Seleucydzi – Wikipedia, wolna encyklopedia

Seleucydzi lub też Seleukidzi – dynastia hellenistyczna założona przez Seleukosa, z ośrodkiem początkowo w Babilonii, a od początku III w. p.n.e. Syrii, panująca w latach 312–63 p.n.e.

Seleukos był jednym z dowódców Aleksandra Wielkiego. W wyniku wojen diadochów został władcą wielonarodowego, ogromnego imperium rozciągającego się od Azji Mniejszej na zachodzie do granic Indii na wschodzie. Już w III wieku p.n.e. w państwie pojawiły się tendencje separatystyczne, które skutkowały stopniowym zmniejszaniem się jego terytorium. Jego wschodnie tereny zostały przejęte przez Królestwo Greko-Baktryjskie i Królestwo Partów, tak że po 129 p.n.e. terytorium rządzone przez Seleucydów zostało ograniczone do Syrii. Dynastia przetrwała do roku 63 p.n.e., kiedy Pompejusz przyłączył jej pozostałe terytoria do Rzymu.

 Osobny artykuł: Seleukos I Nikator.

Eponimicznym założycielem dynastii był Seleukos, macedoński arystokrata należący do bliskiego otoczenia Aleksandra Wielkiego. Po śmierci tego ostatniego regent Perdikkas mianował Seleukosa chiliarchą i dowódcą hetajrów. Pomimo to Seleukos przyłączył się do grupy spiskowców, która w roku 320 p.n.e. zabiła Perdikkasa podczas jego wyprawy przeciwko zbuntowanemu zarządcy Egiptu Ptolemeuszowi. W ramach zawartego wówczas porozumienia Seleukos otrzymał satrapię Babilonii, która miała stać się zalążkiem państwa Seleucydów. W roku 315 p.n.e. Seleukos został wyparty ze swojej satrapii przez Antygona, jednak powrócił do niej w roku 312 p.n.e. z pomocą Ptolemeusza (wydarzenie to uznano później za początek tzw. ery Seleucydów). W latach 311–308 p.n.e. Seleukos pokonał siły Antygona w Babilonii, by następnie poszerzyć granice swojego państwa na wschodzie, opanowując Iran i Baktrię. Około 306 p.n.e. zaatakował też panującego w Indiach Ćandraguptę, jednak nie będąc w stanie go pokonać ostatecznie zawarł z nim traktat, w którym oddawał mu ziemie na południe i wschód od Hindukuszu, otrzymując w zamian m.in. 500 słoni bojowych. „Kiedy w 302 r. Seleukos powrócił do Babilonii, jego imperium obejmowało ogromne obszary Wyżyny Irańskiej i Azji Środkowej”^[1].

Podczas masowych uroczystości ślubnych w Suzie zorganizowanych przez Aleksandra w roku 324 p.n.e. Seleukos zawarł małżeństwo z Apame, córką baktryjskiego arystokraty Spitamenesa. Jako jedyny z diadochów po śmierci Aleksandra nie oddalił on swojej irańskiej żony i ten związek „miał daleko sięgające konsekwencje dla późniejszej kariery Seleukosa, tworząc rodzinne więzi z czołowymi rodami irańskiego północnego wschodu, gdzie pierwsi Seleukidzi ostatecznie odnieśli większy sukces w uznaniu swojej władzy niż Aleksander”^[2]. W sumie Seleukos „w Iranie dążył do tego, by jego rządy były postrzegane jako integralna część imperialnego dziedzictwa Achemenidów. Z kolei w Babilonii wspierał lokalne tradycje sprzed panowania Persów [...] Zachował podstawowe, tradycyjne elementy dotychczasowej struktury rządzenia, regionalne satrapie i związane z nimi systemy lokalnych lojalności. Równolegle ustanawiał centralną administrację posługującą się językiem greckim. Tworzył więc podwójny układ, w którym obok tradycyjnej, miejscowej arystokracji, mówiącej po aramejsku lub persku, wyrastała na bazie zajmowanych urzędów nowa elita, posługująca się językiem greckim i związana z Seleukosem jako charyzmatycznym władcą więzią o charakterze osobistym – zgodnie z macedońską tradycją”^[3].

