Erzurum (il) - Vikipedi

Erzurum
İl
İlin Türkiye'deki konumu
İl sınırları haritası
Ülke	Türkiye
Coğrafi bölge	Doğu Anadolu Bölgesi Karadeniz Bölgesi
İl merkezi	Erzurum
İdare
• Vali	Okay Memiş[1]
Yüzölçümü
• Toplam	25.005 km²
Nüfus [2]
• Toplam	763.320
• Kır	-
• Şehir	763320
Zaman dilimi	UTC+03.00 (TSİ)
İl alan kodu	442
İl plaka kodu	25
Resmî site T.C. Erzurum Valiliği

Erzurum, Türkiye'nin bir ilidir. Merkezi Erzurum olan il, 749.993^[3] nüfusu ile Doğu Anadolu Bölgesi'nin en büyük üçüncü ilidir. Yüz ölçümü bakımından Türkiye'nin en büyük dördüncü ili olan Erzurum'da, temel geçim kaynağı tarım ve hayvancılık olup şehir son yıllarda kış turizmiyle de öne çıkmaktadır. Soğuk iklimi sebebiyle sanayisi gelişmemiştir. 25.005 km² yüzölçümüne sahip il arazisinin yalnızca %15,17'si tarımsal amaçlı olarak kullanılabilir konumdadır.^[4]

Erzurum yüzölçümünün; %64'ü dağlık, %20'si plato ve %12'si yaylalardan oluşmaktadır. Erzurum ilinin bir bölümü Karadeniz Bölgesi'ndedir. Diğer bir bölümü ise Doğu Anadolu Bölgesi'nde yer almaktadır.

İlin kuzeyinde Rize ve Artvin, kuzeydoğusunda Ardahan, batısında Bayburt ve Erzincan, doğusunda Kars ve Ağrı, güneyinde Bingöl ve Muş bulunmaktadır. 20 ilçesi vardır. Bu ilçelerin 8 tanesi Karadeniz Bölgesi'nde geri kalan 12 ilçe ise Doğu Anadolu Bölgesi'nde bulunur. Karadeniz Bölgesi'nde yer alan ilçeleri İspir, Narman, Oltu, Olur, Pazaryolu, Şenkaya, Tortum, Uzundere'dir. Yine Aziziye ilçesinin Ovacık kesimi Karadeniz Bölgesi'nde yer alır. Doğu Anadolu Bölgesi'nde yer alan ilçeler ise şunlardır: Aşkale, Aziziye, Çat, Hınıs, Horasan, Karayazı, Karaçoban, Köprüköy, Palandöken, Pasinler, Tekman, Yakutiye.

Türkiye'nin en yüksek ve en soğuk illerinden biri olan Erzurum'da sert kara iklimi hüküm sürmektedir. Genel olarak kışlar çok soğuk ve karlı; yazlar ise çok sıcak ve kurak geçer. Hemen hemen yılın 2-3 ayı bölge karla örtülüdür. Yaz özellikle kendini Haziran ayı ve Temmuz ayı ortalarına kadar hissettirir. Yağış miktarı m² ye 460 mm dir. Bölgede eriyen karlarla akarsular beslenir.

İlin Karadeniz Bölgesi'nde yer alan kuzey kesimleri haricindeki büyük kısmı Doğu Anadolu Bölgesi'nde yer alır ve karasal iklime sahiptir. Erzurum rakımının fazlalığı ve kar yağışının yoğun olması (Yılın 70 günü kar yerde kalır) güneş ışınlarının uzaya tekrar geri yansımasına sebep olur. Bu yüzden Erzurum, Türkiye'nin en çok güneş gören illerinden biri olmasına rağmen, en soğuk illerindendir. Yazın sıcaklık +35 dereceyi görürken kışın sıcaklık -30 dereceye kadar iner.^[5]

Erzurum, İlkbahar başlangıcında karların erimesiyle birlikte yeşile bürünmeye başlar. Ağustos ayı başlarında kuru rüzgâr esintileri ağaç yapraklarını ve ekinleri sarartır. Ağustos ayı sonları ve Eylül ayında Erzurum çevresi sapsarı bozkır görünümündedir. Daha önceki dönemlerde yüzölçümünün %9'u orman ve fundalık olan, sarıçam ve meşe ağaçlarının yetiştiği Erzurum bu açıdan günümüzde oldukça eksiktir.

İl sınırları içinde sırasıyla şu etnik gruplar yaşamaktadır:^[6]

• Türk (Dadaş)
• Kürt^[7]
• Çerkes^[8][9]
• Zaza^[10]
• Hemşinli^[11]
• Poşa^[12]

Erzurum il nüfus bilgileri
Yıl	Toplam	Sıra	Fark	Şehir - Kır
1927[13]	270.426	15		%15     40.822 229.604     %85
1935[14]	385.387	10	%43	%12     45.809 339.578     %88
1940[15]	371.394	13	%4	%17     63.862 307.532     %83
1945[16]	395.876	13	%7	%17     68.440 327.436     %83
1950[17]	461.090	13	%16	%17     76.332 384.758     %83
1955[18]	519.976	11	%13	%21     108.826 411.150     %79
1960[19]	568.864	12	%9	%23     129.823 439.041     %77
1965[20]	628.001	12	%10	%24     152.183 475.818     %76
1970[21]	684.951	12	%9	%29     196.821 488.130     %71
1975[22]	746.666	11	%9	%32     241.467 505.199     %68
1980[23]	801.809	14	%7	%36     285.182 516.627     %64
1985[24]	856.175	17	%7	%41     350.955 505.220     %59
1990[25]	848.201	20	%1	%47     400.348 447.853     %53
2000[26]	937.389	21	%11	%60     560.551 376.838     %40
2007[27]	784.941	23	%16	%62     485.563 299.378     %38
2008[28]	774.967	24	%1	%63     485.107 289.860     %37
2009[29]	774.207	25	%0	%63     491.038 283.169     %37
2010[30]	769.085	25	%1	%64     489.486 279.599     %36
2011[31]	780.847	26	%2	%65     505.254 275.593     %35
2012[32]	778.195	26	%0	%65     509.474 268.721     %35
2013[33]	766.729	27	%1	Şehir ve kır ayrımı kaldırılmıştır.
2014[34]	763.320	29	%0
2015[35]	762.321	29	%0
2016[35]	762.021	29	%0
2017[35]	760.476	29	%0
2018[35]	767.848	30	%1
2019[35]	762.062	29	%1
2020[35]	758.279	30	%0
2021[35]	756.893	30	%0
2022[35]	749.754	30	%1
2023[35]	749.993	30	%0

