Zabytki języka polskiego – Wikipedia, wolna encyklopedia

Zabytki języka polskiego – zespół kilkudziesięciu najdawniejszych tekstów w języku polskim, które powstały w średniowieczu^[1]. Dla badań z zakresu historii języka polskiego istotne są także zapisy polskich słów w łacińskich tekstach z okresu polszczyzny przedpiśmiennej, aczkolwiek nie są one zabytkami języka polskiego sensu stricto^[2].

Przyjmuje się, że pismo przyszło do Polski w X wieku wraz z chrztem Mieszka I i przybyciem duchownych dysponujących umiejętnością pisania^[3]. Ówczesne polskie elity przyjęły chrześcijaństwo w obrządku łacińskim, a tym samym do Polski trafił alfabet łaciński, zaś łacina stała się na wiele wieków głównym językiem piśmiennictwa polskiego^[4]. Z czasem alfabet łaciński przystosowano do oddawania zasobu fonetycznego języka polskiego, aczkolwiek proces ten napotykał trudności^[3]. Dawniej wysuwano też hipotezę, że przed chrystianizacją istniało słowiańskie pismo runiczne, hipoteza ta nie uzyskała jednak naukowego potwierdzenia^[3].

Nie jest jednoznaczne, na ile dominacja łaciny hamowała, a na ile stymulowała rozwój piśmiennictwa w języku polskim. Z jednej strony łacina, jako wysoce rozwinięty język, stała się językiem warstw wykształconych, stosowanym w liturgii, piśmiennictwie artystycznym i naukowym, hamując w tych zakresach rozwój języka polskiego^[5]. Dopiero w czasach odrodzenia w XVI wieku polszczyzna przełamała hegemonię łaciny w literaturze pięknej i publicystyce, zaś w literaturze naukowej proces ten dokonał się dopiero w epoce oświecenia w XVIII wieku^[6]. Brak wczesnego piśmiennictwa w języku polskim wynikał również z tego, że mniej więcej do połowy XII w. wśród osób posługujących się w Polsce pismem dominowali duchowni obcego pochodzenia^[7].

Z drugiej strony niezrozumiałość łaciny dla szerokich kręgów społeczeństwa polskiego stymulowała rozwój polskiego języka literackiego^[6]. W krajach słowiańskich, które przyjęły prawosławie, literatura w języku słowiańskim rozwijała się wcześniej niż w Polsce, ale nie był to język oparty na miejscowym dialekcie, lecz język staro-cerkiewno-słowiański i jego regionalne kontynuacje, gdyż był wystarczająco zrozumiały^[8][9]. I tak, podczas gdy polski język literacki narodził się na przełomie XIV i XV wieku, to literacki język rosyjski rozwinął się dopiero w wieku XVIII^[10]. Dzięki łacinie poszerzał się zasób językowy polszczyzny (zwłaszcza słownictwo i frazeologia); stanowiła też ona wzór, dzięki któremu język polski, służący wcześniej opisywaniu spraw codziennych, mógł wyrażać bardziej złożone treści intelektualne i emocjonalne^[11]. Łacina dostarczała także polszczyźnie literackiej wzorów stylistycznych, genologicznych i wersyfikacyjnych^[12].

Okres rozwoju polszczyzny, przypadający na średniowiecze (od X w. do przełomu XV/XVI) nazywany jest językiem staropolskim (pojęcie język staropolski należy jednak odróżnić od określenia literatura staropolska, obejmującego średniowiecze, renesans i barok)^[13][14]. Zachowany do dzisiaj dorobek piśmiennictwa w języku polskim pierwszych wieków jego rozwoju jest skromny i nieproporcjonalnie mały do czasu jego trwania (pięć wieków, czyli około połowy całej historii polszczyzny)^[15]. Średniowieczna twórczość w języku polskim była z pewnością o wiele bogatsza, trudno jednak określić jej zakres, gdyż zachowały się tylko nieliczne przekazy^[16]. Wzmianki w zachowanych dziełach świadczą, że utworów w języku polskim istniało więcej, np. Jan Długosz wspominał w swoich Rocznikach, że jeszcze w jego czasach wykonywano pieśni o zwycięstwie pod Zawichostem, opiewające bitwę pod Zawichostem z 1205, zaś wzmianka w żywocie św. Kingi sugeruje, że już pod koniec XIII w. mógł istnieć przekład psalmów na język polski nazywany hipotetycznie Psałterzem św. Kingi^[17].

Nie są znane żadne teksty w języku polskim z wieków X–XII^[18]. Zachowały się nieliczne utwory polskojęzyczne z wieku XIII i XIV (m.in. Bogurodzica, Kazania świętokrzyskie, Psałterz floriański)^[19]. Silniejszy rozwój twórczości w języku polskim nastąpił dopiero w wieku XV^[20].

