Zofia Katarzyna Odescalchi – Wikipedia, wolna encyklopedia

Zofia z Branickich Odescalchi

Zofia Katarzyna Róża Branicka
portret pędzla Franza Xavera Winterhaltera z około 1850
Branicki Hrabia
księżna Syrmii, Bracciano i Bassano, markiza Roncofreddo, hrabina Montiano, pani Palo
Rodzina	Braniccy herbu Korczak
Data urodzenia	2 września 1821
Data i miejsce śmierci	18 sierpnia 1886 Bassano Romano
Ojciec	Władysław Grzegorz Branicki
Matka	Róża Potocka
Mąż	Livio III Erba-Odescalchi
Dzieci	Baldassarre Odescalchi Ladislao Odescalchi Maria della Pace von Küfstein
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Zofia z Branickich Odescalchi (ur. 2 września 1821, zm. 18 sierpnia 1886 w Bassano) – polska arystokratka, która w drugiej połowie XIX wieku wywierała wpływ na politykę Watykanu, zwłaszcza wobec sprawy polskiej, działaczka społeczna, polityczna, kościelna i filantropka, rysowniczka i malarka amatorka, mecenaska sztuki i protektorka artystów.

Średnia córka Władysława Branickiego i Róży Branickiej z Potockich Zofia Katarzyna Róża urodziła się 2 września 1821^[1][2]. Jako miejsce narodzin wskazywane są różne miejscowości: Luboml, Tomaszpol koło Jampola^[3][4] lub Biała Cerkiew^[5]. Trzy siostry Branickie, Elżbieta zwana Elizą, Zofia i Katarzyna, nosiły imiona swoich ciotek, córek hetmana – Woroncowej, Potockiej i Sanguszkowej-Potockiej^[6].

Dzieciństwo spędziła Zofia w rodzinnych dobrach na Ukrainie, mieszkając w Lubomli, a od 1831 w Białej Cerkwi^[4], zaś w latach 1835–1837 przebywała z rodziną w Petersburgu, gdzie otrzymała staranne wykształcenie w zakresie języków obcych, muzyki i rysunków, historii i literatury^[3][7], które pogłębiła jeszcze w późniejszym okresie rzymskim w zakresie filozofii i teologii^[8].

W drugiej połowie lat 30. XIX przewlekle chorowała, co zmusiło ją do zagranicznych wyjazdów dla poratowania zdrowia. Podczas kuracji w bawarskim uzdrowisku Kissingen poznała pochodzącego z Państwa Kościelnego Livia Odescalchiego, z którym wzięła ślub 18 sierpnia 1841. Z tego małżeństwa narodziło się troje dzieci. Najstarszy syn Baldassarre Odescalchi (1844–1909), włoski polityk aktywny od roku 1869, odmiennie niż matka zaangażował się w proces zjednoczenia Włoch^[3]. Młodszymi dziećmi byli kolekcjoner dawnej broni Ladislao (1846–1922)^[9] i Maria della Pace Elisabetta (1851–1917), zwana Marią Pacettą, która poślubiła austriackiego hrabiego Franza von Küfstein (1841–1918)^[1][10].

Mąż Zofii Branickiej pochodził z rzymskiej arystokracji (bocznej linii rodu Erba, która przyjęła nazwisko Odescalcich, kontynuując linię papieskich książąt Bracciano i węgierskich książąt Syrmii w linii żeńskiej)^[1][2]. Posag w wysokości 14 mln franków, który wniosła polska hrabianka, pozwolił jej mężowi wykupić zastawione dobra w Bracciano oraz nabyć nowe w Bassano^[3], „przyczyniając się do odbudowania świetnego niegdyś rodu”^[11]. Małżonkom przysługiwały liczne tytuły arystokratyczne (trzy książęce, w tym od nowo nabytych dzięki posagowi Branickiej dóbr, margrabiowski Roncofreddo, hrabiowski Montiano i senioralny Palo), również książąt Świętego Cesarstwa Rzymskiego i hiszpańskich grandów pierwszej klasy^[1].