Güncel Nüfus Değerleri (TÜİK 6 Şubat 2024 verileri^[3])

Erzurum İl Nüfusu: 749.993 (2023 sonu). İlin yüzölçümü 25.005 km²'dir. İlde km²'ye 30 kişi düşmektedir. (Yoğunluğun en fazla olduğu ilçe: 266 kişi ile Palandöken’dir)

İlde yıllık nüfus artış oranı %0,03 olmuştur. Nüfus artış oranı en yüksek ve en düşük ilçeler: Tortum (%13,23)- Karayazı (-%3,93)

06 Şubat 2024 TÜİK verilerine göre 20 ilçe ve belediye, bu belediyelerde toplam 1184 mahalle bulunmaktadır.

2023 yılı sonunda Erzurum ili ve ilçelerinin yerleşim yeri ve nüfusla ilgili sayısal bilgileri
İlçe	Nüfus 2022	Nüfus 2023	Fark	N.Artışı %	Mah.Say.	Alanı  km2[36]	Yoğunluk
Aşkale	21.494	21.410	-84	-0,39	75	1507	14
Aziziye	65.553	68.251	2.698	4,03	72	1529	45
Çat	15.556	15.457	-99	-0,64	45	1448	11
Hınıs	24.680	24.419	-261	-1,06	98	1367	18
Horasan	36.519	36.359	-160	-0,44	87	1740	21
İspir	14.607	15.914	1.307	8,57	99	2129	7
Karaçoban	22.250	21.961	-289	-1,31	27	571	38
Karayazı	25.543	24.559	-984	-3,93	75	1953	13
Köprüköy	14.204	14.184	-20	-0,14	42	777	18
Narman	12.292	11.959	-333	-2,75	46	799	15
Oltu	30.075	30.296	221	0,73	72	1441	21
Olur	6.262	6.737	475	7,31	43	893	8
Palandöken	177.374	177.109	-265	-0,15	26	667	266
Pasinler	27.055	26.833	-222	-0,82	72	1134	24
Pazaryolu	3.803	4.290	487	12,05	43	654	7
Şenkaya	16.035	16.112	77	0,48	71	1381	12
Tekman	23.195	22.686	-509	-2,22	71	2102	11
Tortum	15.259	17.418	2.159	13,23	58	1463	12
Uzundere	7.625	7.973	348	4,46	18	505	16
Yakutiye	190.373	186.066	-4.307	-2,29	44	945	197
Erzurum	749.754	749.993	239	0,03	1.184	25.005	30

Erzurum'un ekonomisini genel olarak tarım - hayvancılık ve sanayi - ticaret unsurları oluşturmaktadır. Sanayi siciline kayıtlı 69 kuruluş vardır. 2 tane organize sanayi bölgesi vardır.^[37] Bölgenin geçmiş dönemlerde de ipek yolu üzerinde olması, şehrin ekonomi alanında gelişmesini sağlamakla birlikte ticari anlamdaki önemini de ortaya koymaktadır. 1957 yılında Erzurum'da kurulmuş olan Atatürk Üniversitesi, şehirde ticari anlamda da canlılık sağlamaktadır. Erzurum, Türkiye'nin ve Doğu Anadolu bölgesinin en önemli ticaret merkezlerinden biridir. Bölgede, Oltu ilçesinde çıkarılan ve yarı kıymetli maden özelliğinde olan Oltu taşı ve bu taştan yapılan özel aksesuarlar, takı ve benzeri eşyalar bölge insanı ve esnafı için geçim kaynağıdır. Daha önceleri bölgede mevcut olup, Palandöken dağı kış spor tesisleri ile sınırlı olan kış turizmi, özellikle son yıllarda önemli kazanımlar elde etmiş ve bölge geneline yeni altyapı ve tesisler olarak dağılmıştır. Bu özelliği ile Türkiye sınırlarını aşarak alanında dünyanın sayılı merkezlerinden biri haline gelmiştir.^[38] Spor tesislerinin bölge turizmine ve ekonomisine önemli katkıları söz konusudur.

• 
  Taşmağazalar
• 
  Taşmağazalar kuyumcular çarşısı
• 
  Taşmağazalar kuyumcu vitrini
• 
  Taşmağazalar alt giriş
• 
  Oltu taşından imal edilmiş takılar ve tespihler

Yüzölçümü itibarıyla Türkiye'nin dördüncü büyük ili olma özelliğine sahip Erzurum, toplam 2.533.000 hektarlık bir yüz ölçüme sahiptir. Ekonomi tarım ve hayvancılığı dayanmaktadır. 460 bin hektarlık tarım arazisinin 306 hektarlık bölümü sulanabilir konumda olup, 268 bin hektarlık bölümünde ekim yapılmaktadır.
Bitkisel üretimi; tahıllar, yem bitkileri, baklagiller, endüstri bitkileri, yumrulu bitkiler, yağlı tohumlar oluşturmaktadır.
Ekili alanların; 181 bin hektarında tahıl, 937 hektarında baklagiller, 3 bin hektarında yumrulu bitkiler, 2 bin hektarında endüstriyel bitkiler, 80 bin hektarında yem bitkileri, bin 500 hektarında meyve, 780 hektarında sebze yetiştirilmektedir.
Bitkisel üretimin değeri günümüzde 240 bin TL. civarında gerçekleşmektedir.

