Teriak – Wikipedia, wolna encyklopedia

Teriak (driakiew, tyriak) – wieloskładnikowa mikstura o konsystencji powideł (łac. electuarium^[1]), stosowana w dawnej medycynie, od starożytności aż do XIX wieku włącznie, jako lek na wiele różnorakich dolegliwości oraz jako wszechstronna odtrutka^[2]. Do połowy XVIII wieku był uważany za panaceum^[3], a nazwy „driakiew” używano potocznie jako synonim lekarstwa^[4]. Był podawany pacjentom doustnie z wodą lub winem, a także był stosowany zewnętrznie na skórę^[3].

Recepturę teriaku zawierały oficjalne farmakopee, angielska po raz ostatni w 1746 roku, niemiecka jeszcze w 1872 roku, francuska aż do 1884 roku^[3][5]. Na początku XX wieku ostatecznie zaprzestano go wytwarzać w aptekach, uznając za przestarzały i kontrowersyjny pod względem bezpieczeństwa stosowania i efektywności^[5]. Współczesna wiedza medyczna pozwala przypuszczać, że niektóre odtrutki zawarte w driakwi mają pewną skuteczność^[6], ale ogólna wartość medyczna teriaku była nieduża, a najważniejszy efekt miało zawarte w nim opium^[7].

Pierwowzorem teriaku był mitrydat – uniwersalna odtrutka, będąca mieszaniną kilkudziesięciu składników, powstała na przełomie II i I w. p.n.e. na zlecenie Mitrydatesa VI. Ok. 60 r. n.e. jej skład zmodyfikował lekarz Nerona – Andromachos z Krety. Jego preparat nazwano theriacum (gr. θήρ ‘dzikie zwierzę’), co wiąże się albo z obecnością w składzie sproszkowanych żmij^[7], albo z działaniem przeciwko ich jadowi^[4]. Po spopularyzowaniu jego Theriacum Andromachi powstały kolejne odmiany, np.: Theriacum Augustanum, Theriacum reformata, Theriacum mulierum, Theriacum pro familia^[7]. Z czasem jego stosowanie rozszerzano na przeciwdziałanie wszelkim truciznom, a wreszcie innym chorobom^[8]. Oprócz ochrony przed morowym powietrzem, do listy objawów, które miał leczyć, dodano: ból głowy, słaby wzrok i słuch, plucie krwią, zaburzenia trawienia, a w zależności od choroby zalecano odpowiednie dawkowanie^[6]. W czasie zarazy zalecano smarowanie nim zębów^[8].

Mimo sceptycyzmu niektórych uczonych (np. Pliniusza Starszego) teriak Andromacha zyskał popularność^[7] i razem z mitrydatem stał się już w starożytności jednym z najczęściej stosowanych antidotów i panaceów^[6]. W ramach walki z fałszerstwem w wielu europejskich miastach od XVI w. teriak przyrządzano publicznie na rynku miejskim. Prawo do jego produkcji mieli licencjonowani przez uniwersytety aptekarze, a publiczny proces wytwarzania trwający od 2 do 5 dni nadzorowali aptekarze, lekarze i rajcy. Produkt był pakowany do specjalnych puszek i pieczętowany. Również wytwarzanie półproduktów, np. pastylek żmijowych, było licencjonowane. Aptekarze z odpowiednimi dyplomami reklamowali się, wystawiając przed apteką gablotę z żywymi wężami^[7]. Mimo dobrej opinii wszechstronnego leku teriak nie wyparł innych, prostszych środków. Nie wszystkich było na niego stać, a nawet jeżeli był zalecany, to w niektórych przypadkach jako lek drugiego wyboru^[8].

Teriak był mieszaniną różnych składników: soków roślinnych, żywic, środków pochodzenia zwierzęcego, miodu, proszków mineralnych oraz klejów^[a]. Najważniejszymi składnikami miały być: ruta, figi, orzechy i krew kaczki^[7]. Według różnych źródeł mitrydat składał się z około 40–50 składników. Andromach zwiększył ich liczbę w teriaku do 64^[6]–89^[7], dodając m.in. proszku z cebulicy, opium i sproszkowanych żmij. W jego skład ponadto mogły wchodzić: olej aloesowy, kadzidło, glinka, lukrecja, szafran, waleriana, rabarbar, koper, terpentyna, imbir, gorczyca, cynamon, pieprz, kastoreum^[8], kosaciec, caryophyllum (goździk lub goździki), goryczka, anyżek, kardamon, calamus (być może kalamus lub tatarak), różne balsamy i żywice (opobalsammum, mirra, styraks, guma arabska, opoponaks, galbanum), asfalt naturalny (bitumen judaicum), terra lemnia vera oraz wino. W praktyce różne receptury miały różny skład^[7] (np. z czasem miód zaczęto zastępować syropem cukrowym^[9]) i nawet obecność sproszkowanych żmij nie była konieczna do określania specyfiku nazwą teriak. Z takiej masy wyrabiano trociczki, czyli małe krążki^[7].

W farmakopeach teriakami określano również ogólnie jady węży stosowane do produkcji leków^[6]. W polskim nazewnictwie botanicznym nazwę „driakiew” współcześnie nosi rodzaj roślin o nazwie naukowej Scabiosa. W przeszłości oprócz nich tą nazwą (w różnej pisowni) określano także następujące rodzaje lub gatunki: świerzbnica polna, chaber driakiewnik, Imperatoria (prawdopodobnie gorysz), czarcikęs, Trichera arvensis (gatunek współcześnie niewyróżniany); driakwią bydlęcą nazywano natomiast starca Jakubka^[10]. W języku angielskim od słowa theriac pochodzi nazwa syropu cukrowego treacle^[9].