W roku 305 p.n.e., postępując za przykładem Antygona i jego syna Demetriusza, Seleukos ogłosił się królem (basileos). Do ostatecznej rozprawy z Antygonem doszło w roku 301 p.n.e. pod Ipsos, gdzie Seleukos pokonał go współdziałając z Lizymachem i Kassandrem. Antygon zginął w tej bitwie, lecz Demetriusz uciekł i Seleukos miał go ostatecznie pojmać dopiero w 285 p.n.e. W wyniku zwycięstwa pod Ipsos Seleukos poszerzył terytorium swojego państwa o północną Mezopotamię, północną Syrię, Armenię i wschodnią część Anatolii. Niemniej pomimo że zgodnie z porozumieniem pomiędzy nim a Lizymachem i Kassandrem w udziale miała mu przypaść także południowa Syria, Fenicja i Palestyna to nie udało mu się opanować tych terytoriów, gdyż w międzyczasie zajął je Ptolemeusz. „Chociaż Seleukos zdecydował nie rozstrzygać tej kwestii poprzez odwołanie się do wojny, to konflikt o łupy po zwycięstwie pod Ipsos pozostał zasadniczym casus belli pomiędzy Seleucydami i Ptolemeuszami w następnym stuleciu”^[2].

Po zwycięstwie pod Ipsos Seleukos podjął decyzję o budowie w Syrii nowej stolicy, Antiochii, co miało zaważyć na przyszłych dziejach Seleucydów. O ile bowiem dotychczasowa stolica, Seleukeja, leżąc w Mezopotamii pozwalała także na kontrolę nad irańskim wschodem, to ze względu na odległość sprawowanie takiej kontroli z syryjskiej Antiochii okazało się w praktyce niemożliwe. Połączona z portami nad Morzem Śródziemnym Antiochia pozwalała jednak na łatwiejszy dostęp do greckich najemników i kolonistów, co miało kluczowe znaczenie dla Seleucydów^[4]. Sam Seleukos rozwiązał problem zarządzania ziemiami wschodu ok. roku 292/291 p.n.e. ogłaszając królem swojego syna Antiocha i oddając mu władzę nad Mezopotamią i tzw. Górnymi Satrapiami, tj. dawnymi prowincjami Achemenidów na terenie Wyżyny Irańskiej i Azji Środkowej. Antioch, który ze względu na swoją matkę Apame był półkrwi Irańczykiem, rezydował głównie w Baktrii. Odparł on inwazję koczowników Azji Środkowej i przystąpił do odbudowy zburzonych w jej wyniku miast. Zimą 282/281 p.n.e. ponad 70-letni Seleukos wyruszył przeciwko Lizymachowi, zmierzając tym samym do zagarnięcia także europejskiej części dziedzictwa po Aleksandrze. Pokonał i zabił Lizymacha w bitwie pod Kuropedion, w rezultacie zajmując jego terytoria w Azji Mniejszej. Kiedy jednak przekroczył Hellespont i wkroczył do Europy jego armia zbuntowała się i Seleukos został zamordowany przez Ptolemeusza Keraunosa, przebywającego na jego dworze syna Ptolemeusza^[2][5].

Gwałtowna śmierć ojca zmusiła Antiocha do zwrócenia się na zachód, co uczynił pozostawiając na wschodzie swojego syna Seleukosa (ten zarządzał wschodnimi satrapiami Seleucydów aż do roku 267 p.n.e., kiedy został stracony pod zarzutem zdrady). W Syrii Antioch musiał stłumić bunt, zaś Azja Mniejsza znalazła się w stanie całkowitego zamętu, powiększonego jeszcze przez inwazję Galatów, to jest Celtów przybyłych z Europy w roku 278/277 p.n.e. Antiochowi udało się ich pokonać w bitwie, za co otrzymał od wdzięcznych miast jońskich przydomek „Soter” (Zbawca), lecz pomimo to Celtowie stworzyli w regionie własne państwo (Galację), które pozostało źródłem kłopotu dla Seleucydów w następnych latach. W sumie w Azji Mniejszej Antioch opanował tereny aż po Sardes, jednak nie udało mu się podporządkować sobie miast i plemion na północnym wybrzeżu, w szczególności Heraklei Pontyjskiej. Antioch pozostawał także w konflikcie z Ptolemeuszem II, który na początku jego samodzielnego panowania starał się wykorzystać jego kłopoty i zajął szereg wysp we wschodniej części Morza Śródziemnego oraz miejsc na wybrzeżu Azji Mniejszej, w tym Milet. W odpowiedzi na te działania Antioch sprzymierzył się z władcą Cyrenajki Magasem i w ten sposób w 274 p.n.e. doszło do wybuchu tzw. I wojny syryjskiej, która ostatecznie zasadniczo zakończyła się powrotem do status quo sprzed konfliktu. Od tej pory „historia dynastii Seleucydów została zdominowana przez niesłabnącą wrogość pomiędzy nimi a Ptolemeuszami”^[6]. Pod koniec swojego panowania Antioch znowu musiał walczyć w Azji Mniejszej, gdzie wyzwanie Seleucydom rzucił władca Pergamonu Eumenes I. Antioch został przez niego pokonany pod Sardes, by ostatecznie zginąć w walce z Galatami w 261 p.n.e.^[7][8]

