dotarł jeden pokazowy fokstrot, a następnego dnia został on zaprezentowany podczas parady tramwajów[192][193]. Wagon przypisano do zajezdni Szewczenko i skierowano na trzymiesięczne jazdy testowe z pasażerami[194], mające na celu uzyskanie homologacji na rynek ukraiński[92]. Ostatecznie egzemplarz ten, oznaczony numerem 751, został dopuszczony do regularnego ruchu liniowego pod koniec marca 2016[195].

W maju 2016 Pesa podpisała umowę ramową na dostawę 10 tramwajów dla Kijowa[13]. W lipcu obecny wówczas w tym mieście pierwszy egzemplarz o numerze 751 został przedstawiony do odbiorów[196][197], które zakończono pod koniec sierpnia[13]. 23 sierpnia wóz ten został skierowany do obsługi linii ekspresowej nr 3[195]. Pod koniec listopada do stolicy Ukrainy dotarł drugi egzemplarz i 29 listopada również on wyjechał na linię szybkiego tramwaju[197]. Na początku grudnia dostarczono kolejne 2 egzemplarze, 16 grudnia do Kijowa dotarły następne 2 wagony, zaś 19 grudnia ostatnie 4 wozy[196]. Pod koniec 2016 w eksploatacji było 6 tramwajów[93], zaś pozostałe 4 wozy wprowadzono do użytku do połowy marca 2017[198].

W sierpniu 2017 podpisano umowę na dostawę kolejnych 40 tramwajów[15]. Na początku października pierwszy z nich był gotowy[199], a miesiąc później był już w Kijowie[200]. W październiku 2018 dostarczonych było łącznie 25 z 50 zamówionych tramwajów[201]. W efekcie zmian kursu walutowego przewidziana w kontrakcie partia 40 tramwajów została zmniejszona do 37. Pod koniec grudnia 2018 roku zakończono dostawy[202].

4 kwietnia 2019 podpisano umowę ramową na dostawy do końca 2019 roku kolejnych 10 tramwajów posiadających możliwość jazdy wielokrotnej[19]. Do września 2021 dostarczono pierwsze 7 sztuk[203], a 3 kolejne do służby weszły pod koniec roku[97].

Krajowa

[edytuj | edytuj kod]

17 lipca 2021 podpisana została umowa na dostarczenie 17 tramwajów do Krajowy[21]. Na początku listopada 2022 zakończyła się produkcja pierwszego egzemplarza[204], po czym został on przetransportowany do Olsztyna na testy[205], po których 2 grudnia dotarł do Krajowy[88]. 16 marca 2023 na stanie przewoźnika było 10 twistów i rozpoczęto jazdy z pasażerami[90].

Nagrody i wyróżnienia

[edytuj | edytuj kod]

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ W 2023 roku zaprzestano eksploatacji tramwajów 71-414 w Moskwie, a w 2024 rozpoczęto przekazywanie ich do Ufy
  2. ↑ Dostawy używanych tramwajów z Moskwy

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Jacek Modrzejewski. Warszawskie tramwaje 120Na Swing. „Świat Kolei”. 11/2011, s. 46-47. Emi-press. ISSN 1234-5962. 
  2. ↑ a b Tomasz Haładyj. Linia tramwajowa nr 3 w Częstochowie. „Świat Kolei”. 11/2012, s. 48-53. Emi-press. ISSN 1234-5962. 
  3. ↑ a b c d e f Tomasz Haładyj. Częstochowski Twist 129Nb. „Świat Kolei”. 11/2012, s. 46-47. Emi-press. ISSN 1234-5962. 
  4. ↑ a b c Tramwaje. pesa.pl. [dostęp 2012-10-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-27)].
  5. ↑ a b c PESA dostarczy 7 tramwajów pod Jasną Górę – podpisanie umowy. rynek-kolejowy.pl, 2010-12-17. [dostęp 2012-09-19].
  6. ↑ a b 129Nb już na torach. [w:] Na przystanku nr 3/2012 (3) [on-line]. Na przystanku. s. 14-16. [dostęp 2012-03-20].
  7. ↑ a b c Tramwaje Śląskie dostaną 30 Twistów. kurier-kolejowy.pl, 2012-12-10. [dostęp 2012-12-10].
  8. ↑ Pesa: Tramwaje z PESA zamówione przez Moskwę!. pesa.pl. [dostęp 2014-08-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-08)].
  9. ↑ a b Michał Szymajda, Zbliża się szczęśliwy finał dostaw tramwajów Pesy do Moskwy [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2016-10-07].
  10. ↑ a b c Pierwsza wizualizacja Krakowiaka – jest umowa!. infotram.pl, 2014-07-03. [dostęp 2014-07-03].
  11. ↑ a b Po Wrocławiu będą jeździć ciemnoniebieskie Pesy. MPK podpisało umowę i pokazało barwy nowych tramwajów. tuPolska sp. z o.o.. [dostęp 2014-12-15].