Tahıl türlerinden en fazla buğday, arpa ve çavdar ekimi; sanayi bitkilerinden ise çoğunlukla şeker pancarı, patates ve ayçiçeği ekimi yapılmaktadır.

Yaklaşık 4 bin çiftçi 40 bin hektarlık alanda organik tarım yapmaktadır. 2012 yılı itibarıyla 154 bin tona yakın ürün elde edilmiştir. Organik tarım uygulamalarını buğday, yonca, yem bitkileri, çayırotu, meyve ve bal üretimi oluşturmaktadır.

Erzurum'da meyve olarak; elma, armut, ceviz, kayısı, erik, kiraz, vişne ve kızılcık yetişmektedir.

2012 yılı verilerine göre Erzurum'da yaklaşık olarak 760 bin küçükbaş, 550 bin büyükbaş hayvan bulunmakta; 15 bin ton et, 358 bin ton süt, 7 bin ton tereyağı, 70 bin ton peynir, 50 bin ton yoğurt üretimi yapılmaktadır. Bal üretimi ise bin 500 tona yakındır.^[39]

Erzurum ekonomisi başta tarım olmak üzere, hizmet ve inşaat sektörlerinden oluşmaktadır.
Erzurum şehir merkezindeki günlük ticari hareketliliğe yön veren en önemli etkenlerden birisi de yaklaşık 70.000 öğrencisi olan Atatürk Üniversitesidir. Yaz aylarında üniversite öğrencilerinin şehirde olmaması ile oluşan ekonomik durgunluk bariz bir şekilde hissedilir.

Erzurum'da imalat alanında;

• Gıda sanayi,
• Kimya- plastik sanayi,
• Metal Eşya Sanayi,
• Makine Sanayi,
• Petrol ve Tekstil Sanayi

üretimde önde gelen sektörler olarak faaliyet göstermektedir.
Sanayi Sektörü günümüzde beklenilen düzeyde olmasa da Erzurum ekonomisine belirli bir oranda katkı sağlamaktadır. 2011 yılı verilerine göre bu alanda Erzurum'da toplam beş yüzden fazla şirket kurulmuştur.
Sanayi sektöründe faaliyet gösteren işletmeler, küçük ve orta ölçekli özelliktedir. Bu özelliklerinden dolayı söz konusu işletmeler, sadece yerel pazarlara yönelik üretim yapmakta ve düşük bir oranda istihdam sağlamaktadırlar. İmalat sanayi:

• Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı: Peynir, yağ, yoğurt, hazır su, et ve et ürünleri üreten
• Plastik ve kauçuk ürünler imalatı: PVC doğrama- PVC boru, plastik damacana- şişe- torba- çuval vb. üreten
• Mineral ürünler imalatı: Çimento, hazır beton, kiremit, büz, briket, tuğla, parke taşı, kaldırım taşı, karo, mermer vs. ürünleri üreten
• İşlenmiş metal ürünler imalatı: Demir doğrama, çelik kapı, kalorifer ve buhar kazanı, güneş kolektörü, doğalgaz bacası, teneke kutu, çivi vb. Ürünleri üreten
• Motorlu kara taşıtı römorku imalatı: Motorlu kara taşıtları için kasa, römork ve yarı römork üretimi yapan
• Oltu Taşı imalatı: Tespih başta olmak üzere çeşitli türden takılar üreten
• Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı: Boya, sabun, deterjan ve diğer temizlik ürünlerini üreten
• Tekstil ürünleri imalatı: Giyim eşyası dışındaki hazır tekstil ürünleri ve çorap üreten
• Ana metal sanayi: Metal döküm üzerine üretim yapan
• Sınıflandırılmamış makine ve teçhizat imalatı: Soba, mangal, semaver vb. üretimi
• Basım ve yayım; plak, kaset ve benzeri kayıtlı medyanın çoğaltılması ve matbaacılık alanında üretim yapan işletmelerden oluşmaktadır.^[39]

Sanayi yönünden merkez ilçe Aziziye, Erzurum ilinin diğer ilçelerine göre en gelişmiş olanıdır. İlçe sınırları dahilinde Erzurum Organize Sanayi Bölgesi yer almaktadır. Erzurum'un en önemli sanayi kuruluşu AŞKALE ÇİMENTO Fabrikasidir. Aşkale çimento hem Erzurumun en önemli sanki kuruluşu hem de Türkiye in en büyük sanayi tesislerini içinde bulunduran İSO1000 içerisinde yer alır., 1956 yılında üretime başlayan ve kamuya ait olan Erzurum Şeker Fabrikası'dır. T.Ş.F.A.Ş.(Türkşeker) Erzurum Şeker Fabrikası şehrin ekonomik kalbi konumundadır.