Antiocha na tronie zastąpił syn, Antioch II, od 266 p.n.e. współrządzący z ojcem. Pierwsze lata jego panowania to kolejna wojna z Egiptem, który zdobył niektóre posiadłości Seleucydów w Azji Mniejszej. Antiochowi II część z nich udało się odzyskać, co zatwierdził pokój zawarty najpóźniej w 253 p.n.e. Jego najważniejszym ustaleniem było małżeństwo pomiędzy Antiochem a córką Ptolemeusza II, Berenike, co oznaczało także oddalenie przez króla Seleucydów swojej dotychczasowej żony, Laodike. Antioch zmarł w Efezie w 246 p.n.e. i podczas gdy przebywający w Azji Mniejszej dwór i armia poparły jego najstarszego syna z Laodike, Seleukosa II, to Berenike rozpoczęła agitację na rzecz swojego niedawno urodzonego syna z Antiochem. Rychło wsparł ją jej brat, Ptolemeusz III Euergetes, i w ten sposób doszło do wybuchu III wojny syryjskiej. Ptolemeuszowi udało się zająć zarówno Antiochię, jak i Seleukeję nad Tygrysem, jednak pomimo tych sukcesów w roku 245 p.n.e. musiał powrócić do Egiptu, gdy nad Nilem wybuchła rebelia. Jego pozycję podważył także fakt że w międzyczasie w niejasnych okolicznościach zginęła Berenike wraz ze swoim dzieckiem, w imieniu których formalnie działał. Niemniej w rezultacie wojny, która trwała aż do 241 p.n.e., Ptolemeusze uzyskali szereg terytoriów w Cylicji, Pamfili, Joni i Tracji, oraz utrzymali w swoim posiadaniu port Antiochii, Seleukeję Pierię^[2][9].

Wyruszając do Syrii przeciwko Ptolemeuszowi Seleukos pozostawił w Azji Mniejszej swojego brata, Antiocha Hieraksa, który w roku 242/241 p.n.e. ogłosił się królem. Seleukos okazał się niezdolny do stłumienia rewolty Hieraksa i w roku 236 p.n.e. uznał jego władzę nad wszystkimi terytoriami na zachód od gór Taurus. Koncentracja Seleucydów na sprawach Zachodu sprawiła, że ich kontrola nad wschodem uległa rozluźnieniu. Około 245 p.n.e. bunt podniósł satrapa Partii i Hyrkanii Andragoras, by ok. 238 p.n.e. paść ofiarą najazdu koczowniczych Parnów. Około 230 p.n.e. Seleukos II wyprawił się przeciwko Parnom, których wyparł w stepy, musiał jednak zawrócić na zachód gdy jego brat Hieraks ponownie wystąpił przeciwko niemu. W rezultacie Parnowie pozostali władcami Partii i Hyrkanii, gdzie utworzyli Królestwo Partów, a poza zasięgiem Seleucydów pozostał także satrapa Baktrii Diodotos, uznawany za założyciela Królestwa Greko-Baktryjskiego. Zarówno Parnowie, jak i Diodotos nominalnie uznawali władzę Seleukosa, jednak tym samym formalne przywrócenie hegemonii Seleucydów dokonało się poprzez uznanie istnienia na ich wschodnich rubieżach państw wasalnych, które zastąpiły bezpośrednio mianowanych przez króla satrapów. Seleukos powrócił na zachód w sam raz na czas by wyprzeć swojego brata z Babilonii i ostatecznie Hieraks zginął w 227 p.n.e. w walce z Celtami. Syn Seleukosa II, Seleukos III, panował jedynie trzy lata, po czym władzę przejął jego młodszy brat Antioch III^[10][2].