  12. ↑ a b Wrocław zamawia sześć nowych tramwajów. Więcej też od Pesy. transport-publiczny.pl, 2015-03-17. [dostęp 2015-03-17].
  13. ↑ a b c Do połowy grudnia z Pesy wyruszą ostatnie Fokstroty dla Kijowa. transport-publiczny.pl, 2016-12-06. [dostęp 2016-12-11].
  14. ↑ a b Marek Graff. Nowe tramwaje w Polsce w 2015 r.. „Technika Transportu Szynowego”. 5/2016, s. 14. Radom: Instytut Naukowo-Wydawniczy „TTS”. ISSN 1232-3829. (pol.). 
  15. ↑ a b „Киевпастранс” подписал договор на закупку у польской PESA 40 трамваев за 1,8 миллиарда. biz.censor.net.ua, 2017-08-21. [dostęp 2017-11-01]. (ros.).
  16. ↑ a b c d PESA z umową na Twisty w Gorzowie. infotram.pl, 2017-09-22. [dostęp 2017-09-22].
  17. ↑ a b c d MPK Częstochowa podpisało umowę z Pesą na dostawy 10 Twistów. transport-publiczny.pl, 2018-01-15. [dostęp 2018-01-16].
  18. ↑ a b c d e f Tomasz Czoik: Tramwaje śląskie kupią 35 składów. 2018-07-03. [dostęp 2018-07-03].
  19. ↑ a b Pesa dostarczy kolejne tramwaje do Kijowa. Będą jeździć w składach. transport-publiczny.pl, 2019-04-11. [dostęp 2019-04-20].
  20. ↑ a b Tramwaje Śląskie zleciły Pesie produkcję dodatkowych tramwajów [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2020-12-30] (pol.).
  21. ↑ a b c d Kolejny rumuński kontrakt Pesy. Umowa na 17 tramwajów dla miasta Krajowa [online], www.transport-publiczny.pl, 19 lipca 2021 [dostęp 2021-10-02] (pol.).
  22. ↑ a b c Pesa z umową na nowe tramwaje dla MPK Wrocław [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2021-12-20] (pol.).
  23. ↑ a b c Pesa jedzie do Tallina. Umowa na nowe tramwaje podpisana [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2022-07-20] (pol.).
  24. ↑ a b c Będzie więcej tramwajów Pesy w Tallinie. Stolica Estonii wykorzysta całą opcję [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2022-07-20] (pol.).
  25. ↑ Moskiewski fokstrot na grudziądzkich Błoniach?. kurier-kolejowy.pl, 2014-05-20. [dostęp 2014-05-20].
  26. ↑ Prezentacja Fokstrota na InnoTrans. kurier-kolejowy.pl, 2014-09-23. [dostęp 2014-09-23].
  27. ↑ Witold Urbanowicz: Jakie tramwaje na Trako (zdjęcia). transport-publiczny.pl, 2015-09-21. [dostęp 2015-09-25].
  28. ↑ Startuje rekordowy InnoTrans 2016. Cały kolejowy świat w Berlinie (zdjęcia). rynek-kolejowy.pl, 2016-09-19. [dostęp 2016-09-21]. (pol.).
  29. ↑ Elf2 i Twist - nowe pojazdy PESY na targach w Gdańsku. infotram.pl, 2019-09-24. [dostęp 2019-09-25].
  30. ↑ InnoTrans 2024: Oto najnowsze tramwaje! [zdjęcia] [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2024-10-04] (pol.).
  31. ↑ a b c d e f Foldery reklamowe Pesa Twist: str. 1, str. 2, Pesa Bydgoszcz, [dostęp: 2012-06-08]
  32. ↑ a b c d jm: Krótki Twist dla Moskwy. Rynek Kolejowy, 2013-06-27. [dostęp 2013-06-30].
  33. ↑ Jerzy Gościński: Tramwaje Śląskie: Pesa dostarczy 30 tramwajów. Rynek Kolejowy, 2012-12-10. [dostęp 2012-12-10].
  34. ↑ a b c d e Oto jest! Twist własnością MPK Częstochowa. infotram.pl, 2012-06-06. [dostęp 2012-06-08].
  35. ↑ a b Pierwszy nowy wagon już na Śląsku. tram-silesia.pl, 2013-11-12. [dostęp 2013-11-12].
  36. ↑ Zakup 30 sztuk nowego środka transportowego (niskopodłogowy wagon tramwajowy). tram-silesia.pl, 2012-06-06. [dostęp 2014-02-03].
  37. ↑ a b Nowe Twisty już wożą pasażerów. tram-silesia.pl, 2014-05-14. [dostęp 2014-05-15].
  38. ↑ a b MW: Moskwa dostanie nowy tramwaj. Pesa zagra Fokstrota. kurier-kolejowy.pl, 2014-01-17. [dostęp 2014-01-18].
  39. ↑ a b MW: W marcu pierwsze Fokstroty wyjadą do Moskwy. kurier-kolejowy.pl, 2014-02-20. [dostęp 2014-02-24].
  40. ↑ Дмитрий Касаткин: Заводская табличка 71-414. transphoto.ru, 2014-03-15. [dostęp 2014-03-22].