Za zabytki piśmiennictwa okresu staropolskiego (średniowiecze) uznawanych jest kilkadziesiąt pozycji, z których najważniejsze to: Bulla gnieźnieńska, Księga henrykowska, Bogurodzica, Kazania świętokrzyskie, Psałterz floriański, roty sądowe, Kazania gnieźnieńskie, wiersz O zachowaniu się przy stole, list miłosny Służba ma naprzod ustawiczna, Traktat o ortografii Jakuba Parkoszowica, Kodeks Świętosławowy, Żywot świętego Błażeja, Biblia królowej Zofii, Legenda o świętym Aleksym, Lament świętokrzyski, Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego, Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, Rozmyślanie przemyskie, Psałterz puławski^[21].

Najstarsze teksty powstałe w Polsce lub Polski dotyczące pisane były po łacinie, jednak nie mogły uniknąć elementów polszczyzny, gdy dotyczyły miejscowych realiów^[22]. Najwcześniej zaświadczonymi więc w piśmie polskimi wyrazami są nazwy własne (nazwy plemion, rzek, grodów, imiona)^[23]. Niekiedy pojawiały się one w zlatynizowanej formie (np. Boleslaus, Cracovia), można jednak odtworzyć z nich polską formę, zwłaszcza gdy latynizacja polegała tylko na dodaniu łacińskiej końcówki^[24].

• Geograf Bawarski (IX wiek) – anonimowy wykaz plemion słowiańskich zamieszkujących na północ od Dunaju i na wschód od Łaby, wymienionych jest w nim kilka nazw plemion polskich^[23]. Nazwy przekazane są w formie zniekształconej, można jednak rozpoznać w nich nazwy słowiańskie (aczkolwiek badacze nie są zgodni co do odczytu): Glopeani (Goplanie), Lendizi (Lędzianie), Uuislane (Wiślanie), Sleenzane (Ślężanie), Dadosesani (Dziadoszanie), Uerizane (Wiercanie, Wierzyczanie), Opolini (Opolanie)^[25].
• Kronika Thietmara (początek XI wieku) – zawiera zniekształcone nazwy plemion (Dziadoszycy, Ślężanie), grodów (Głogów, Krosno, Niemcza, Wrocław) i rzek (Odra, Bóbr), a także imiona Mieszko (Miseconis) i Bolesław (Bolizlavus) oraz nazwy Polski (Polenia) i Polaków^[23][1].

• Dagome iudex^[23]
• Kronika Galla Anonima (ok. 1113–1116) – nazwy osobowe i miejscowe^[26]
• Bulla gnieźnieńska^[26]
• Bulla wrocławska (1155) – około 80 nazw miejscowych i osobowych ze Śląska^[26]
• Kronika Wincentego Kadłubka (przełom XII/XIII w.) – nazwy osobowe i miejscowe^[26]
• Przywilej trzebnicki (1204) – około 230 nazw osobowych^[26]
• nekrologi klasztorne Liber fraternitatis Lubinensis (XII w.) i Nekrolog premonstratensów (XIII w.) – imiona zmarłych zakonników^[26]

Jako najstarsze znane zdanie zapisane w języku polskim jest zwykle przytaczane zdanie z Księgi henrykowskiej^{[27][28][29][30]}. Zwrot Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai zapisano w 1270 roku we Wrocławiu na karcie 24. Księgi henrykowskiej^[31]. W latach 2014–2015 Księga henrykowska, wraz z zawartym w nim zdaniem w języku polskim, została wpisana na listę UNESCO Pamięć Świata^[32].

Zdania legnickie

W latach 1455–80 w Rocznikach, czyli kronikach sławnego Królestwa Polskiego spisanych przez Jana Długosza przytoczone zostały tzw. zdania legnickie: „Byegaycze, byegaycze! (...) Gorze szą nam stalo!”. Miały one pochodzić z zaginionej Kroniki Wincentego z Kielczy, napisanej tuż po 1260. Byłyby więc kilka lat starsze niż zdanie henrykowskie, jednak ich oryginalny przekaz nie zachował się^[33][34]. Jednak autentyczność zdań przytoczonych przez Długosza budzi wśród naukowców kontrowersje, w przeciwieństwie do zdania z Księgi henrykowskiej^[35].

Bogurodzica

Inne zagadnienie wiąże się z rozbieżnym datowaniem dwóch najstarszych zwrotek Bogurodzicy, których czas powstania umieszczany jest od XI do końca XIV wieku^[36]. Przy wczesnym datowaniu Bogurodzicy to wersy tej pieśni stają się najstarszymi znanymi zdaniami polskimi^[36]. Jednak niezależnie od faktycznej daty powstania Bogurodzicy jej najstarszy zachowany zapis pochodzi dopiero z 1407.

