Zaimek – Wikipedia, wolna encyklopedia
Zaimek – część mowy zastępująca rzeczownik (np. ja), przymiotnik (np. mój), przysłówek (np. tam) lub liczebnik (np. tyle) i pełniąca ich funkcje w zdaniu. Jest częścią mowy wyróżnianą na podstawie innych kryteriów niż rzeczownik czy czasownik[1].
Odmiana zaimka zależy od tego, którą część mowy on zastępuje. Zaimek wskazuje osoby, przedmioty itd. bez dokładnego ich nazywania.
Podział zaimków
[edytuj | edytuj kod]Ze względu na rodzaj odmiany
[edytuj | edytuj kod]Zaimki nie mogą zastępować wszystkich części mowy. Ze względu na „odziedziczony” rodzaj odmiany wyróżnia się w języku polskim następujące typy zaimków[2]:
- odmienne – odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje
- rzeczowne – zaimek rzeczowny (zastępujący rzeczownik) (np. ja, ty, my, wy, oni, kto, co, nic, coś, ktoś)
- przymiotne – zaimek przymiotny (zastępujący przymiotnik) (np. mój, twój, nasz, taki, który, inny, tamten, ta, ci)
- liczebne – zaimek liczebny (zastępujący liczebnik) (np. ile, tyle)
- nieodmienne
- przysłowne – zaimek przysłowny (zastępujący przysłówek) (np. tak, tam, tu, wtedy, gdzieś, tamtędy, kiedyś).
Ze względu na funkcje
[edytuj | edytuj kod]Wyróżnia się następujące rodzaje zaimków[3]:
- osobowe (np. ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one)
- zwrotne (np. się, siebie, sobie)
- dzierżawcze (np. mój, twój, jego, jej, nasz, wasz, ich)
- wskazujące (np. ten, ta, to, tamten, tam, tu, ów, tędy, taki, ci, tamci, owi, sam)
- pytające (np. kto? co? jaki? który? gdzie? kiedy? jak? komu? czemu? kogo? czego?)
- względne (np. kto, co, komu – bez znaku zapytania; łączą zdanie nadrzędne z podrzędnym)
- nieokreślone (np. ktoś, coś, jakiś, gdzieś, kiedyś, cokolwiek)
- przeczące (np. nic, nikt, żaden, nigdy, nigdzie)
- upowszechniające (np. wszyscy, zawsze)[4].
Zaimki osobowe w języku polskim i innych językach słowiańskich
[edytuj | edytuj kod]Osoba | Przypadek | PL | BG | BY | CZ | DSB | HR/BiH/CG | HSB | MK | RU | SK | SL | SR/CG | UA |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1. l.poj. | M. | ja | аз | я | já | ja | ja | ja | јас | я | ja | jaz | ја | я |
D. | mnie, mię* | мяне | mě, mne* | mnjo, mě | mene, me | mnje, mje | меня | mňa, ma | mene, me | мене, ме | мене | |||
C. | mnie, mi | мен, мене, ми | мне | mně, mi | mnjo, mě | meni, mi | mni, mi | мене, ми | мне | mne, mi | meni, mi | мени, ми | мені | |
B. | mnie, mię* | мен, мене, ме | мяне | mě, mne* | mnjo, mě | mene, me | mnje, me | мене, ме | меня | mňa, ma | mene, me | мене, ме | мене | |
N. | mną | мной, мною | mnou | mnu | mnom, mnome | mnu | мной, мною* | mnou | menoj, mano | мном, мноме | мною | |||
Msc. | mnie | мне | mně | mnjo | meni | mni | мне | mne | meni | мне | мені | |||
2. l.poj. | M. | ty | ти | ты | ty | ty | ti | ty | ти | ты | ty | ti | ти | ти |
D. | ciebie, cię | цябе | tebe, tě | tebje, śi | tebe, te | tebje, će | тебя | teba, ťa | tebe, te | тебе, те | тебе | |||
C. | tobie, ci | теб, тебе, ти | табе | tobě, ti | tebje, śi | tebi, ti | tebi, ći | тебе, ти | тебе | tebe, ti | tebi, ti | теби, ти | тобі | |
B. | ciebie, cię | теб, тебе, те | цябе | tebe, tě | tebje, śi | tebe, te | tebje, ći | тебе, те | тебя | teba, ťa | tebe, te | тебе, те | тебе | |
N. | tobą | табой, табою | tebou | tobu | tobom | tobu | тобой, тобою* | tebou | teboj, tabo | тобом | тобою | |||
Msc. | tobie | табе | tobě | tebje | tebi | tebi | тебе | tebe | tebi | теби | тобі | |||
3. l.poj. m | M. | on | той | ён | on, von** | wón | on | wón | тој | он | on | on | он | він |
D. | niego, jego, go | яго | něho, jeho, něj, jej, ho | njogo, jogo | njega, ga | jeho, njeho, joh, njoh | него, его | neho, jeho, ho | njega, ga | њега, га | нього, його | |||
C. | niemu, jemu, mu | нему, му | яму | němu, jemu, mu | njomu, jomu | njemu, mu | jemu, njemu, jom, njom | нему, му | нему, ему | nemu, jemu, mu | njemu, mu | њему, му | йому | |