  41. ↑ Specyfikacja Istotnych Warunków Zamówienia znak sprawy FZ-218-128-12. mpk.krakow.pl, 2013-08-09. [dostęp 2014-09-30].
  42. ↑ Umowa na dostawę 36 nowych tramwajów podpisana. mpk.krakow.pl, 2014-07-04. [dostęp 2014-11-08].
  43. ↑ a b Krakowiak – najdłuższy tramwaj w Polsce – w trakcie łączenia. transport-publiczny.pl, 2015-06-29. [dostęp 2015-07-06].
  44. ↑ MPK Wrocław podpisał z Pesą umowę na sześć tramwajów. transport-publiczny.pl, 2014-12-15. [dostęp 2014-12-15].
  45. ↑ a b Zobacz lakier blue metalic na tramwaju Twist dla Wrocławia. transport-publiczny.pl, 2015-06-19. [dostęp 2015-06-20].
  46. ↑ a b c Gorzów podpisał umowę z Pesą na 14 Twistów (wizualizacje). transport-publiczny.pl, 2017-09-22. [dostęp 2017-09-24].
  47. ↑ PESA TWIST 2015N z nagrodą Dobry Wzór 2018 [online], infotram.pl [dostęp 2018-10-28] (pol.).
  48. ↑ PESA z umową na TWISTY II dla Częstochowy. infotram.pl, 2018-01-15. [dostęp 2018-01-16].
  49. ↑ AKTUALNOŚCI | ATM PP Sp. z o.o. [online] [dostęp 2020-11-18].
  50. ↑ a b Jakie nowe Twisty Pesa chce dostarczyć Tramwajom Śląskim?. transport-publiczny.pl, 2018-03-20. [dostęp 2018-10-09].
  51. ↑ Kurier Kolejowy, Nowe tramwaje PESA Twist 145N w Craiova poprawiają jakość transportu publicznego w mieście [online], kurier-kolejowy.pl [dostęp 2023-11-04].
  52. ↑ Karol Wach, Pierwszy PESA Twist dla miasta Krajowa rusza na testy do Olsztyna [online], TransInfo, 5 listopada 2022 [dostęp 2024-06-28] (pol.).
  53. ↑ Jest umowa na nowe tramwaje. Tak będą wyglądać wozy Pesa Twist [online], www.wroclaw.pl [dostęp 2022-02-21] (pol.).
  54. ↑ Nowa Pesa dla Wrocławia zaprezentowana [zdjęcia] [online], www.transport-publiczny.pl, 29 lutego 2024 [dostęp 2024-06-26] (pol.).
  55. ↑ a b Wyborcza.pl [online], bydgoszcz.wyborcza.pl [dostęp 2022-07-20].
  56. ↑ a b Zdjęcie tabliczki znamionowej Twista nr 3
  57. ↑ a b Katowice: pierwsze Twisty wyjechały w trasę. kurier-kolejowy.pl, 2014-05-14. [dostęp 2014-05-15].
  58. ↑ a b c Tramwaje Śląskie: Twisty mówią po angielsku. kurier-kolejowy.pl, 2014-08-01. [dostęp 2014-08-04].
  59. ↑ MW: Fokstrot, czyli czym właściwie będą jeździć Moskwianie?. kurier-kolejowy.pl, 2014-02-21. [dostęp 2014-02-24].
  60. ↑ Strefa Publiczna 2014. iwp.com.pl. [dostęp 2016-04-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-08-08)].
  61. ↑ Krakowiaki z klimatyzatorami Vossloh Kiepe. InfoTram.pl, 2015-01-05. [dostęp 2015-01-07].
  62. ↑ Pierwszy Krakowiak już w Krakowie. infotram.pl, 2015-06-28. [dostęp 2015-06-28].
  63. ↑ Jacek Kołodziej. „Krakowiak”. „Świat Kolei”. 8/2015, s. 8. Emi-press. ISSN 1234-5962. 
  64. ↑ Bartosz Piotrowski: Design narzędziem rozwoju przemysłu – artykuł dr Bartosza Piotrowskiego. projekt-wbz.com.pl. [dostęp 2016-01-31].
  65. ↑ Wrocław orders Pesa Twist supercapacitor trams. railwaygazette.com, 2014-12-18. [dostęp 2015-01-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-07)]. (ang.).
  66. ↑ Znamy laureatów konkursu Dobry Wzór 2015!. iwp.com.pl. [dostęp 2016-01-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-16)].
  67. ↑ SPRAWOZDANIE Z DZIAŁALNOŚCI POJAZDY SZYNOWE PESA BYDGOSZCZ S.A. [online], 28 marca 2024 [dostęp 2024-07-24] (pol.).
  68. ↑ Saabus järjekordne PESA tramm garaažinumbriga 526 [online], Aktsiaselts Tallinna Linnatransport (TLT), 17 września 2024 [dostęp 2024-10-13] (est.).
  69. ↑ a b Wszystkie Twisty 2 już w Częstochowie. Jeden prawie gratis. transport-publiczny.pl, 2020-09-28. [dostęp 2020-10-10].
