Həmdulla əfəndi Əfəndizadə — Vikipediya

Həmdulla əfəndi Əfəndizadə
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin üzvü
15 dekabr 1918 – 27 aprel 1920
Fraksiya	İttihad fraksiyası
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	1870
Doğum yeri	Qələgah, Quba qəzası, Bakı quberniyası, Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi	3 iyul 1929(1929-07-03)
Vəfat yeri	Nargin adası, Abşeron rayonu, Azərbaycan SSR, ZSFSR, SSRİ
Vəfat səbəbi	güllələnmə
Partiya	İttihad Partiyası (1918–)
Təhsili	Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyası
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həmdulla əfəndi Əfəndizadə (1870, Qələgah, Quba qəzası – 3 iyul 1929, Nargin adası, Abşeron rayonu) — Azərbaycan milli istiqlal hərəkatının fəal iştirakçılarından və şimal bölgəsində Azərbaycan Milli Ordusunun təsisçilərindən biri; Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin üzvü^[1]; Sovet dönəmində Quba üsyanının başçılarından biri.

1870-ci ildə Quba qəzasında (indiki Şabran rayonu, Qələgah kəndində) anadan olub. İlk təhsilini kənd mollaxanasında və Qubadakı mədrəsədə almışdır. Daha sonra ikisinifli rus məktəbini bitirdikdən sonra (1906) Qori Müəllimlər Seminariyasından məzun olmuşdur. Poliqlot olan Həmdulla əfəndi ərəb, fars, tat, ləzgi və rus dillərini bilmişdir.

Dəvəçi nahiyəsinin Qələgah kəndində öz ata-baba mülkündə yaşayan Həmdulla əfəndi bütün mahalda böyük nüfuza malik olan məşhur ruhani ailəsinə mənsub idi. Əfəndilər nəslinin tanınmış nümayəndələrindən biri^[2] olan Həmdulla əfəndinin babası Şeyx İbrahim əfəndinin məzarı əhalinin ziyarət yeri olmuş, atası İsmayıl əfəndi və əmisi Əbdülvəhhab əfəndi hələ 1880-ci ildə, "müridizmi qızışdıranlar" kimi Sibirə, "azad" məskunlaşmaya sürgün edilmişdilər. İsmayıl əfəndi orada vəfat etmiş, Əbdülvəhhab əfəndi isə yalnız 17 ildən sonra vətənə qayıtmışdı^[3]

Atası İsmayıl əfəndi.

Dəvəçi nahiyəsinin pristavı olmuş qardaşı Şəmsəddin əfəndi Əfəndizadə (1918-ci il).

Dağıstan və Azərbaycanda böyük nüfuza malik əmisi Əbdülvəhhab əfəndi (vəfat: 1936).

Həmdulla əfəndinin anası Xanım. 1929-cu ildə ahıl yaşında sürgün edilmişdir.

Həmdulla əfəndinin ailə üzvləri

Həmdulla əfəndi özü nəinki bütün qəzada hətta Bakıda da ictimai xadim, şərəfli və ədalətli insan kimi tanınırdı. Bu da ona yalnız müsəlmanlar arasında deyil, bütün əhali arasında böyük nüfuz qazandırmışdı. Həmdulla əfəndi Əlimərdan bəy Topçubaşovun, Fətəli xan Xoyskinin yaxın dostu olmuşdur.^[4]

Ölkədə hökm sürən anarxiya və hərc-mərclik illərində Həmdulla əfəndinin silahlı dəstəsi qəzanın Dəvəçi nahiyəsində qayda-qanunun və sabitliyin qorunmasına nəzarət edirdilər. 1918-ci ilin Quba hadisələri zamanı Həmdulla əfəndinin bir neçə yüz nəfərdən ibarət olan tərəfdarları Möhübəli əfəndinin və Hatəm ağa Cağarvinin başçılıq etdikləri ləzgi dəstələri ilə birlikdə bolşevik-erməni hərbi birləşmələrinə qarşı müqavimət göstərmişdi.^[3]

Həmdulla Əfəndi Azərbaycanın siyasi həyatında yaxından iştirak etmiş, İttihad Partiyasının fəal üzvü olmuşdur. Azərbaycan Milli Şurasının "Azərbaycan Məclisi-Məbusanının təsisi haqqında qanun"una (19 noyabr 1918) əsasən, Quba qəzasından Cümhuriyyət Parlamentinin tərkibinə daxil edilmiş, İttihad fraksiyası üzvü olmuşdur. Həmdulla əfəndi eyni zamanda Bakı qubernatorunun iki köməkçisindən biri idi (digəri Əli bəy Zizikski).