Erzurum Organize Sanayi Bölgesinde sanayi parsellerinin toplam alanı yaklaşık 87 bin dönümdür. Çalışan kişi sayısı 2.500'dır. Birinci Organize Sanayi Bölgesi Erzurum-Aziziye ilçe sınırları dahilinde konuşlandırılmıştır. 2012 yılı itibarıyla 2. Organize Bölge Sanayi şehir merkezine 5 kilometre uzaklıkta, Güney Taşsırtı mevkiinde 216 hektarlık bir alana kurulma aşamasındadır. Sanayide elektrik kullanım oranı % 20 civarındadır.^[39]

• 
  Erzurum Organize Sanayii
• 
  Erzurum Şeker Fabrikası

Şehirdeki Kültür merkezi birçok kültürel faaliyetlerin icrasına imkân sağlamaktadır. Ayrıca Erzurum Devlet Tiyatrosu tarafından birçok oyun sergilenmektedir. Şehirdeki 4 sinema salonu faaldir. İhsan Doğramacı Vakfı Özel Bilkent Erzurum Laboratuvar Lisesi her ay Bilkent Senfoni Orkestrası'nın konserlerine ev sahipliği yapmaktadır.

Erzurumlular yüzyıllarca hayvancılık ve tarımla uğraşmış, günümüze kadar da bu gelenek süregelmiştir. Yazın yoğunlukla yaylalara çıkılmış, sonbaharda ise şehre inilmişir. Böylelikle şehir ve göçebe hayatı birlikte yürütülmüş, sürekli göçebe hayatı yerine sadece yaz aylarının yaylalarda yaşanıldığı bir şehir hayatı tercih edilmiştir.

Dadaş, Türkiye'de Erzurum denince halk arasında akla gelen ilk ifadedir. Dadaş kökeni Kıpçak Türkü olarak veya Erzurum'un yerel halkı olarak bilinen etnik grup. Ayrıca Dadaş kelimesi Erzurum'da ve yöresinde yerleşik veya menşe-i olarak bu yörenin insanını ya da özellikle bu yöreye ait bir halk oyunu olan Erzurum barlarını oynayan oyunculardan her birini ifade eder. Bu sebeple dadaş ifadesi üzerinde fikir beyan edenler, bunu Erzurum ve bar sözcükleriyle ilişkilendirirler. Genel olarak Erzurum yöresinde 1- Erkek kardeş, 2- Yiğit, delikanlı, babayiğit kimse. 3- Mert, cesur. 4- Arkadaş, dost.^[40] anlamlarında kullanılır. Ayrıca Ağabey, bar oynayan delikanlı, Erzurumlu arkadaş, hemşeri, geniş anlamı ile Erzurum bölgesinin efesi^[41] şeklinde de ifade edilir. Üzerinde çok beyan ve açıklamalarda bulunulan dadaş ifadesi, yöre kültürünün sembolik söyleniş biçimidir. İçeriği yukarıda açıklandığı gibi oldukça zengin olup, Erzurum merkezinde, civar ilçe ve köylerinde yaşayan, özellikle etnik Türk kökenli insanların kendi aralarında veya onlara başkalarınca yapılan hitap şeklidir. Zaman zaman kişiye hitaben doğrudan söylenilebildiği gibi, bazen de yüceltme sıfatı olarak kullanılır. Dadaş olmak tarihi kahramanlıklar, dostluklar, sevgi ve saygı diyalogları, insanlar arasındaki sosyal yardımlaşma ve dayanışmanın adeta alt yapısını oluşturan en önemli unsurdur. Anadolu'da özellikle olumlu anlamda Erzurum halkı için kullanılan bu ifade kültürel içerik taşır.^[42]

Erzurum denince akla dadaş, dadaş denince de akla bar gelir.^[43] Bar, Erzurum ve yöresinde oynanan folklorik özellikteki halk oyunlarının genel adıdır. Bu özelliğinden dolayı bar kelimesi bilinen sözlük anlamları dışında yörede; "el ele tutuşmak, birliktelik, bağlamak, topluluk, birlikte oynamak" gibi manalarda yorumlanır.^[44] Bar, antropologlara göre Türklerin orta Asya'dan getirdikleri millî bir oyundur. Bu sebepten dolayı çok eski bir geçmişe sahiptir. Ortaya çıkış nedeninin ise; yaşanan iklim, coğrafya ve tarihi olaylar olduğu ifade edilmektedir.^[44] Ünlü Türk seyyah İsmail Habip Sevük 1943 yılında kaleme aldığı Yurttan Yazılar adlı eserinde; Erzurum'daki halk oyunlarının asırlardan beri bar adıyla anıldığını, Dadaşların "aşk, sevgi, mertlik, yardımlaşma, kahramanlık" gibi duygularını sembolize ettiğini bildirmektedir.^[43] Erzurum ili ve yöresi halk oyunları açısından çok zengin bir bölgedir. Günümüzde bu zenginlik bütün güzellikleriyle ve aslına uygun olarak bölgede yaşatılmaktadır.

“ Bar “ terimi, günümüz öncesi Türk şair ve yazarlarını farklı algılamalara da götürmüştür. Sadettin (Sadi) Akatay (1904-1944), ünlü "Bar" şiirinde barı: " kahramanlık, yiğitlik, erlik destanı, yüzyılların ardından kopup gelen bir vakar " olarak tanımlarken; Nejat Ünal " Bar bir savaş oyunudur yiğitlere yaraşır " ifadesini kullanmıştır.^[43] Günümüzde, gerek yurt içinde ve gerekse yurt dışında düzenlenen halk oyunları program ve yarışmalarına, Erzurum'daki “ Halk Oyunları ve Türküleri Derneği ”nin “ Halk Oyunları Ekipleri ” azami ölçüde katılmaya özen göstermekte ve bu anlamda önemli başarılar elde etmektedir.^[44]

Erzurum barı ; erkek ve kadın barları olmak üzere iki katagoride oynanmaktadır. İsmail Habip Sevük " Yurttan Yazılar " adlı eserinin " Dadaş ve Bar" 'la ilgili bölümünde ; " iyi bilenler tarafından oynanınca seyrine doyum olmaz" dediği barların oynanma şekli ve sırası ile ilgili olarak ; " Gergin birer yay gibi duran dadaşların oynadığı ilk bar, barbaşının elindeki mendili bir bayrak gibi salladığı ve sanki vücudun akümülatörüne hareketin elektriği doldurulmaktaymış hissini veren Başbar'dır.^[43] ifadesine yer vermiştir.