  70. ↑ a b Pierwszy tramwaj od Pesy jest już w Gorzowie! [film i zdjęcia] - gorzowianin.com - najprawdopodobniej najlepszy portal w mieście [online], gorzowianin.com [dostęp 2019-04-16] (ang.).
  71. ↑ Wszystkie dostarczone do Gorzowa Wlkp Twisty ruszają na trasy. infotram.pl, 2019-09-23. [dostęp 2019-09-25].
  72. ↑ a b Gorzów: Ruszyły tramwaje po niemal trzech latach przerwy. Inauguracja Twistów [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2020-07-13] (pol.).
  73. ↑ Marek Graff. Nowy tabor tramwajowy w Polsce. „Technika Transportu Szynowego”. 7-8/2015, s. 46-63. Emi-press. ISSN 1232-3829. 
  74. ↑ a b c Tramwaje Śląskie S.A. » Pierwszy długi wagon z Pesy w Katowicach [online] [dostęp 2020-11-02] (pol.).
  75. ↑ Tramwaje Śląskie: W oczekiwaniu na Twisty i pojazdy techniczne [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2021-02-23] (pol.).
  76. ↑ a b Pierwszy nowy Twist od Pesy dotarł do Katowic [zdjęcia] [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2020-07-13] (pol.).
  77. ↑ a b Pesa dostarcza przed czasem tramwaje dla Jass i Tramwajów Śląskich. transport-publiczny.pl, 2021-12-30. [dostęp 2022-01-09].
  78. ↑ a b Pesa zakończyła dostawy Twistów dla Tramwajów Śląskich. Przed terminem [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2022-01-25] (pol.).
  79. ↑ a b c d e Jacek Kołodziej. Wszystkie „Krakowiaki” już na ulicach Krakowa. „Świat Kolei”. 2/2016, s. 8. Emi-press. ISSN 1234-5962. 
  80. ↑ a b Nowy tramwaj we Wrocławiu. Duży kłopot z przystankami. wroclaw.gazeta.pl, 2015-06-18. [dostęp 2015-06-18].
  81. ↑ a b Wrocławskie Twisty w komplecie. infotram.pl, 2015-11-24. [dostęp 2015-11-24].
  82. ↑ a b Pierwszy nowy Twist Pesy we Wrocławiu [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2024-02-26] (pol.).
  83. ↑ Karol Wach, Wrocławski Twist rusza na miasto. Wiemy kiedy [online], TransInfo, 19 czerwca 2024 [dostęp 2024-06-19] (pol.).
  84. ↑ Karol Wach, Z Berlina do MPK Wrocław [online], TransInfo, 3 października 2024 [dostęp 2024-10-04] (pol.).
  85. ↑ a b 10 Fokstrotów pojechało do Moskwy. infotram.pl, 2016-10-25. [dostęp 2016-10-25].
  86. ↑ a b Pierwszy tramwaj Pesy na ulicach Ufy [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2024-10-03] (pol.).
  87. ↑ a b Karol Wach, Tylko jeden z piętnastu Fokstrotów kursuje w Ufie [online], TransInfo, 2 listopada 2024 [dostęp 2024-11-07] (pol.).
  88. ↑ a b Rumunia: Pierwszy tramwaj Pesy dotarł do Krajowy. Wkrótce ostatnie testy [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2022-12-02] (pol.).
  89. ↑ Bibi Spune, Craiova a primit încă 3 tramvaie din cele 17 comandate de la PESA [online], Mobilitate.eu, 16 stycznia 2023 [dostęp 2023-02-13] (rum.).
  90. ↑ a b Rumunia: Tramwaje Pesy wożą pierwszych pasażerów w Krajowie [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2023-04-02] (pol.).
  91. ↑ EuroOlteniaInfo, E gata linia de tramvai de pe strada Henry Ford! [online], Euro Oltenia Info, 4 września 2023 [dostęp 2023-10-05] (rum.).
  92. ↑ a b W Kijowie Pesa wygrywa ze Stadlerem. infotram.pl, 2016-04-15. [dostęp 2016-04-15].
  93. ↑ a b Produkcja eksportowa PESY w 2016 roku. inforail.pl, 2016-12-22. [dostęp 2016-12-23]. (pol.).
  94. ↑ PESA dostarczy kolejne wagony dla Kijowa? Oferta Elektrontransu odrzucona. infotram.pl, 2019-04-04. [dostęp 2019-04-06].
  95. ↑ Kijów z kompletem tramwajów od PESY, będą kolejne? [online], TransInfo [dostęp 2023-02-13] (pol.).
  96. ↑ Pesa dostarczy kolejne tramwaje do Kijowa. Będą jeździć w składach [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2019-06-05] (pol.).
  97. ↑ a b Крутько Дар'я, На Дарниці почали курсувати нові польські трамваї [online], Хмарочос, 17 stycznia 2022 [dostęp 2023-02-22] (ukr.).