Xeyriyyəçi olan Həmdulla əfəndi mahaldakı yetimləri himayə etmiş, kasıb və imkansız ailələrə mütəmadi yardımlar göstərmiştir. O, 1916-cı ildə baş verən quraqlıq zamanı da öz taxıl ehtiyatını əhaliyə paylamışdır. Təhsilə və elmə böyük önəm verən Həmdulla əfəndi müsəlman uşaqların təhsil alması üçün Qələgahdakı evini məktəbə çevirmişdir.

Haqqı nahaqqın ayağına verməyən Həmdulla əfəndi kimliyindən, milli mənsubiyyətindən, dinindən asılı olmayaraq həmişə zəifləri və məzlumları müdafiə etmişdir. Quba hadisələri vaxtı zərər çəkmiş müsəlman əhalini erməni terrorçulardan müdafiə etdiyi kimi, müsəlmanlara qarşı terror və qətl aktlarında iştirak etməyən Kilvar ermənilərini də müdafiə etməsi buna bariz misaldır. Kilvardakı məzlum erməniləri himayə etdiyindən ermənilərin Bakıdakı yepiskopu Baqrat Həmdulla əfəndiyə təşəkkür məktubu ünvanlamışdır:

Azərbaycan Məclisi-Məbusan üzvü möhtərəm Həmdulla əfəndi Əfəndiyev cənablarına Bakı erməni yeparxialni naçalniki [yeparxiya idarəsi sədri] yepiskop Baqrat tərəfindən göndərilən təşəkkürnamənin eyni:

"Möhtərəm Həmdulla əfəndi!

Quba mahalında vaqe Gilvar adlı erməni kəndinin əhalisi və o kəndin keşişi mənə məktubən bəyan edirlər ki, siz öz bəradəriniz [qardaşınız] və əqvamınız [qohumlarınız] ilə Gilvar ermənilərini hər dürlü təsadüfi balalardan xilas edib, daima onlara xeyirxah olmusunuz. Neçə gün bundan əvvəl həmən erməni kəndi Gilvardan mənim yanıma bir heyət gəlib, bizzat [şəxsən] sizin insaniyyətpərvər xidamətinizi [xidmətlərinizi təsdiq etdilər. Binaileyh [ona görə], Bakı erməni yeparxiya naçalniki olmaq həsəbi [səbəbi] ilə özümə mənəvi vəzifə bilirəm, möhtərəm Həmdulla əfəndi, sizin Gilvar əhalisinə olan böylə rəftarınıza qarşı səmimi təşəkkürümü izhar edim. Cənabi-Haqq sizə və sizin ailənizə müin [kömək] olsun.

Kamali-ehtiram ilə Bakı erməni yeparxiyalni naçalniki Baqrat"^[6]

Həmdulla əfəndi Əfəndizadə ermənilərin 1918-ci ildə Azərbaycanlılara qarşı həyata keçirdiyi soyqırımı zamanı daşnakların vəhşiliklərinin qarşısını almaqda xüsusi xidmətlər göstərən şəxslərdən olub. O Quba qəza komissarı Əli Bəy Zizikskinin komandanlığı altında ermənilərə qarşı təşkil olunan mübarizə dəstələrində vuruşub. 1918-ci ilin aprelində Dəvəçi nahiyəsinə soxulmuş erməni daşnakları dinc azərbaycanlılara qarşı soyqırımına başladıqda, Həmdulla əfəndi Qaçaq Mayılla birlikdə xalqı ayağa qaldıraraq ermənilərə qarşı vuruşmuşdur. 1918-ci il Qanlı Dərə döyüşündə Həmdulla əfəndinin hərbi məharəti və cəsarəti sayəsində düşmən darmadağın edilmişdir. Qanlı Dərə döyüşündən sonra bolşeviklərin Quba əks-hücumlarının qarşısının alınmasında və Qubanın azad edilməsində iştirak etmişdir.