B. | niego, jego, go, -ń* | него, го | яго | něho¹, jeho¹, něj², jej², ho, -ň* | njogo¹, jogo¹, njen, jen | njega, ga, -nj | jeho¹, njeho¹, joh¹, njoh¹, nón, jón | него, го | него, его | neho, jeho, ho, -ňho¹, -ň² | njega, ga, -nj | њега, га, -њ | нього, його | |
N. | nim | ім | ním, jím | nim | njim, njime | nim | ним, им | nim | njim | њим, њиме | ним | |||
Msc. | nim | ім | něm | njom | njem, njemu | nim | нём | ňom | njem | њем, њему | ньому, нім | |||
3. l.poj. ż | M. | ona | тя | яна | ona, vona** | wóna | ona | wona | таа | она | ona | ona | она | вона |
D. | niej, jej | яе | ní, jí | njeje, jeje | nje, je | nej, neje, jeje | неё, её | nej, jej | nje, je | ње, је | неї, її | |||
C. | jej | ней, ѝ | ёй | ní, jí | njej, jej | njoj, joj | njej, jej | нејзе, ѝ | ней, ей | nej, jej | njej, nji, ji | њој, јој | їй | |
B. | ją | нея, я | яе | ni, ji | nju, ju | nju, je, ju³ | nju, ju | неа, ја | неё, её | ňu, ju | njo, jo, -njo | њу, је, ју³ | неї, її | |
N. | nią | ёй, ёю | ní, jí | njeju | njom, njome | njej | ней,нею*, ей, ею* | ňou | njo | њом, њоме | нею | |||
Msc. | niej | ёй | ní | njej | njoj | njej | ней | nej | njej, nji | њој | ній | |||
3. l.poj. n | M. | ono | то | яно | ono, vono** | wóno | ono | wono | тоа | оно | ono | ono | оно | воно |
D. | niego, jego, go | яго | něho, jeho, něj, jej, ho | njogo, jogo | njega, ga | jeho, njeho, joh, njoh | него, его | neho, jeho, ho, -ň | njega, ga | њега, га | нього, його | |||
C. | niemu, jemu, mu | нему, му | яму | němu, jemu, mu | njomu, jomu | njemu, mu | jemu, njemu, jom, njom | нему, му | нему, ему | nemu, jemu, mu | njemu, mu | њему, му | йому | |
B. | nie, je | него, го | яго | ně, je, něj, jej, ho, -ň* | njo, jo | njega, ga, -nj | nje, je, njo, jo | него, го | него, его | ho, -ň | njega, ga, -nj | њега, га, -њ | нього, його | |
N. | nim | ім | ním, jím | nim | njim, njime | nim | ним, им | nim | njim | њим, њиме | ним | |||
Msc. | nim | ім | něm | njom | njem, njemu | nim | нём | ňom | njem | њем, њему | ньому, нім | |||
1. l.podw. | M. | mej | mój | midva, medve (ż, n), midve (ż, n) | ||||||||||
D. | naju | naju | naju | |||||||||||
C. | nama | namaj | nama | |||||||||||
B. | naju | naju | naju | |||||||||||
N. | nama | namaj | nama | |||||||||||
Msc. | nama | namaj | naju | |||||||||||
2. l.podw. | M. | wej | wój | vidva, vedve (ż, n), vidve (ż, n) | ||||||||||
D. | waju | waju | vaju | |||||||||||
C. | wama | wamaj | vama | |||||||||||
B. | waju | waju | vaju | |||||||||||
N. | wama | wamaj | vama | |||||||||||
Msc. | wama | wamaj | vaju | |||||||||||
3. l.podw. | M. | wónej | wonaj, wonej³ | onadva, onidve (ż, n) | ||||||||||
D. | njeju, jeju | njeju, jeju | njiju, ju | |||||||||||
C. | nima, jima | njimaj, jimaj | njima, jima | |||||||||||
B. | njej, jej, njeju¹, jeju¹ | jeju¹, njeju¹, jej, njej | njiju, ju, -nju | |||||||||||
N. | nima | nimaj | njima | |||||||||||
Msc. | nima | nimaj | njiju | |||||||||||
1. l.mn. | M. | my | ние, ний* | мы | my | my | mi | my | ние | мы | my | mi, me (ż, n) | ми | ми |
D. | nas | нас | nás | nas | nas | nas | нас | nás | nas | нас | нас | |||
C. | nam | нам, ни | нам | nám | nam | nam, nama | nas | нам, ни | нам | nám | nam | нам, нама | нам | |
B. | nas | нас, ни | нас | nás | nas | nas | nas | нас, нѐ | нас | nás | nas | нас | нас | |
N. | nami | намі | námi | nami | nama | nami | нами | námi | nami | нама | нами | |||
Msc. | nas | нас | nás | nas | nama | nas, nami | нас | nás | nas | нама | нас | |||
2. l.mn. | M. | wy | вие, вий* | вы | vy | wy | vi | wy | вие | вы | vy | vi, ve (ż, n) | ви | ви |
D. | was | вас | vás | was | vas | was | вас | vás | vas | вас | вас | |||
C. | wam | вам, ви | вам | vám | wam | vam, vama | was | вам, ви | вам | vám | vam | вам, вама | вам | |