 Osobny artykuł: Bogurodzica (pieśń).

Za najstarszy znany utwór literacki w języku polskim uznawane są dwie pierwsze zwrotki pieśni Bogurodzica^[28]. Wśród badaczy panują jednak duże rozbieżności, kiedy dokładnie powstała ta pieśń – data jej powstania umieszczana jest od XI do końca XIV wieku^[28][37]. Najstarsze znane przekazy Bogurodzicy są późne i pochodzą dopiero z początku XV wieku – przekaz kcyński, datowany po 1407, i przekaz krakowski, datowany po 1408^[37]. Język Bogurodzicy był archaiczny już w czasie dokonania najstarszych zapisów, gdyż inne zabytki języka polskiego z tego okresu nie zawierają takich archaizmów, jak bogurodzica, bożycze, dziela^[38].

 Osobny artykuł: Kazania świętokrzyskie.

Fragmenty Kazań świętokrzyskich zachowały się na paskach pergaminu użytych w 1. połowie XV w. do umocnienia okładki innego kodeksu^[39]. Odkrył je w 1890 Aleksander Brückner^[40]. Na paskach znajdowały fragmenty sześciu kazań, w tym tylko jedno w całości (na dzień św. Katarzyny)^[40].

Zdaniem Wiesława Wydry rękopis kazań powstał prawdopodobnie w połowie XIV w., mógł być jednak kopią wcześniejszego oryginału z przełomu XIII i XIV wieku^[41]. Tekst kazań zawiera wiele archaicznych form językowych, z których część nie jest poświadczona w innych zabytkach polszczyzny^[42]. Przykładowe archaizmy to imperfekt i aoryst (widziech, siedziesze), zaimki typu togo, tomu, przymiotniki w odmianie prostej (Boga miła ’Boga miłego’), archaizmy leksykalne (wrzemię ’czas’)^[43]. Występuje też w nich nagromadzenie rzeczowników abstrakcyjnych (krolewanie, modlenie, skroszenie, bostwo)^[44]. Bogaty język kazań (zdania wielokrotnie złożone, rytmizacja, paralelizmy składniowe) sugeruje, że były one skierowanie do wykształconych słuchaczy^[45]. Cechy języka kazań wskazują, że mogły one powstać w północnej Małopolsce^[46].

 Osobny artykuł: Psałterz floriański.

Psałterz floriański jest pierwszym zachowanym przekładem psałterza na język polski^[47]. Jest to także najobszerniejszy i najważniejszy językowo oraz literacko zabytek polszczyzny przełomu XIV i XV wieku^[43]. Prace nad psałterzem zostały prawdopodobnie podjęte w 1398, przerwane w 1399 w związku ze śmiercią królowej Jadwigi, a następnie kontynuowane w pierwszej ćwierci XV wieku^[47]. Kodeks z psałterzem spisany jest staranną minuskułą gotycką oraz ozdobiony wieloma kolorowymi i złoconymi iluminacjami^[47]. Oprócz przekładu na polski psałterz zawiera również psalmy w języku łacińskim i niemieckim^[48].

Język polskiego przekładu zawiera liczne archaizmy, co sugeruje, że twórca Psałterza floriańskiego mógł wykorzystywać wcześniejsze tłumaczenie^[49]. Mógł to być hipotetyczny przekład z końca XIII w. nazywany Psałterzem św. Kingi^[50] albo jakiś przekład czeski, o czym świadczyłyby bohemizmy^[49]. Słownictwo psałterza jest bogate, nasycone metaforami i porównaniami^[49]. Język nosi cechy dialektu małopolskiego^[51].

 Osobny artykuł: Polskie średniowieczne roty sądowe.

Roty sądowe, czyli formuły przysiąg sądowych, spisywane były od końca XIV wieku. Teksty przysiąg po polsku, składanych przez świadków, czasami z krótką relacją na temat wydarzenia, umieszczano w treści akt sądowych sporządzanych po łacinie^[52]. Najstarsze znane teksty rot pochodzą z ksiąg wielkopolskich (1386) i małopolskich (1394)^[52]. Większa liczba rot pochodzi z wieku XV^[53]. Zapisy przysiąg i zeznań świadków bliskie były językowi potocznemu i mówionemu, dlatego stanowią cenny materiał do badań dialektologicznych i zróżnicowania regionalnego ówczesnej polszczyzny^[52][51]. Dodatkowo są to teksty ściśle datowane i lokalizowane geograficznie^[48]. Mimo że pojedyncze roty były krótkie (zwykle jednozdaniowe), to w sumie składają się na materiał językowy o ogromnej objętości (np. zbiór rot z sześciu powiatów sądowych w Wielkopolsce liczy ponad 6 tys. pozycji)^[48].