 Osobny artykuł: Antioch III Wielki.

Władza mającego około dwadzieścia lat Antiocha początkowo była nader ograniczona. Podczas gdy jego dwór całkowicie zdominował Karyjczyk Hermejas, to władzę w Azji Mniejszej powierzono wujowi Seleukosa II Achajosowi, zaś satrapiami wschodnimi miał zarządzać Molon. Z inicjatywy Hermejasa młody król zwrócił się wpierw przeciwko Ptolemeuszom, których obecność w Celesyrii, a zwłaszcza okupacja Seleukeji Pierii, zagrażała samemu centrum państwa Seleucydów. W 222 p.n.e. wybuchł jednak bunt Molona, który następnie odparł dwie skierowane przeciwko niemu ekspedycje. Dopiero kiedy w następnym roku, wbrew radom Hermejasa, Antioch osobiście wyruszył przeciwko buntownikowi, rebelia została stłumiona. Antioch odniósł zatem sukces tam, gdzie zawiedli jego dowódcy, a jego władzę wzmocniło dodatkowo dokonane za jego wiedzą zabójstwo Hermejasa. Antioch zwrócił się teraz przeciwko Ptolemeuszom i w 219 p.n.e. zajął Seleukeję Pierię, zaś następnie opanował Ptolemais (dzis. Akka) i Tyr. IV wojna syryjska ostatecznie zakończyła się jednak porażką Antiocha, ponieważ jego armia w 217 p.n.e. przegrała decydującą bitwę pod Rafią. Niemniej Ptolemeusz IV zgodził się na pozostawienie Seleukeji Pierii w rękach Seleucydów^[11][12].

Po zawarciu pokoju z Egiptem Antioch skierował swoją uwagę na Azję Mniejszą, gdzie w międzyczasie uniezależnił się Achajos. Antioch pokonał go w 214 p.n.e., po trzech latach walk, a ceną za to zwycięstwo było uznanie niezależności Pergamonu. W roku 212 p.n.e. podporządkował sobie władcę Armenii Kserksesa, po czym rozpoczął przygotowania do wielkiej wyprawy na wschód. Na jej wstępie w 209 p.n.e. zaatakował króla Partów Arsakesa II, którego po zajęciu Partii zmusił do uznania swojej zwierzchności. Następnie wyruszył przeciwko władcy Baktrii Eutydemosowi, lecz po dwuletnim nieudanym oblężeniu jego stolicy (208 – 206 p.n.e.) musiał zadowolić się porozumieniem, w którym uznał jego tytuł królewski w zamian za przymierze obejmujące dostarczenie słoni bojowych i zaopatrzenia. Po przekroczeniu Hindukuszu Antioch wymusił na miejscowym indyjskim władcy Sofagasenosie kontrybucję i słonie, po czym zawrócił na zachód, by w 205 p.n.e. być z powrotem w Seleukeji. Wyprawa Antiocha nie przywróciła bezpośredniego panowania Seleucydów na wschodzie, lecz ogromnie zwiększyła jego prestiż, sprawiając iż niektórzy jego poddani zaczęli nazywać go „Wielkim”^[13][14][8].

W 202 p.n.e., wykorzystując kryzys w Egipcie, Antioch (w porozumieniu z władcą Macedonii Filipem V) rozpoczął V wojnę syryjską. W 200 p.n.e. zwyciężył pod Panion i zajął Celesyrię, Fenicję oraz Palestynę. Następnie skierował swoją uwagę na Azję Mniejszą, próbując zająć tamtejsze posiadłości Ptolemeuszy. W 196 p.n.e. zdobył przyczółki w Tracji wywołując protesty (na razie tylko dyplomatyczne) Rzymu. W 192 p.n.e. Antioch zaangażował się w konflikty w Grecji, zostając sprzymierzeńcem prowadzącego antyrzymską politykę Związku Etolskiego. Jednak jego niewielki korpus ekspedycyjny (oraz siły etolskie) został pokonane przez Rzymian w 191 p.n.e. pod Termopilami i Antioch zmuszony był wycofać się do Azji. Tutaj w 190 p.n.e. został pokonany przez rzymskie siły i ich pergamońskiego sojusznika Eumenesa II w bitwie pod Magnezją. Zawarty potem w 188 p.n.e. w Apamei pokój zmuszał Antiocha do rezygnacji z terenów na zachód od gór Taurus, zapłaty ogromnej kontrybucji i likwidacji swoich słoni bojowych. Był to koniec zachodnich ambicji Seleucydów. Rok później Antioch zginął podczas zamieszek wywołanych jego próbą złupienia świątyni Bela w Elymaidzie.