  98. ↑ Karol Wach, Pierwszy tramwaj Twist rozpoczął testy w Tallinie [online], TransInfo, 17 czerwca 2024 [dostęp 2024-08-22] (pol.).
  99. ↑ Pierwszy tramwaj PESA wozi pasażerów w Tallinie [zdjęcia] [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2024-09-04] (pol.).
  100. ↑ Saabus järjekordne PESA tramm garaažinumbriga 526 [online], Aktsiaselts Tallinna Linnatransport (TLT), 17 września 2024 [dostęp 2024-10-13] (est.).
  101. ↑ Przyjechał siódmy twist. MPK ma już komplet zamówionych tramwajów. [w:] Gazeta.pl Częstochowa [on-line]. Agora SA, 2012-10-13. [dostęp 2013-05-12].
  102. ↑ A.S.: Nowy tramwaj już przyjechał. Będzie kursował za darmo!. wczestochowie.pl, 2012-03-13. [dostęp 2014-09-23].
  103. ↑ UM Częstochowa: Częstochowa: Twist rusza na linię nr 2. infotram.pl, 2012-04-27. [dostęp 2012-12-16].
  104. ↑ Tomasz Haładyj: Jak w częstochowskiej zajezdni narodził się nowy tramwaj. czestochowa.gazeta.pl, 2012-06-01. [dostęp 2012-06-02].
  105. ↑ Tomasz Haładyj: Ruszyły tramwaje na Błeszno. Ale z dużymi kłopotami. czestochowa.gazeta.pl, 2012-09-03. [dostęp 2012-12-16].
  106. ↑ Tomasz Haładyj: Tysiące ludzi na paradzie tramwajów na Wrzosowiaku [zdjęcia]. czestochowa.gazeta.pl, 2012-09-09. [dostęp 2012-12-16].
  107. ↑ Tomasz Haładyj: Przyjechał siódmy twist. MPK ma już komplet zamówionych tramwajów. czestochowa.gazeta.pl, 2012-10-13. [dostęp 2012-10-14].
  108. ↑ Michał Hyra: Twisty powoli wracają na częstochowskie tory tramwajowe. [w:] Gazeta Wyborcza [on-line]. Agora SA, 2015-06-29. [dostęp 2015-06-29].
  109. ↑ a b MPK Częstochowa: PESA zachowała się honorowo. infotram.pl, 2016-07-12. [dostęp 2016-07-14].
  110. ↑ Zobacz lakier blue metalic na tramwaju Twist dla Wrocławia. transport-publiczny.pl, 2015-06-22. [dostęp 2015-06-27].
  111. ↑ Bydgoska Pesa ma kłopoty. I to na kilku frontach
  112. ↑ Pierwszy Twist II już w Częstochowie. Trwa homologacja i odbiór. transport-publiczny.pl, 2020-03-18. [dostęp 2020-03-18].
  113. ↑ Pierwszy Twist 2.0 wozi częstochowskich pasażerów [zdjęcia] [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2020-05-13] (pol.).
  114. ↑ Pesa podpisała umowę na tramwaje dla Gorzowa. Sprzeda 14 twistów
  115. ↑ Gorzów nie zrealizuje opcji na Twisty. Będzie nowy przetarg [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2023-04-02] (pol.).
  116. ↑ Gorzowski Twist na testach. Jeździ. infotram.pl, 2019-04-25. [dostęp 2019-04-30].
  117. ↑ Gorzów Wlkp. Pierwszy twist od Pesy oficjalnie przekazany. transport-publiczny.pl, 2019-05-23. [dostęp 2019-05-23].
  118. ↑ Pierwszy twist dla Gorzowa już jest. Kolejnych 13 z Pesy do sierpnia
  119. ↑ Twist Gorzów z homologacją!. kurier-kolejowy.pl, 2019-06-03. [dostęp 2020-01-28].
  120. ↑ Gorzów Wielkopolski sprzedaje pięć Helmutów. infotram.pl, 2019-03-22. [dostęp 2020-03-24].
  121. ↑ Gorzów: Twistem przez centrum miasta. Powrót tramwajów w lipcu?. transport-publiczny.pl, 2020-04-17. [dostęp 2020-04-21].
  122. ↑ pj, jm: Nowy tramwaj już jeździ po Katowicach. Ale zamaskowany [ZDJĘCIA i WIDEO]. katowice.gazeta.pl, 2013-11-13. [dostęp 2013-11-15].
  123. ↑ Nowe tramwaje na Śląsku: nowy Twist w Tramwajach Śląskich zaprezentowany. zabrze.naszemiasto.pl, 2013-11-22. [dostęp 2013-11-22].
  124. ↑ Katowice: Pierwszy Twist już po odbiorach. infotram.pl, 2014-01-08. [dostęp 2014-02-03].
  125. ↑ Twist wyjedzie na katowickie tory. W Sosnowcu pojawi się być może jeszcze w tym roku [ZDJĘCIA+WIDEO]. twojezaglebie.pl, 2014-05-13. [dostęp 2014-05-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-06)].
  126. ↑ a b c Sosnowiec: Pierwsze Twisty na testach. infotram.pl, 2014-08-05. [dostęp 2014-08-05].