 Osobny artykuł: O zachowaniu się przy stole.

Oryginalny tytuł wiersza O zachowaniu się przy stole nie jest znany – w opracowaniach utwór ten występuje pod kilkoma określeniami^[54]. Autorstwo wiersza nie jest pewne, aczkolwiek na podstawie fragmentu „Słota, grzeszny sługa twoj” przypisywany jest Przecławowi Słocie^[54]. Wiersz ten jest najstarszym znanym świeckim utworem poetyckim w języku polskim i pierwszym podpisanym mianem autora^[55]. Utwór mógł powstać w ostatnich latach XIV w. lub pierwszym dziesięcioleciu XV w., natomiast zapis pochodzi z kodeksu sporządzonego w latach 1413–1415^[54]. Poemat, liczący 114 wersów, zachęca do przestrzegania norm kultury wysokiej podczas dworskiego biesiadowania, zawiera wykład zasad zachowania się przy stole, a także pochwałę pań i panien^[56]. Napisany jest stylem dość prostym, zawiera jednak elementy zwiększające ekspresję i barwność wypowiedzi^[57].

 Osobny artykuł: Kazania gnieźnieńskie.

Kazania gnieźnieńskie to zbiór dziesięciu kazań po polsku umieszczonych wśród kazań łacińskich^[58]. Kazania zostały wpisane do kodeksu po 1409^[58]. Niektóre z nich stanowią tłumaczenie kazań Peregryna z Opola^[58]. Dodatkowo przy łacińskich kazaniach umieszczone są polskie glosy^[59]. Przeznaczone były dla niewykształconych słuchaczy, co sugeruje ich prosty język^[58]. Cechy językowe kazań wskazują na ich wielkopolskie pochodzenie^[55]. Jednak sam kodeks powstał na terenie diecezji krakowskiej^[60]. Możliwe, że ich autorem był pochodzący z Wielkopolski Łukasz z Wielkiego Koźmina^[58].

Poniższa tabela przedstawia zarówno teksty w języku obcym (zwykle po łacinie), zawierające słowa lub zdania po polsku, jak i właściwe zabytki polszczyzny, czyli zwarte teksty napisane po polsku. Datowanie części zabytków jest niepewne, przyjęto więc w tabeli jako główne powszechniej przyjmowane datowanie. Więcej o ewentualnych rozbieżnościach w datowaniu można przeczytać w hasłach o poszczególnych tekstach. Tabela nie zawiera wszystkich średniowiecznych dokumentów, w których pojawiły się polskie słowa, ani wszystkich średniowiecznych utworów w języku polskim. Przedstawia ważniejsze pozycje, omawiane szczegółowiej w opracowaniach naukowych.

• Literatura polska – średniowiecze

• Krystyna Długosz-Kurczabowa, Stanisław Dubisz: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2006. ISBN 83-235-0118-1.
• Zenon Klemensiewicz: Historia języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976.
• Mirosław Korolko: Wstęp. W: Średniowieczna pieśń religijna polska. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1980. ISBN 83-04-00737-1.
• Teresa Michałowska: Średniowiecze. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995. ISBN 83-01-11452-5.
• Teresa Michałowska: Literatura polskiego średniowiecza. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011. ISBN 978-83-01-16675-5.
• Piśmiennictwo czasów Bolesława Chrobrego. Jadwiga Karwasińska (wstęp i koment.), Kazimierz Abgarowicz (przetł. z łac.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1966.
• Cezary K. Święcki: Kultura piśmienna w Polsce średniowiecznej X–XII wiek. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2010. ISBN 978-83-235-0737-6.
• Bogdan Walczak: Zarys dziejów języka polskiego. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1999. ISBN 83-229-1867-4.
• Aleksander Wilkoń: Dzieje języka artystycznego w Polsce. Średniowiecze. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2004. ISBN 83-226-1383-0.
• Tadeusz Witczak: Literatura Średniowiecza. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990. ISSN 83-01-09688-8.
• Maciej Włodarski: Wstęp. W: Polska poezja świecka XV wieku. Wrocław-Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1997. ISBN 83-04-04378-5.
• Wiesław Wydra, Wojciech Ryszard Rzepka: Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1984. ISBN 83-04-01568-4.

• Michał Łuczyński. „Geograf Bawarski" — nowe odczytania. „Polonica”. 37, s. 67–89, 2017. 
• Józef Matuszewski: Najstarsze polskie zdanie prozaiczne. W: Józef Matuszewski: Pisma wybrane. Tom V. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2002, s. 377–385. ISBN 83-7171-516-1.