Władcą został syn Antiocha Seleukos IV o przydomku Filopator. Na jego panowanie przypadł okres spłaty kontrybucji dla Rzymu. Próbował prowadzić politykę antypergamońską, ale spotkał się z oporem senatu rzymskiego (musiał wysłać nad Tyber swojego syna Demetriusza jako zakładnika). Zginął w 175 p.n.e. zamordowany w wyniku spisku. Tron objął jego młodszy brat Antioch IV nazwany Epifanes, który starał się unikać zadrażnień z Rzymem. Przeprowadził reformy finansowe, administracyjne i militarne w państwie, zakładał nowe poleis na wschodzie. W 169 p.n.e. wybuchła wojna z Egiptem (VI wojna syryjska), w której Antioch szybko odniósł zwycięstwa militarne – zajął Cypr i obległ Aleksandrię. Dyplomatyczna interwencja Rzymu (który zdążył już rozprawić się z Macedonią) zmusiła go jednak do wycofania się z zajętych terenów. Antioch powrócił do Syrii w 166 p.n.e. i zorganizował w stolicy wielką paradę. Na okres jego panowania przypada początek konfliktu z Żydami z Palestyny – Antioch podczas wojny z Egiptem złupił świątynię w Jerozolimie, lecz na wieść o jego dyplomatycznej porażce nad Nilem w mieście wybuchły zamieszki. Seleucyda odpowiedział zburzeniem murów świątyni i próbą narzucenie Żydom kultu pogańskiego, co tylko pogorszyło sytuację – konflikt przekształcił się w otwartą wojnę (powstanie Machabeuszów). W 165 p.n.e. Antioch rozpoczął kampanię na wschodzie, próbując odzyskać utraconą na rzecz wzmocnionych Partów Persydę, jednak rok później zginął przy próbie rabunku bogactw świątynnych. Jego śmierć wyznacza początek okresu poważnych niepokojów wewnętrznych.

Sytuację wykorzystał Demetriusz, syn Seleukosa IV, który powrócił z Rzymu, przejął władzę i nakazał zamordowanie małoletniego syna Antiocha IV. Senat rzymski po okresie wahania uznał nowego władcę. Demetriusz jednak szybko tracił początkowe poparcie na skutek nieudanych działań wewnętrznych (próba zażegnania konfliktu w Judei) i zewnętrznych (interwencja w Kapadocji, próba kupienia Cypru). W Cylicji pojawił się uzurpator – Aleksander Balas popierany przez Pergamon, Egipt i Żydów. Demetriusz zginął w walce z nim w 150 p.n.e. W 147 p.n.e. w Cylicji wylądował z kolei 14-letni syn Demetriusza – Demetriusz II, dotąd zakładnik rzymski. Zyskał poparcie ludności, pokonał i zabił Balasa (w 145 p.n.e.), a popierająca dotąd Aleksandra armia egipska opowiedziała się po jego stronie. Młody król musiał stawić czoło buntom wewnętrznym (m.in. Tryfona w Apamei) oraz rosnącej pod rządami Mitrydatesa I potędze Partów, którzy w 148 p.n.e. zajęli Medię, a w 141 p.n.e. Babilonię, zadając poważny cios monarchii Seleucydów. Demetriusz ruszył na wschód, lecz po początkowych sukcesach dostał się w 139 p.n.e. do partyjskiej niewoli. Królem został jego brat Antioch VII Sidetes, który powrócił z Azji Mniejszej, przejął władzę i rozprawił się z Tryfonem. W 130 p.n.e. ruszył na Wschód odzyskując Babilonię i zachodni Iran. Władca Partów Fraates II odesłał do Syrii Demetriusza licząc na niepokoje wewnętrzne i wezwał na pomoc koczowniczych Saków. Jednak w 129 p.n.e. Antioch zginął na polu walki – był to kres wszelkich prób odzyskania przez Seleucydów terenów wschodnich.