  127. ↑ Tramwaje Śląskie odebrały ostatniego Twista. kurier-kolejowy.pl, 2014-09-30. [dostęp 2014-09-30].
  128. ↑ Tramwaje Śląskie na szaro. rynek-kolejowy.pl, 2013-12-23. [dostęp 2013-12-30].
  129. ↑ s, PESA zamontuje klimatyzację w pięciu śląskich wagonach 2012N [online], TransInfo, 10 grudnia 2021 [dostęp 2023-11-04] (pol.).
  130. ↑ Pierwszy Twist Tramwajów Śląskich z klimatyzacją już na ulicach [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2023-11-04] (pol.).
  131. ↑ Kurier Kolejowy, Nowe wagony PESA już na trasie. [online], kurier-kolejowy.pl [dostęp 2020-11-15].
  132. ↑ Tramwaje Śląskie z konkursem na imię dla nowych tramwajów [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2020-11-11] (pol.).
  133. ↑ Nowy wagon Tramwajów Śląskich to Gwarek [online], TransInfo [dostęp 2020-12-30] (pol.).
  134. ↑ Karol Wach, Twist 2012N-10 zadebiutował liniowo [online], TransInfo [dostęp 2021-02-02] (pol.).
  135. ↑ Ostatni Twist Pesy z zamówienia podstawowego dostarczony do Tramwajów Śląskich [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2021-04-22] (pol.).
  136. ↑ Pesa będzie wozić w Krakowie. „Express Bydgoski”, 2015-06-30. 
  137. ↑ Pierwszy Krakowiak na torze testowym. infotram.pl, 2015-06-17. [dostęp 2015-06-20].
  138. ↑ Krakowiak z homologacją. infotram.pl, 2015-08-03. [dostęp 2015-08-05].
  139. ↑ Dominik Lebda: Kraków. Uruchomiono estakadę tramwajową Lipska – Wielicka. transport-publiczny.pl, 2015-08-30. [dostęp 2015-08-31].
  140. ↑ a b Koniec problemów z kursowaniem Krakowiaków na Czerwone Maki. transport-publiczny.pl, 2015-12-11. [dostęp 2015-12-12].
  141. ↑ Wszystkie Krakowiaki dostarczone. infotram.pl, 2015-12-29. [dostęp 2015-12-29].
  142. ↑ Krakowiaki od soboty na „czwórce”. transport-publiczny.pl, 2015-10-30. [dostęp 2015-10-30].
  143. ↑ MPK Kraków podsumowuje rok: Najdłuższe w Polsce tramwaje i przetargi na 100 autobusów. transport-publiczny.pl, 2015-12-31. [dostęp 2016-01-02].
  144. ↑ MPK Kraków: Krakowiaki przejechały milion kilometrów. transport-publiczny.pl, 2016-04-07. [dostęp 2016-04-07].
  145. ↑ a b Trzeci dzień ŚDM. Relacja na żywo. cz. 3. fakty.interia.pl, 2016-07-28. [dostęp 2016-07-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-07-28)]. (pol.).
  146. ↑ publikacja w otwartym dostępie – możesz ją przeczytać Małgorzata Rzyczniak. Kalendarium przejazdu Papieża Franciszka tramwajem MPK SA w Krakowie. „Przewoźnik Krakowski”. 3 (61)/2016, s. 11, 13, lipiec-wrzesień 2016. Kraków: Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne S.A. w Krakowie. [dostęp 2016-11-22]. (pol.). 
  147. ↑ Zarząd MPK SA w Krakowie wręczył Ojcu Świętemu model tramwaju. mpk.krakow.pl, 2016-07-28. [dostęp 2016-07-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-07-28)]. (pol.).
  148. ↑ Tramwaj Papieski wyjechał na linię nr 8. mpk.krakow.pl, 2016-07-29. [dostęp 2016-07-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-07-30)]. (pol.).
  149. ↑ Witold Urbanowicz: Kraków: Papieski tramwaj zachowa swoje barwy. transport-publiczny.pl, 2016-08-04. [dostęp 2016-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-04)]. (pol.).
  150. ↑ Krakowskie MPK chce 26 milionów złotych od bydgoskiej PESY za opóźnienia w dostawie Krakowiaków. radiokrakow.pl, 2016-09-05. [dostęp 2016-09-05].
  151. ↑ Kraków zabezpieczył 20 mln zł za opóźnione tramwaje Pesy. Co z resztą?. transport-publiczny.pl, 2016-09-14. [dostęp 2016-09-14].
  152. ↑ Kraków: Kwestia kar za Krakowiaki zamknięta. transport-publiczny.pl, 2019-01-31. [dostęp 2019-01-31].
  153. ↑ a b Agata Kalińska, Pesa i tramwaje dla Krakowa. Stolica Małopolski nie chce pojazdów z Bydgoszczy, „WP money”, 10 marca 2017 [dostęp 2017-03-12] (pol.).