B. | was | вас, ви | вас | vás | was | vas | was | вас, ве | вас | vás | vas | вас | вас | |
N. | wami | вамі | vámi | wami | vama | wami | вами | vámi | vami | вама | вами | |||
Msc. | was | вас | vás | was | vama | was, wami | вас | vás | vas | вама | вас | |||
3. l.mn. | M. | oni (m¹), one (m², ż, n) | те | яны | oni (m), voni** (m), ony (ż, n), vony* (ż, n), ona (n), vona** (n) | wóni | oni (m), one (ż), ona (n) | woni, wone | тие | они | oni (m¹), ony (m², ż, n) | oni (m), one (ż), ona (n) | они (m), оне (ż), она (n) | вони |
D. | nich (m¹), ich | іх | nich, jich | nich, jich | njih, ih | nich, jich | них, их | nich, ich | njih, jih | њих, их | них, їх | |||
C. | im | тям*, на тях, им | ім | nim, jim | nim, jim | njima, im | nim, jim | ним, им | ним, им | nim, im | njim, jim | њима, им | їм | |
B. | nich (m¹), ich (m¹), je (ż, n) | тях, ги | іх | ně, je | nich (m¹), jich (m¹), nje (ż, n), je (ż, n) | njih, ih | nich (m¹), jich (m¹), nje, je (ż, n) | нив, ги | них, их | nich (m¹), ne (ż, n), ich | njih, jih, -nje | њих, их | них, їх | |
N. | nimi | імі | nimi, jimi | nimi | njima | nimi | ними, ими | nimi | njimi | њима | ними | |||
Msc. | nich | іх | nich | nich | njima | nich | них | nich | njih | њима | них |
¹ żywotny; ² nieżywotny; ³ używany w czasie przeszłym po czasowniku pomocniczym je; * przestarzałe lub poetyckie; ** potoczne
Odmiana zaimka zwrotnego „się”
[edytuj | edytuj kod]Formy grzecznościowe
[edytuj | edytuj kod]W niektórych językach wybór zaimka może być sposobem wyrażenia szacunku (np. niemieckie du – Sie, duńskie du – De, włoskie tu – Lei, niderlandzkie jij – u, czy francuskie tu-vous[6]) (tzw. dystynkcja (zróżnicowanie) T-V)[7]. Litera T oznacza formę cechującą się większą poufałością. Natomiast litera V wskazuje na formę wyrażającą szacunek przy zwracaniu się do drugiej osoby (forma grzecznościowa). Litery te pochodzą od łacińskich zaimków tu i vos. W łacinie forma grzecznościowa nie istnieje. W języku angielskim używa się zaimka you, który oznacza zarówno ty, wy, jak również pan, pani, państwo. Można użyć jednak w zdaniu z you zwrotów grzecznościowych, np. sir czy madam: Could you open this window, sir? → Mógłby Pan otworzyć to okno?.
W języku polskim form grzecznościowych pan, pani, panie, panowie, państwo używa się w stosunku do osób dorosłych, które nie są w relacji rodzinnej bądź towarzyskiej w stosunku do nadawcy wypowiedzi[8][9]. Po tych formach czasownik występuje odpowiednio w trzeciej osobie liczby pojedynczej albo mnogiej. Forma per wy w języku polskim także oznaczała szacunek przy zwracaniu się do drugiej osoby. Zgodnie z zasadami polskiej ortografii w listach formy grzecznościowe i zaimki ty, wy, w odniesieniu do adresata[10], pisane są dużą literą[11].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Polański 1999 ↓, s. 654.
- ↑ Bąk 1977 ↓, s. 171–172.
- ↑ Bąk 1977 ↓, s. 173–175.
- ↑ Polański 1999 ↓, s. 655.
- ↑ Nagórko 2007 ↓, s. 155.
- ↑ Delatour 1991 ↓, s. 43.
- ↑ Analogicznym polskim przykładem jest różnica między ty a pan.
- ↑ Agnieszka Sakowicz: Savoir vivre na co dzień. Bożena Dykiel poleca. Poznań: Publicat, 2007, s. 18. ISBN 978-83-245-1215-7.
- ↑ Zaimki. [dostęp 2019-10-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-10-25)].
- ↑ Kiedy Pan, kiedy pan? – Poradnia językowa PWN. sjp.pwn.pl. [dostęp 2017-01-04].
- ↑ Twój czy twój? – Poradnia językowa PWN. sjp.pwn.pl. [dostęp 2017-01-04].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Piotr Bąk, Gramatyka języka polskiego – zarys popularny, Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1977, ISBN 83-214-0923-7 .
- Yvonne Delatour , Nouvelle Grammaire du Francais, Paryż: Hachette, 1991, ISBN 2-01-155271-0 (fr.).
- Alicja Nagórko, Zarys gramatyki polskiej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, ISBN 978-83-01-15390-8 .
- Kazimierz Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897 .