Erzurum ve yöresinde mahalli kıyafetler günümüzde de bilinmekte ve giyilmektedir. Özellikle Kadınların geleneksel giyimi ihramdır. (Ehram) İhram genellikle 185 x 215 cm ebadında yünden özel olarak dokunmuş örtüdür. Şekil ve renk olarak farklı zümrelere hitap eder.

Osmanlı İmparatorluğu coğrafyasında konuşulan Türkiye Türkçesi; göçler, iklim, coğrafya ve dilin kendisine ait özelliklerinden dolayı Anadolu 'da çeşitli ağızlarla konuşulmaktadır. Erzurum'da kullanılan Dadaş şivesinin Doğu Anadolu ağızları içindeki konumu (Türkoloji) Prof. Dr. Leyla Karahan'ın^[45] “ Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması” (Türk Dil Kurumu yayınları: 630, Ankara 1996) adlı çalışmasına göre; Erzurum, Aşkale, Ovacık, Narman grubundadır. İletişimde ve medyada kullanılan teknolojik ürünlerin günden güne gelişmesi ve artması Türkiye genelinde İstanbul ağzının yaygınlaşmasına ve yöresel ağızların giderek azalmasına hatta kaybolmasına sebep olmakta ise de Erzurum şehir merkezi ilçe ve köylerinde konuşulan şive diğer bölgelere kıyasla kendine özgü yapısını büyük ölçüde korumaktadır.

Erzurum gelenekleri arasında olan 1001 hatimler şehrin en önemli şenliklerindendir. Özellikle Aralık ayında okunmaya başlayan 1001 hatimler yaklaşık 1 ay sürer. Tüm şehir halkı 1 ay içerisinde hatimler okur ve 1 ayın sonunda okunan hatimler Ulucamii'de tüm halkın katılımı ile bağışlanır ve Erzurum için dualar edilir. Erzurum'un manevi mimarlarından olan Alvarlı Efe'nin beyitlerinden de okunur.^[46]

Erzurum merkez ve yöresine özgü yemekler: Bilinen Türk mutfağına ek olarak Erzurum'un geleneksel mutfağı; Ayran aşı (yayla çorbası), herle aşı, kesme çorbası, paça çorbası, çeşitli türde et yemekleri özellikle son yıllarda Erzurum'un simgelerinden biri haline gelen Cağ kebabı (kırmızı et dönerin, odun ateşinde koyun eti ve özel katkı karışımla hazırlanıp yatay olarak ateşte pişirilen türü), kuymak, tereyağlı peynir helvası, kurut, hıngel, tirit, haşıl, kiriş, çaşır, lor dolması, kartol pancarı(patates yahnisi), çeç pancarı, çortuti pancarı, şile, şalgam dolması, pazı ve lahanadan yapılan etli-zeytinyağlı yemekler, ekşili dolma, evelik dolması ve kuzu kulağı (bitki) kavurması; ebegümeci, pirpirimden (semizotu) oluşur.
Tatlılar ;dökme tepsi tel kadayıf ve kadayıf dolması, burma tatlısı yörenin en bilinen ve sevilen tatlılarıdır.
Hamur işi olarak; tatar böreği, erişte plavı, tereyağlı su böreği, sini ketesi-içli kete-tandır ketesi, açık ekmek (lavaş) - pide (tandırda), gugul (tereyağlı) yapılır.
Kahvaltıda ve hemen hemen her öğün yemek sonrası az da olsa tüketilen göğermiş (kerti) lor, civil peynir ve koyun peyniri de yörede meşhurdur.^[47]

Ayrıca Coğrafi İşaret Tescil Belgeli, dünyaca ünlü Hınıs Fasulyesi ile yapılan "Güveçte Kuru Fasulye" Erzurum da oldukça meşhurdur. Bunun yanında Erzurum'un Hınıs ilçesi ile özdeşleşen Hınıs Köfesi(İri köfte), Bişi, Patile ve Kalbur Dolması Erzurum'un meşhur yemeklerindendir.^[48]

Erzurum'da kış turizmi gelişmiştir. Şehrin en önemli turizm kaynağı Çifte Minareli Medrese ve merkeze üç kilometre uzaklıktaki Palandöken Dağı'dır. Palandöken Dağı 2011 yılında Üniversite Oyunları'na ev sahipliği yapmıştır.

• Rüstem Paşa Kervansarayı
• Çobandede Köprüsü
• Tarihi Erzurum Evleri

Erzurum Kalesi ve Saat Kulesi; Erzurum'a hakim, şehir merkezinde bir tepe üzerinde yer almaktadır. Özellikle Saat Kulesinden şehrin panoramik gürüntüsünü izlemek, günümüzde yerli ve yabancı turistlerin ilgisini çekmektedir. Özellikle son yıllarda yapılan "tarihi eserleri ortaya çıkarma" çalışmaları çerçevesinde, Erzurum Kalesi çevresindeki çarpık yapılaşma görüntüsü veren ve tarihî eserleri gölgeleyen binaların kısmı yıkım çalışmaları, kale surlarını ve iç kalenin varlığını iyice belirginleştirmiştir.

