Türkiye'de vicdani ret - Vikipedi

Türkiye'de vicdani ret, kanunlarda hak olarak tanınmadığı ve vicdani retçilerle ilgili özel bir düzenleme yapılmadığı için vicdani retçiler, diğer tüm askerlik çağına gelmiş erkek Türk vatandaşları ile aynı şekilde muamele görürler.^[1] Türkiye'de vicdani ret kararından sonra alınan cezaya rağmen askerlik görevi için çağrının ve silah altına alınma emrinin devam etmesi sebebiyle retçiler ya retlerinden vazgeçip askerlik görevini yerine getirmekteler ya da sivil itaatsizliğe devam etmekteler. Reddinde ısrar edenler ya firari olarak yaşamakta ya da silah altına alınmalarına rağmen verilen görevleri reddettikleri için askeri cezaevlerine atılmaktadırlar.^[2]

Türkiye'de ilk vicdanî ret, 1989 yılında Tayfun Gönül tarafından gerçekleştirildi. Gönül, Eski Türk Ceza Kanunu 155. maddeden yargılandı ve üç ay ceza aldı ancak bu ceza, para cezasına çevrildi.^[3][4] 2013 yılında 15 Mayıs Vicdani Ret Günü'nde Vicdani Ret Derneği 90 kurucu üye ile resmi olarak kuruldu. Türkiye'de vicdani reddin ortaya çıkışı ve gelişimi Yunanistan ile benzerlik gösterir. Yeşil Barış ve Sokak Dergisi'nin meselenin kamusal alana taşınması açısından öncülüğünü ettiği vicdani ret hareketi, Yunanistan'da oluşan vicdani ret hareketiyle dayanışma halinde gelişti. Günümüzde Yunanistan vicdani reddi insan hakları çerçevesinde tanırken, Türkiye'de bu yönde pek fazla ilerleme kaydedilmemiştir.^[5]

Vicdani retçilere göre kendilerinin tavrı, yaşamını düşündüğü gibi sürdürmek istemenin, bütün insanlar gibi kendilerinin de en doğal hakkı olduğunu, bu meşruiyete dayalı olarak ve gizlenme gereği duymadan yaşama isteğini duyurup, bütün sonuçlarına katlanılacağı bir eylem biçimidir.^[6]

AİHM kararları göz önüne alındığında Türkiye’nin vicdani ret hakkını tanımakla yükümlüdür. AİHM’in vicdani ret hakkını tanıması yönünde Türkiye’ye ışık tutan Bayatyan / Ermenistan kararının etkisi, doğrudan Türkiye için verilen Erçep / Türkiye kararı ile pekişmiştir. Bu kararla Türkiye, AİHS m. 46/1 uyarınca inanç özgürlüğü kapsamında vicdani ret hakkını tanımakla yükümlü hale gelmiştir. AİHS m. 46/1’e göre sözleşmeci devletler, taraf oldukları davalarda Mahkeme’nin vermiş olduğu karara uymayı taahhüt ederler.^[7]

Türkiye, Avrupa Konseyi'ne üye olmasına rağmen vicdani reddi hak olarak tanımayı reddeden tek ülkedir.^[2][7] Vicdani ret aleyhine olan veya yorumlanan normlardan biri olan 21 Haziran 1927 günlü 1111 sayılı Askerlik Kanunu'nda "Askerlik hizmeti Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı her erkek için zorunludur." ifadesi vardır. Diğer bir norma ise Türk Ceza Kanunu'nun 318. maddesidir: "halkı askerlikten soğutma".^[8]

Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi (AKPM) ve Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi, vicdani ret hakkını Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'nin 9. maddesinde güvence altına alınan din ve vicdan özgürlüğünün zorunlu bir gereği olarak kabul etmiştir. Her ne kadar Parlamenterler Meclisi ve Bakanlar Komitesi'nin verdiği karar ve tavsiyeler hukuken bağlayıcı değilse de, taraf devletlerin AİHS maddelerini yorumlarken bunları dikkate almaları gerekir. Avrupa Parlamentosu da üye devletleri vicdani ret hakkını bir temel hak olarak hukuk sistemlerine dahil etmeye çağırmıştır. Nitekim günümüzde Avrupa Parlamentosu üyelerinin tamamı değilse de, Avrupa Birliği üyesi ülkelerin tamamı vicdani ret hakkını tanımaktadır. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'nin içtihatlarına göre vicdani ret hakkı, askerlik hizmeti ile bağdaşmayan savaş karşıtı bir inanca mensup olanların inanç özgürlüğünü korumak amacıyla, askeri hizmet yükümlülüğüne getirilen bir muafiyettir.^[7]