Uwolniony Demetriusz II przejął władzę w okrojonym państwie (na zwycięstwie Partów skorzystali także Żydzi powiększając obszar swojego państwa). Seleucyda zaangażował się w konflikt dynastyczny w Egipcie, jednak poniósł klęskę. Dodatkowo zwycięski nad Nilem Ptolemeusz VIII poparł uzurpatora Aleksandra Zabinasa, który pokonał i zabił Demetriusza w 124 p.n.e. Nowy władca szybko jednak stracił poparcie Egiptu i w 123 p.n.e. na tron wyniesiono Antiocha VIII, którego ożeniono z córką Ptolemeusza (faktyczną władzę sprawowała matka młodego władcy – Kleopatra Thea). W następnych latach państwo pogrążyło się w zaciętych walkach dynastycznych. Zanik silnej władzy doprowadził do wzrostu niezależności miast, wzmógł się nacisk ze strony Partów, także Arabów, którzy zaczęli tworzyć własne państwa. W 83 p.n.e. Antiochia poprosiła o przejęcie władzy króla Armenii – Tigranesa, znajdującego się u szczytu potęgi. Tigranes zajął Syrię i na pewien czas uspokoił sytuację. Jednak w 66 p.n.e. musiał się wycofać w wyniku klęski w wojnie z Rzymem. Władzę na krótko przejął Antioch XIII, ale rzymski dowódca Pompejusz usunął go w 64 p.n.e. w ramach przeprowadzanej reorganizacji porządków panujących na Wschodzie. Syria stała się rzymską prowincją w 63 p.n.e.

Bóstwem opiekuńczym dynastii Seleukidów był Apollo – uważany za boga słońca, piękna, prawdy, patrona poezji i sztuki. Kolejni władcy państwa bili podobiznę Apollina na rewersie swoich monet. Gdy ruchy odśrodkowe w państwie się nasiliły, widomym ich znakiem było zastępowanie Apollina wizerunkami innych bóstw dynastycznych.

Najczęściej powtarzającymi się imionami władców z dynastii Seleukidów były: Seleukos (imię założyciela dynastii) i Antioch (ojciec Seleukosa). Od nich nazwy swe wzięły kolejne stolice państwa:

• Seleucja nad Tygrysem
• Antiochia nad Orontesem.

(spis obejmuje wszystkich władców państwa, także spoza dynastii)

^{[15][16][17][18]}

• epoka hellenistyczna
• Diadochowie

• Benedetto Bravo, Ewa Wipszycka: Historia starożytnych Greków. T. 3: Okres hellenistyczny. Warszawa: Wydawnictwo naukowe PWN, 1992. ISBN 83-01-06653-9. Brak numerów stron w książce
• E. Bickerman: The Seleucid Period. W: Ehsan Yarshater (red.): The Cambridge History of Iran. Volume 3 (1). The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press, 1983. ISBN 0-521-20092-X.
• R. Malcolm Errington: Historia świata hellenistycznego. 323 – 30 p.n.e. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2010. ISBN 978-83-233-2834-6.
• Marek J. Olbrycht: Iran Starożytny. W: Anna Krasnowolska (red.): Historia Iranu. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 2010. ISBN 978-83-04-05047-1.
• Anna Świderkówna: Hellada królów. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1967. Brak numerów stron w książce
• A. Świderkówna, Hellenika. Wizerunek epoki od Aleksandra Wielkiego do Augusta, PIW, Warszawa 1974.
• F.W. Walbank et al. (red.): The Cambridge Ancient History. Second Edition. Volume VII. Part I. The Hellenistic World. Cambridge: Cambridge University Press, 1984. ISBN 0-521-23445-X.
• J. Wolski, Dzieje i upadek imperium Seleucydów, The Enigma Press, Kraków 1999, ISBN 83-86110-37-6.
• J. Wolski, Historia powszechna. Starożytność, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2002, ISBN 83-01-13835-1.

• Seleucid Bibliography, 1870-2021