Erzurum Kalesi, şehir merkezinde yer aldığı tepenin en uc noktasında bir iç kale ve bu iç kaleyi çevreleyen bir dış kaleden oluşmaktadır. İç Kale sekiz burcu ile günümüze kadar varlığını koruyabilmiş olmasına rağmen Dış Kale konumundaki ikinci kat sur kısmen mevcuttur. İç kale duvar kalınlıkları 2-2.5 m. arasındadır. Kalenin ilk inşâ tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte M.S. 5. yüzyılın ilk yarısında Bizanslılar tarafından yaptırıldığı tahmin edilmektedir. Tarih boyunca Asurlular, Sasaniler, Persler, Araplar, Romalılar ve Bizanslılar arasında sık sık el değiştiren ve 11. yüzyılda Türkler'in eline geçen Erzurum Kalesi İç kale kısmında, ilk Türk-İslam eserlerinden Saltukoğulları dönemine ait Kale Mescidi (Kale Camii) yer almaktadır.^[49] Kale Selçuklu ve Osmanlılar döneminde onarılmıştır. Üç kat surla çevrili olan kalede, yüzon burç ve kule bulunmaktaydı. Tebriz Kapı, Gürcü Kapı, Uyucan Kapı ve Yeni Kapı olmak üzere dört kapısı vardı. İkinci kat surun günümüzde kısmen mevcudiyetine rağmen Üçüncü kat sur (Şehri tam olarak çevreleyen sur) tamamen kaybolmuştur. Kalenin kurulu bulunduğu tepenin yüksekliği 1950 metredir. Erzurum'un Selçuklu Hanedanı tarafından fethi döneminde, kale ile ilgili olarak günümüze kadar anlatıla gelen menkıbeye göre: Erzurum kalesinin ihtişamı karşısında şaşkınlığa düşen Selçuklu Türkleri ' Bu kal'ayı kılıçla mancınıkla fethedemeyiz' derler. Birkaç hafta süren kuşatmanın akabinde "Esirleri iade etmek için biz kale tekfuruna gidiyoruz, siz bizim esirleri bize teslim edin bizde sizin kırk askerinizi (esiri) size verelim" derler. Kale tekfuru sevinir. Akşam karanlığında esir kılığındaki kırk Türk yiğidi kale kapısındaki muhafızlara saldırırlar. Oluşan panikten yararlanan Türk askerleri kaleyi fethederler.^[50][51]

Saat Kulesi, Erzurum'un şehir merkezindeki en yüksek tepesinde yer alan "İçkale" dedir. Tepsi Minare diye de geçmişte adlandırılmıştır. Saltukoğulları tarafından 12. asırda gözetleme kulesi olarak yapılmıştır. Gövdesi tuğla, kaidesi ise kesme taştandır. 19. yüzyılda üst kısmına ahşap külah ilave edilmiştir. Kale içerisinde bulunan "Kale Mescidi" nin minaresi olarak da kullanılmıştır. Kale mescidi kitabesinde "İnanç Beygu Alp Tuğrul Bey Ebi-l Muzaffer Kasım" yazılıdır. Erzurum Saat Kulesi (Tepsi Minare), Anadolu'daki en eski Selçuklu minaresidir.

İlhanlılar döneminde yapılan önemli bir medrese yapısı olan Erzurum'daki Yakutiye Medresesi, Olcaytu zamanında Hoca Cemaleddin Yakut adına inşa ettirildi. Dört eyvanlı, kubbe altı revaklı medrese planındadır.^[52]

Erzurum Tabyaları, 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşında Erzurum'u düşmana karşı savunmak için yapılan ve silahlarla güçlendirilen askeri yapılardır.

• Aziziye Tabyaları ,
• Mecidiye Tabyası,
• Ağzıaçık Tabya,
• Sivişli Tabyası,
• Ahali Tabyası,
• Dolangez Tabyası,
• Gez Tabyası,
• Küçük Höyük Tabyası,
• Büyük Höyük Tabyası,
• İlâve Tabya,
• Uzun Ahmet Tabyası,
• Büyük Kiremitlik Tabyası,
• Küçük Kiremitlik Tabyası,
• Çobandede Tabyası,
• Toparlak Tabya,
• Küçük Palandöken Tabyası,
• Büyük Palandöken Tabyası,
• Karagöbek Tabyası,
• Tafta Tabyası,.^[53]

Erzurum'daki Cami ve Medreseler tarihi ve fiziki özellikleri itibarıyla Tarihi özellikte olanlar ve Cumhuriyet döneminde yapılanlar olmak üzere iki kategoride değerlendirilmektedir.

Erzurum'da bulunan tarihi Camii ve Medreseler:

Sıra	Caminin/Medresenin Adı	Mevkisi	Yapıldığı yıl
1	Çifte Minareli Medrese	Tebrizkapı, Yakutiye-Erzurum	1225
2	Ulu Camii	Cumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum	1179
3	Yakutiye Medresesi	Cumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum	1310
4	Lala Mustafa Paşa Camii	Cumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum	1563
5	Murat Paşa Camii	Murat Paşa Mah. Yakutiye-Erzurum	1572
6	Derviş Ağa Camii	Gülahmet Mah. Tahtacılar yokuşu Yakutiye-Erzurum	1717
7	Ayazpaşa Camii	Ayazpaşa Mah. Yakutiye-Erzurum	1558
8	Caferiye Camii	Cumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum	1645
9	Gürcü Kapı (Aliağa) Camii	Gürcükapı Aliağa Mah. Yakutiye-Erzurum	1608
10	Narmanlı Camii	Narmanlı Mah. Yakutiye-Erzurum	1738
11	Şeyhler Camii ve Medresesi	Erzincankapı Şeyhler Mah. Yakutiye-Erzurum	1771
12	Kurşunlu Camii ve Medresesi	Feyzullah Mah. Yakutiye-Erzurum	1700
13	Vani Efendi Camii
14	Ehmal Camii
15	Kasım Paşa Camii	Kasım Paşa Mah. Yakutiye-Erzurum	1667
16	Bakırcı Camii	Bakırcı Mah. Yakutiye-Erzurum	1720
17	Boyahane Camii	Bakırcı Mah. Yakutiye-Erzurum	1621
18	Pervizoğlu Camii	Caferzade Mah. Yakutiye-Erzurum	1715
19	Abdurrahman Gazi Camisi	Abdurrahman gazi türbesi Şigveler dağı, Palandöken-Erzurum	1797
20	Zeynal Camii	Çortan Mah. Yakutiye-Erzurum	1162
21	Şafii Camii
22	İbrahim Paşa Camii	İbrahim Paşa Mah. Yakutiye-Erzurum	1748
23	Kale içi camii(Kale Mescidi)(faal değil)	Erzurum Kalesi	XII.yy.
24	Taş Camii	Aş.Hasan Basri Mah. (Gavurboğan semti) Palandöken-Erzurum	1905
25	Ali Paşa Camii
26	Başak Camii
27	Esad Paşa Camii	Kale Mahallesi Yakutiye-Erzurum	1852
28	Köse Ömer Ağa Camii		1771
29	Cennetzade Camii	Aşağı yoncalık Mah. Yakutiye-Erzurum	1700
30	Eski Camii	(Ilıca)Eski Mah., Aziziye-Erzurum
31	Gürcü Mehmet Paşa Camii	Sultan Melik Mah. Tebrizkapı Üç kümbetler mevkii Yakutiye-Erzurum	1648