Türk hukukunda askerlik hizmetinin, Anayasa’nın “Vatan Hizmeti” başlıklı 72. maddesinde düzenlendiği görülür. Anayasa, vatan hizmetinin yerine getirilme biçimine ilişkin üç seçenek sıralamıştır; buna göre vatan hizmeti Silahlı Kuvvetlerde veya kamu kesiminde yerine getirilebilir veya yerine getirilmiş sayılabilir. Maddenin lafzından Anayasa m. 72’nin askerlik hizmetini zorunlu kılmadığını söylenebilir. Maddede zorunlu kılınan vatan hizmetidir ve bu hizmetin nasıl ifa edileceği üç alternatif gösterilerek sıralanmıştır. Dolayısıyla vatan hizmetinin kamu kesiminde de yerine getirilebileceğini düzenleyen Anayasa maddesi dikkate alındığında; vicdani ret hakkının tanınması ve vicdani retçilerin alternatif bir sivil hizmeti yerine getirmekle yükümlü tutulması için Anayasal bir değişikliğe gidilmesi gerekmemektedir. Yapılacak kanun değişiklikleriyle vicdani ret uygulamasının düzenlenmesi mümkündür.^[7]

Bazı görüşlere göre Türklük ve askerlik kavramlarını birbirinden ayrılabilmesi mümkün değildir; bu nedenle vicdani ret, Türklük ve ulus devlet ilkelerini zedelemekte hatta ortadan kaldırmaktadır. Ancak Anayasa m. 10’a göre hangi inanca mensup olursa olsun herkesin eşit olduğu ve m. 24’e göre inanç özgürlüğünün sağladığı korumadan yararlanmaya hakkı vardır. AİHM, orduda hizmet etme zorunluluğu ile kişinin vicdanı veya derinden ve gönülden inandığı dini veya diğer inançları arasındaki ciddi ve dayanılmaz çelişkiden kaynaklanan askerlik görevine itirazın, yeterli düzeyde inandırıcılık, ciddiyet, tutarlılık ve 9. maddenin sağladığı teminatlardan yararlanmanın önemine ilişkin bir inanç veya hüküm oluşturduğuna karar vermiştir. Bu içtihat kapsamında vicdani ret hakkı sadece "dini inanç" temelli olmak zorunda değildir. Belirli bir ciddiyet ve tutarlılık taşıması kaydıyla politik, ahlaki ve benzeri inançlar da vicdani ret hakkına kaynaklık edebilir. Nitekim AİHM savaş karşıtı, antimilitarist oldukları için askerlik yapmayı reddeden Halil Savda ve Mehmet Tarhan'ın başvurularında başvurucuların reddetme sebeplerini irdelemeye gerek duymaksızın vicdan özgürlüğünün ihlal edildiğini karara bağlamıştır.^[9]

Mahkeme, şu ana kadar kararlarında dini inançtan kaynaklanan davalarda objektif olarak dinin emirlerine bakmamakta, kişinin subjektif inancına göre değerlendirme yapmaktadır. Burada dini inancın kişisel olduğu gerçeği etkilidir. Bu nedenle örneğin İslam dinine mensup birinin, dini yorumlarken savaş veya askerlik karşıtı bir yorum yaparak askerliği reddetmesi durumunda mahkemenin burada bir din sorgulamasına gitmeyeceği düşünülmektedir.

14 Kasım 2011 tarihinde Adalet Bakanı Sadullah Ergin, Türkiye'de vicdani ret hakkını yasal hale getirmek için bir taslak teklif üzerinde çalışıldığı açıklandı ve Cumhurbaşkanı tarafından değişikliğin onaylanmasından iki hafta sonra yürürlüğe gireceğini söyledi. Türk hükûmeti tarafından yasallaştırılma kararı, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'nin baskısı sonucunda tetiklenmişti. AİHM, Türk hükûmetine 2011 yılı sonuna kadar vicdani reddi yasal hale getirmek için son tarih vermişti. Fakat daha sonra taslak geri çekildi.^[10][11][12]

• Bedelli askerlik
• Türkiye'de zorunlu askerlik

• Esmer, Barış (Ocak 2012). Türkiye'de ve Dünyada Vicdani Ret. Propaganda Yayınları. ISBN 978-0-9877973-3-9. 7 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2018. 
• Işıklar, Celal (Haziran 2011). Dünyada Ve Türk Hukukunda Zorunlu Askerlik ve Vicdani Ret (1 bas.). Ankara: Adalet Yayınevi. ISBN 9786055412340. 11 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2018. 
• Dönmez, Gökhan; Dönmez, Volkan (Şubat 2018). Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Açısından Türkiye'nin Vicdani Ret Pratiği. Ankara: Adalet Yayınevi. ISBN 9786053004097. 9 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2018. 
• Semiz, Yasemin (Mayıs 2010). Türk Hukuku'nda ve Karşılaştırmalı Hukukta Vicdani Ret. Ankara: Seçkin Yayınevi. ISBN 9789750212376. 
• Başkent, Can (2 Ekim 2015). Vicdani Ret Yazıları. Propaganda Yayınları. ISBN 978-1-9278934-7-0. 
• Vicdani Ret Açıklamaları Almanağı (1989 - 2010) 10 Mart 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (pdf, ePub, mobi formatlarında)