W październiku 1841 małżeństwo Odescalchich osiadło w Rzymie^[3]. Dzięki powiązaniom z austriacką, rosyjską i polską arystokracją, pozycji majątkowej oraz cechom osobistym, pełna uroku, energiczna i sprytna Zofia Odescalchi odgrywała dużą rolę w życiu towarzyskim Wiecznego Miasta^[11]. Jej salon w Palazzo Chigi-Odescalchi przy Piazza Santi Apostoli stał się w latach 40. XIX w. jednym z głównych centrów towarzyskich i intelektualnych, pełniąc tę rolę przez blisko trzy dekady^[3]. Devotissima principessa Sofia, która „odznaczała się religijnością oraz przywiązaniem do Kościoła i papieża”^[11], gromadziła wokół siebie także wpływowych watykańskich duchownych^[3], takich jak kardynałowie Alessandro Franchi czy Karl August von Reisach^[11]. Salon księżnej Bracciano stanowił „ważne miejsce wymiany myśli między przedstawicielami władz kościelnych i politycznych, będąc istotnym wsparciem dla polityki papieskiej”^[12].

Na początku lat 80. XIX wieku, choć wcześniej prowadziła energiczną i szeroką działalność oraz dużo podróżowała po Europie, z powodu nasilającego się złego stanu zdrowia ograniczyła swoją aktywność^[3]. Cierpiąc na ataki epileptyczne, doświadczała wedle słów jej męża „konwulsji, senności, letargu, paplaniny, majaczeń i tysiąca innych niepojętych objawów zrozumiałych tylko dla lekarza”^[13]. Zmarła 18 sierpnia w Bassano di Sutri, obecnie Bassano Romano. Pochowano ją obok męża na rzymskim cmentarzu Campo Verano w kaplicy Odescalchich^[5].

„Umiłowanym polem jej działania były sprawy Kościoła, którym starała się zawsze służyć”^[14]. Pod koniec 1848 r. Zofia Odescalchi udała się w ślad Piusa IX do Gaety, ofiarowując mu swoją pomoc. „Postawa ta umocniła jej wpływy w Stolicy Apostolskiej i pozwoliła w latach następnych skutecznie bronić spraw Kościoła polskiego”. W dobie postyczniowej znaczenie księżnej Bracciano i jej wpływy w kurii jeszcze wzrosły^[3]. Papież nazywał ją w swojej korespondencji najbardziej pobożną księżną rzymską (la più pia principessa romana), ona zaś w listach do Piusa IX zwracała się do niego jako przyjaciela (Amico), a nawet wujka (Zio)^[8].

Zainteresowana sprawami polskimi, zachowując „uczucie Polki na zawsze”^[14], wspierała działalność Zgromadzenia Zmartwychwstania Pana Naszego Jezusa Chrystusa (zmartwychwstańców). Jej zabiegi przyczyniły się do reaktywowania Kolegium Polskiego w Rzymie^[3], dla którego sfinansowała utworzenie kilku burs^[15] i pomogła w ufundowaniu stypendiów na utrzymanie wychowanków^[16]. Przyczyniła się do utworzenia schroniska dla księży emigrantów^[3] i klasztoru dla polskich bazylianek skupionych wokół Makryny Mieczysławskiej oraz zatwierdzenia reguły nowo powstałego Zgromadzenia Sióstr Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny^[15].

W latach 60. XIX w. uważano ją za przywódczynię jednej z polskich frakcji w Rzymie. Miała stać na czele tzw. demokratycznej, podczas gdy przewodzenie drugiemu, przeciwstawnemu ugrupowaniu, które nazywano arystokratycznym, przypisywano Marcelinie Czartoryskiej^[17][18]. Dzięki wieloletnim zabiegom, zaangażowaniu w sprawy Kościoła, pobożności i zaufaniu, jakie sobie zaskarbiła w otoczeniu papieskim i u samego Piusa IX, uważano ją za najbardziej pewną pośredniczkę między Warszawą a Watykanem, który dzięki niej bardziej liczył się z racjami i uwarunkowaniami polskich kręgów kościelnych^[3][19]. Nazywano ją polskim ambasadorem, obrońcą Polski (defensor Poloniae), a nawet papieżem polskim (papa polacco)^[20]. Przypisywano jej wpływ na obsadę urzędów, m.in. wybór Mieczysława Ledóchowskiego na arcybiskupa gnieźnieńskiego i poznańskiego, uzyskanie nominacji Włodzimierza Czackiego na sekretarza papieskiego^[3] i mianowanie Piotra Semenenki rektorem Papieskiego Kolegium Polskiego^[15]. Zablokowała zabiegi dyplomacji pruskiej w kurii rzymskiej w sprawie zniesienia stolicy prymasowskiej w Gnieźnie^[21]. Miała też pomóc w doprowadzeniu do beatyfikacji Jozafata Kuncewicza^[3], która odbyła się wbrew sprzeciwowi ambasadora rosyjskiego^[22]. W połowie lat 70. prasa włoska i fama krajowa sugerowały, że „pani Odescalchi ma być wszechwładna w tej chwili w Watykanie^[23].