Bu camiler günümüzde de kullanılan tarihi camilerdir. Erzurum için Camiler ve Medreseler şehri de denilebilir. Erzurum'daki tarihi camiler Saltuklular, İlhanlılar ve Osmanlılar döneminde yapılan camilerdir.

• Abdurrahman Gazi Türbesi
• Ahi Tuman Baba türbesi
• Ane Hatun Türbesi
• Ebu İshak-ı Kazuruni türbesi
• Emir Şeyh (Abbas Şeyh) türbesi
• Habib Baba ve Timurtaş Baba türbeleri
• Yunus Emre türbesi

• Üç kümbetler
  • Emir Saltuk kümbeti
  • İkinci kümbet
  • Üçüncü kümbet
  • Dördüncü kümbet
• Cemalettin Hoca Yakut kümbeti
• Cimcime Sultan kümbeti
• Çifte Minareli Medrese kümbeti
• Karanlık kümbet
• Mehdi Abbas kümbeti
• Kırklar türbesi
• Mahmut Paşa türbesi
• Rabia Hatun türbesi
• Hasan-ı Basri türbesi
• Maksut Efendi türbesi
• Gümüşlü kümbet ve Şehitlik
  • Fosfor Mustafa Sıdkı Paşa
  • Mehmet Ali Paşa
  • Harbiye Nazırı Cemal Paşa
  • Hafız Hakkı Paşa

• Erzurum Arkeoloji Müzesi
• Erzurum Atatürk Evi Müzesi
• Erzurum - Türk İslam Eserleri ve Etnografya Müzesi (Yakutiye Medresesi)

• Güzelova Höyük
• Karaz Höyük
• Pulur Höyük
• Sos Höyük
• Alaca höyük

Erzurum'da şehir dokusu günden güne değişmekte, bayındırlık hizmet ve çalışmalarının yanı sıra hızla yeni iskan alanları da oluşmaktadır. Şehrin deprem hattında kurulu olması şehirdeki yeni yapılaşmada dikkate alınmaktadır. Gerek resmi gerekse özel kurum ve kuruluşların hizmet binalarının da yeniden imar durumunda sağlamlık kriterinin yanı sıra fizikî çağdaş görünümde önem arz etmektedir.

2018-19 Sezonu sonunda, BB Erzurumspor Süper Lig 'den düşmüştür. Voleybol erkekler 1. Liginde Palandöken Belediye lig 4.sü, Basketbol erkekler 2. Liginde Erzurum BB Gençlik lig 3.sü olarak başarılı bir sezon geçirdiler. Ayrıca voleybol 2. Liginde ve BAL'da birer takımı daha bulunmaktadır. Voleybol bölgesel ligine 2 takımı katılmıştır. Erzurum, Buz hokeyinde İstanbul ile birlikte Türkiye'nin en başarılı ilidir. Süper liglerinde 3 takımı bulunmaktadır. (BB Erzurumspor ve Narmanspor^[54] )

Ziraat Türkiye Kupası'nda, BB Erzurumspor 4.turda elenmiştir.

Önemli spor tesisleri: Kâzım Karabekir Stadyumu (23.700), Buz Hokeyi Salonu (3.000), Murat Ertürk Güreş Salonu (5.000), Buz Pateni Salonu (2.000), Curling salonu (1.000), Kiremitliktepe Kayakla Atlama kuleleri (7.500), Palandöken(Ejder) ve Konaklı Kayak Merkezleri.

• 
  Kâzım Karabekir Stadyumu
• 
  Curling Salonu
• 
  Kiremitliktepe Kayakla Atlama Kuleleri

Aşkale Aziziye Çat Hınıs Horasan İspir Karaçoban Karayazı Köprüköy Narman

Oltu Olur Palandöken Pasinler Pazaryolu Şenkaya Tekman Tortum Uzundere Yakutiye

Büyükşehir illerinde Merkezi yönetim Vali, İl Müdürleri ve İl Danışma Kurulundan oluşur.

Erzurum, bir ‘büyükşehir'dir. Bu özelliğine göre yönetimi belirlenmiştir. Protokolde ilk sırada yer alan Vali, merkezi yönetimi temsil eder ve Cumhurbaşkanı tarafından atanır.

Büyükşehir yapılan illerde, İl Genel Meclisi, yetki ve görevlerini Büyükşehir Belediye Meclisi’ne devretmiş ve kaldırılmıştır.