  154. ↑ Kraków: Problem osiadających Krakowiaków. Pesa musi zmodyfikować wózki [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2020-05-02] (pol.).
  155. ↑ Pesa wykluczona z krakowskiego przetargu na tramwaje. transport-publiczny.pl, 2016-11-10. [dostęp 2016-11-11].
  156. ↑ Witold Urbanowicz, Pesa wykluczona z krakowskiego przetargu na tramwaje [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2016-12-23].
  157. ↑ Pesa wraca do gry z tramwajami w Krakowie. Wykluczenie niesłuszne. transport-publiczny.pl, 2017-01-30. [dostęp 2017-01-30].
  158. ↑ Pesa wraca do gry w Krakowie. Ostateczna decyzja sądu. transport-publiczny.pl, 2017-06-23. [dostęp 2017-07-04].
  159. ↑ PESA wygrywa w Krakowie [online], infotram.pl [dostęp 2017-09-28] (pol.).
  160. ↑ To jednak Pesa wygrywa przetarg w Krakowie na kolejne tramwaje [online] [dostęp 2017-09-28] (pol.).
  161. ↑ Pesa nie przedłuża ważności wadium na tramwaje dla Krakowa. Co dalej?. [dostęp 2017-09-28]. (pol.).
  162. ↑ MPK Kraków wzywa Pesę do podpisania umowy na tramwaje. transport-publiczny.pl, 2017-10-24. [dostęp 2017-11-01].
  163. ↑ MPK Kraków wybiera tramwaje od Stadlera i Solarisa zamiast Pesy. transport-publiczny.pl, 2017-11-10. [dostęp 2017-11-16].
  164. ↑ Kraków: Pesa odwołuje się ws. kontraktu na tramwaje. transport-publiczny.pl, 2017-11-20. [dostęp 2017-11-20].
  165. ↑ Pesa ostatecznie rezygnuje z walki o tramwaje dla Krakowa. Zostaje Solaris i Stadler. transport-publiczny.pl, 2017-11-30. [dostęp 2017-12-05].
  166. ↑ Karol Wach, 2 i pół roku przerwy Krakowiaka. Wrócił po wykolejeniu [online], TransInfo [dostęp 2021-02-02] (pol.).
  167. ↑ Pesa oficjalnie zaprezentowana. Pojedzie, jak wyszlifujemy krawężniki (FILM, NOWOŚCI, CIEKAWOSTKI). gazetawroclawska.pl, 2015-06-19. [dostęp 2015-06-20].
  168. ↑ Wrocławski Twist po kolejnych testach. infotram.pl, 2015-06-26. [dostęp 2015-06-27].
  169. ↑ Dwa Twisty we Wrocławiu, żaden nie jeździ liniowo. infotram.pl, 2015-07-24. [dostęp 2015-07-24].
  170. ↑ Wrocławskie Twisty zadebiutowały liniowo. infotram.pl, 2015-08-17. [dostęp 2015-08-17].
  171. ↑ Tramwaje PESA TWIST wyjadą na kolejne linie. infotram.pl, 2015-08-28. [dostęp 2015-09-15].
  172. ↑ Wrocławskie Twisty na kolejnych liniach. infotram.pl, 2015-12-09. [dostęp 2015-12-09].
  173. ↑ Wrocławskie Twisty znikają z linii 5 i 11. infotram.pl, 2016-03-29. [dostęp 2016-04-03].
  174. ↑ Skody i Pesy na nowych wrocławskich trasach. infotram.pl, 2016-07-04. [dostęp 2016-07-04].
  175. ↑ Michał Szymajda: MPK Wrocław sprzeda stare, niepotrzebne tramwaje. transport-publiczny.pl, 2016-01-20. [dostęp 2016-01-24].
  176. ↑ Bydgoska Pesa wygrała przetarg na nowe tramwaje do Wrocławia
  177. ↑ Pesa podpisuje kolejne kontrakty. Dobra passa bydgoskiej firmy na koniec roku
  178. ↑ Nowa Pesa dla Wrocławia zaprezentowana [zdjęcia] [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2024-04-02] (pol.).
  179. ↑ Wrocław. Nowy Twist z homologacją, kiedy wyjedzie na trasę? [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2024-04-16] (pol.).
  180. ↑ Konrad Bałajewicz, Paweł Relikowski, Nowiutka Pesa już na torowiskach Wrocławia. Dzisiaj miała swój pierwszy regularny kurs [online], Gazeta Wrocławska, 20 czerwca 2024 [dostęp 2024-06-21] (pol.).
  181. ↑ Nowe tramwaje marki Pesa Twist 146N we Wrocławiu. Trzynasta jest już w zajezdni [ZDJĘCIA] [online], Wroclaw.pl, 2 września 2024 [dostęp 2024-09-02] (pol.).
  182. ↑ Międzynarodowy sukces polskiej firmy. biznes.pl, 2013-06-21. [dostęp 2013-06-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-06-27)].
  183. ↑ a b Andrzej Kublik, PAP: PESA będzie współpracować w Rosji z czołgowym gigantem. wyborcza.biz, 2013-06-27. [dostęp 2013-08-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-07-01)].