Znana ze swoich ultramontańskich poglądów^[24][22] Zofia Odescalchi, której mąż należał do tzw. czarnej arystokracji (aristocrazia nera)^[25][26], wiernej papieżowi i ignorującej istnienie dworu królewskiego w Rzymie^[27], „zdecydowanie broniła świeckiej władzy papieskiej, zwalczała narodowe Włochy, politykę Napoleona III i pomysły powstania w Polsce”^[3]. Poglądy te powodowały, że stworzony przez nią ośrodek pozostawał, także z powodów ambicjonalnych i personalnych, w opozycji do Hôtel Lambert^[3].

Na prowadzenie działalności dobroczynnej Zofia Odescalchi przeznaczała około 40 000 franków rocznie. Z jej funduszy powstawały szkoły, przytułki i szpitale oraz cmentarze i kościoły^[3][28].

Będąc formalnie od 1861 właścicielką posiadłości ziemskich w księstwach Bracciano i Bassano oraz w zakupionych dzięki jej funduszom okolicach Pisciarelli i Capranica, Zofia Odescalchi podjęła na tych terenach działalność służącą poprawie sytuacji miejscowej ludności. Herb Zofii z Branickich zachował się w tzw. Złotej Sali w siedzibie rodowej Odescalchich w Bracciano, jak też na kilku budynkach użyteczności publicznej w samym mieście i jego okolicach, gdzie księżna dokonała licznych fundacji. Jej działalność filantropijną upamiętnia tablica znajdująca się w dawnym Ospedale Civile di San Sebastiano w Bracciano, którego była administratorką i dobrodziejką^[5][28].

Rysowniczka i malarka amatorka – posługiwała się ołówkiem, piórem, techniką akwarelową i gwaszem. Tworzyła pejzaże, szkice portretowe, sceny fantastyczne czy scenki o charakterze humorystycznym^[29][30]. Niektóre z tych prac (w formie szkicowników i sztambuchów) znajdują się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie^[29][30].

Księżna Bracciano wspierała finansowo polskich malarzy: Jana Drewaczyńskiego, Leopolda Nowotnego (w swoim pałacu urządziła mu pracownię malarską) i Romana Postępskiego oraz pisarzy, np. Cypriana Kamila Norwida^[3][29].

Zofia Branicka Odescalchi była damą Krzyża Gwiaździstego^[2][31]. Została nią mianowana przez austriacką cesarzową Marię Annę 14 września 1841^[32].

Od 28 stycznia 1859 była członkinią Suwerennego Rycerskiego Zakonu Maltańskiego, damą honoru i dewocji w wielkim przeoracie Rzymu^[33] (jednym z trzech należących do języka włoskiego), reaktywowanym w 1816^[34][35].

Zachowały się liczne wizerunki Zofii Odescalchi. Franz Winterhalter około 1850 namalował jej portret znajdujący się obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie. Ary Scheffer wykonał podobiznę portretową Zofii Odescalchi oraz jej portret podwójny z siostrą Elizą Krasińską^[3][36]. Znane są cztery wersje portretu księżnej Bracciano w czerwonej sukni i diamentowo-perłowej biżuterii odziedziczonej po babce Aleksandrze Engelhardt, prawdopodobnie pędzla kampanijskiego artysty Vincenza Volpego. Znajdują się one w muzeach miejskim i diecezjalnym w Bracciano oraz w rzymskim pałacu Odescalchich i Museo di Roma^[37][28][38], gdzie zachowało się również gipsowe popiersie portretowe księżnej Bracciano z połowy XIX stulecia, które wykonał Pietro Tenerani przed przystąpieniem do rzeźbienia w marmurze^[37][39].

• Aleksandra Bernatowicz, Odescalchi Zofia Katarzyna, [w:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.). Malarze, rzeźbiarze, graficy, t. 6, Wrocław 1998, s. 214.
• Jan Wszołek, Odescalchi Zofia Katarzyna, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXIII, Warszawa 1978, s. 535-536.
• Krzysztof Załęski, Zofia Odescalchi, [w:] Artystki polskie. Katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Warszawie, red. Agnieszka Morawińska, Warszawa 1991, s. 262.
• Agnieszka Bender, Zofia Katarzyna Branicka Odescalchi zwana pierwszym „polskim papieżem”, „Roczniki Humanistyczne”, 2020, t. LXVIII, z. 4, s. 213-233.