Erzurum Valisi 1970-Çumra doğumlu Mustafa ÇİFTÇİ, Ağustos 2023'te tarihinde Gümüşhane Valisi iken atanmıştır.

Vali ve Kaymakamlara ait bilgiler Erzurum'un ilçeleri sayfasında gösterilmiştir.

Ayrıca bakınız: Erzurum'un ilçeleri

Büyükşehir belediyelerinde yerel yönetim, Büyükşehir Belediye Başkanı, Büyükşehir Belediye Meclisi ve Büyükşehir Belediye Encümeni'nden oluşur.

Yerel yönetimi temsil eden Büyükşehir Belediye Başkanı, ildeki tüm seçmenlerin oy çokluğu ile seçilir. Yerel seçimlerde İlçe Belediye Başkanı ve İlçe Belediye Meclisi için de oy kullanılarak ilçelerin belediye meclisleri oluşur. İlçe Belediye meclislerinden alınan üyelerle (başkan kontenjanı, ilçe nüfusu ve parti oy oranına göre) de Büyükşehir Belediye Meclisi oluşur. Bu mecliste ilçe belediye başkanları da yer alır. Meclisin başkanı Büyükşehir Belediye Başkanı'dır.

Büyükşehir belediye encümeni, belediye başkanının başkanlığında, belediye meclisinin kendi üyeleri arasından bir yıl için gizli oyla seçeceği beş üye ile biri genel sekreter, biri malî hizmetler birim amiri olmak üzere belediye başkanının her yıl birim amirleri arasından seçeceği beş üyeden oluşur. (5216 saylı yasa 16.madde)

Büyükşehir yapılan illerde, İl Genel Meclisi, yetki ve görevlerini Büyükşehir Belediye Meclisi’ne devretmiş ve kaldırılmıştır.

Erzurum Büyükşehir Belediye Başkanı, 1958-Pazaryolu doğumlu Mehmet Sekmen (AK PARTİ), 31 Mart 2019 seçimlerinde %62,82 oy oranıyla seçilmiştir.^[55]

Erzurum Büyükşehir Belediye Meclisi üye sayısı 78’dir (Büyükşehir Belediye Başkanı, 20 ilçe belediye başkanı ve 58 üye). BBP 4, AK Parti 53, İYİ Parti 2, MHP 8, HDP 9 ve 1 Bğz. üyeye sahiptir. Karayazı Belediyesi'ne kayyum atandığından, büyükşehir belediye meclisi üyesi olan belediye başkanı 'kayyum'dur.^[56]

Büyükşehir ve ilçe belediye başkanlarına ait bilgiler Erzurum'un ilçeleri sayfasında gösterilmiştir.

Konum Bilgileri
İlçe	Kuruluş Yılı[57]	Önceden bağlı olduğu ilçe	Alanı km²[58]	Rakım mt.	Merkeze km[59]*	Ulaşan Yollar[60]*
Aşkale	1934	Merkez	1.507	1.661	54	/D.100-27, /D.915-04
Aziziye	1990	Merkez	1.529	1.763	15	D.260-21
Çat	1954	Merkez	1.448	1.921	50	D.950-04, 25.50
Hınıs	Cumh.önce		1.720	1.713	146	D.955-07 25.29
Horasan	1953	Pasinler	1.740	1.560	85	/D.100-30, /D.080-01, 25.11
İspir	Cumh.önce		2.129	1.189	143	D.050-05, D.925-03
Karaçoban	1987	Hınıs	571	1.549	186	D.955-07=>25.29, 25.28
Karayazı	1937	Pasinler	1.953	2.281	121	D.270-01, 25.28
Köprüköy	1990	Pasinler	777	1.602	57	/D.100-29, D.955-06
Narman	1954	Oltu	799	1.644	99	D.950-03=>25.03, D.955-04=>25.03
Oltu	Cumh.önce		1.441	1.274	118	D.955-04, D.062-01
Olur	1958	Oltu	893	1.334	166	D.060-02=>25.06
Palandöken	2008	Merkez	667	1.898	1	D.260-21, D.950-04
Pasinler	Cumh.önce		1.134	1.661	40	/D.100-29
Pazaryolu	1989	İspir	654	1.482	124	D.050-04, D.925-04, 25.82
Şenkaya	1946	Oltu	1.381	1.867	167	D.060-03=>25.14, 25.09
Tekman	1946	Hınıs	2.102	1.937	149	D.260-21=>25.26, D.955-07=>25.26
Tortum	Cumh.önce		1.463	1.618	57	D.950-03
Uzundere	1987	Tortum	505	1.098	87	D.950-02
Yakutiye	2008	Merkez	945	1.879	4	D.260-04, /D.100-28, D.950-03
ERZURUM	Cumh.önce		25.006	1.923

*Metropol ilçelerin merkeze uzaklıkları, kaymakamlık ile valilik arasındaki uzaklıktır.

Erzurum Yerel TV Kanalları

• Aras TV
• Kardelen TV

Erzurum Yerel Radyo Kanalları^[61]

• Radyo Ritm (88.8)
• Türkü FM (92.2)
• Erzurum Polis Radyosu (94.6)
• İmaj FM (95.8)
• Radyo Üniversite (102.0)

Ayrıca Erzurum'da TRT Erzurum Radyosu bulunmaktadır. TRT kurumuna ait olan bölgesel radyo, 90.8 ve 100.5^[62] frekanslarından Erzurum ve ilçelerinde Türkü, Türk Halk Müziği ve Türk Sanat Müziği yayınları ve yöresel programlar yayınlamaktadır.

Erzurum'da bir havaalanı, doğu - batı eksenli demiryolu vardır. Doğu -batı ve kuzey - güney yönünde karayolu ulaşım ağının kesişim noktasıyla ulaşım imkânları gelişmiştir.

• T.C. Erzurum Valiliği