  184. ↑ Fokstrot wozi już mieszkańców Moskwy. transport-publiczny.pl, 2014-06-06. [dostęp 2014-06-06].
  185. ↑ Pesa ma problem wart 140 mln zł. Niemcy nie wezmą Linków. bydgoszcz.gazeta.pl, 2015-02-28. [dostęp 2015-03-02].
  186. ↑ Pesa nie odda do Kijowa tramwajów dla Moskwy. transport-publiczny.pl, 2015-07-01. [dostęp 2015-07-06].
  187. ↑ a b Karol Wach, Moskwa wycofuje z ruchu wszystkie tramwaje PESA Fokstrot! [online], TransInfo, 5 grudnia 2023 [dostęp 2023-12-09] (pol.).
  188. ↑ Rok Fokstrotów w Moskwie. infotram.pl, 2015-06-02. [dostęp 2015-06-02].
  189. ↑ a b Karol Wach, Moskwa pozbywa się tramwajów PESA Fokstrot. Gdzie trafią? [online], TransInfo, 23 lipca 2024 [dostęp 2024-10-03] (pol.).
  190. ↑ Pierwszy tramwaj Pesy na ulicach Ufy [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2024-10-03] (pol.).
  191. ↑ Mer Kijowa Witalij Kliczko podpisał umowę z Pesą na dostawę 50 tramwajów. polskieradio.pl, 2015-06-18. [dostęp 2016-04-15].
  192. ↑ PESA: Jako jedyni dostarczyliśmy w terminie tramwaj dla Kijowa. infotram.pl, 2015-10-14. [dostęp 2015-10-14].
  193. ↑ Kijowianie już jeżdżą tramwajem Pesy. transport-publiczny.pl, 2016-09-01. [dostęp 2016-09-01].
  194. ↑ Bohuslav Kotál, Tomáš Kuchta, Jaromír Pernička. Trako 2015. „Railvolution”. 5/2015, s. 69. Praga: M-Presse plus. ISSN 1804-3429. (ang.). 
  195. ↑ a b Tomáš Kuchta. First Kyiv Fokstrot in Service. „Railvolution”. 5/2016, s. 80. Praga: Railway Builder. ISSN 1804-3429. (ang.). 
  196. ↑ a b Metro Report International: Kyiv Fokstrot tram deliveries completed. metro-report.com, 2016-12-29. [dostęp 2017-01-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-01-26)]. (pol.).
  197. ↑ a b Киев везут польские трамваи PESA. kievnews.net, 2016-12-07. [dostęp 2017-05-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-05-27)]. (ros.).
  198. ↑ В Киеве вышел на маршрут новый скоростной трамвай. Видео. kievnews.net, 2017-03-20. [dostęp 2017-03-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-03-22)]. (ros.).
  199. ↑ Pierwszy Fokstrot dla Kijowa gotowy. Fabryka Pesy na Ukrainie niewykluczona. transport-publiczny.pl, 2017-10-03. [dostęp 2017-11-01].
  200. ↑ Pesa rozpoczęła dostawy 40 tramwajów do Kijowa. transport-publiczny.pl, 2017-11-08. [dostęp 2017-11-20].
  201. ↑ Kijów. Kliczko chwali Pesę, a tramwaje Elektron stoją. transport-publiczny.pl, 2018-10-11. [dostęp 2018-10-11].
  202. ↑ Київ отримав 47 польських трамваїв Pesa [online], Polskie Radio dla Zagranicy [dostęp 2023-02-22].
  203. ↑ Kitsoft, Віталій Кличко: На маршрути в Києві вийдуть іще 4 нових закуплених столицею трамваї (+фото, відео) [online], Офіційний портал КМДА - Головна [dostęp 2023-02-22] (ukr.).
  204. ↑ Pierwszy PESA Twist dla miasta Krajowa rusza na testy do Olsztyna [online], TransInfo [dostęp 2022-11-05] (pol.).
  205. ↑ Jednokierunkowa Pesa Twist dla rumuńskiej Krajowy na testach w Olsztynie [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2022-11-09] (pol.).
  206. ↑ Martyn Janduła: Pesa wyróżniona w Londynie za Krakowiaka. rynek-kolejowy.pl, 2016-10-10. [dostęp 2016-10-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-10-10)]. (pol.).
  207. ↑ PESA TWIST 2015N z nagrodą Dobry Wzór 2018. infotram.pl, 2018-10-26. [dostęp 2018-10-26].


Pojazdy produkowane przez grupę Pesa (Pesa Bydgoszcz i Pesa Mińsk Mazowiecki)
Produkcja
Elektryczne zespoły trakcyjne
Elektryczne wagony silnikowe
Spalinowe zespoły trakcyjne
Spalinowe wagony silnikowe
Wagony sterownicze
Wagony doczepne
Lokomotywy
Tramwaje
Modernizacje
Elektryczne zespoły trakcyjne
Lokomotywy spalinowe
Lokomotywy wodorowe
Tramwaje

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pesa_Twist&oldid=75173701”