Dəvəçi döyüşü (1918)

Stepan Şaumyan komissarlarını yığaraq, bolşevik fəaliyyətlərini heçə endirən Həmdulla əfəndinin mübarizəsini tənqid edərək, ordularına dərhal əməliyyat keçirmək əmri verdi. 1918-ci ilin may ayının 12-nə keçən gecə Abraam Veluntsun komandanlığı altında böyük bir qoşun Dəvəçi yaxınlığında dəstələrini formalaşdıran Həmdulla əfəndinin üzərinə hücum keçmişdi. Cəbhə xətti əldən-ələ keçsə də, Veluntsun rus və erməni əgərlərindən təşkil olunmuş hərbi hissələri əfəndinin döyüşçülərinin müqavimətini qıra bilməmişdilər. Geri çəkilməyə məcbur olmuşdular.^[7]

İ. Miluninin komandanlığı altındakı 420 nəfərlik hərbi hissənin mühasirəyə alınaraq Həmdulla əfəndi tərəfindən məhv edilməsi M. Qasımovla Yermolayevi tələsik Dəvəçiyə qayıtmağa sövq etmişdi. İ. Miluninin bu məğlubiyyətindən sonra 4-cü Qafqaz polkunun komandiri Moravski bir müddət əhəmiyyətli iş görə bilmədi, lakin o Həmdulla əfəndiyə həlledici zərbə endirmək üçün qüvvələrini cəmləməyə başladı. 1920-ci ilin sentyabrın 5-də 32-ci diviziyanın 245-ci atıcı polku Dəvəçi nahiyəsinə gələrək Qazaqlı-Qələgah kəndləri istiqamətində mövqe tutmuş Həmdulla əfəndi ilə döyüşdə məğlubiyyətə uğradı. Bu döyüşdə Şalomovun rəhbərlik etdiyi hərbi hissə məhv edildi. Dağlıq ərazidə hərəkət edə bilməyən ruslar uğursuzluqla üzləşdilər. Leyti kəndi ətrafında gedən döyüşlərdə rusların 1 zabiti, 30 əsgəri öldürülmüş, 7 zabiti və 60 əsgəri isə ağır yaralanmışdı. Bu döyüşdə Moravski meyitlərini götürmədən geri çəkilmişdi.^[8]

Sarvan (Dəvəçi stansiyası) döyüşü

1920-ci il aprelin 26-sında gecə saat 12-də Azərbaycana soxulan bolşevik zirehli qatarı Yalama stansiyasında bir neçə saatlıq müqavimətlə üzləşsə də Azərbaycan ordusunun əsgərlərini məğlubiyyətə uğrataraq irəlləməkdə davam edirdi. 7-ci Qafqaz diviziyası səhərə yaxın Qusara daxil olmuşdu. 38-ci, 39-cu və 40-cı süvari alayları Qubanın mühüm obyektlərini ələ keçirmişdilər. Həmdulla əfəndi ziherli qatarın qabağını kəsmək üçün Dəvəçi stansiyası yaxınlığında mövqe tutmuş, relslər sökülmüş, barikadalar qurulmuşdu. Ətraf kəndlərdən gələn könüllülərin də orduya qoşulması nətincəsində Həmdulla əfəndinin mücahidlərinin sayı 2 min nəfərə çatmışdı. Səbri bəy, Arif əfəndi Şıxzadə, qubalı Səttar Əfəndiyev, İsmayıl Əli əfəndi, Qaçaq Mayıl, Şəmsəddin əfəndi və Əmri əfəndi bu 2 minlik ordunun dəstə başçıları idilər.^[9] 2 minlik orduya komandanlıq edən Həmdulla əfəndi öz ordusu önündə belə bir nitq söyləmişdi:

"Qardaşlar, əmilər, dayılar! Ey bu xalqın igid oğulları!

Allah-təala da millətin birliyinin, vətənin sakitliyinin və qanunların pozulmasına razı olmadığından buyurmuşdur: — "Sizinlə müharibə edənlərlə Allah yolunda siz də savaşınız". Üstümüzə gələn düşmən qarşısıalınmaz qasırğanı xatırladır. Qələbəyə ümid yoxdur.

Qardaşlar! Namus-şərəf, iffət, ədəb, haya kimi fəzilətlərin tamamından ibarət olan qiymətli bir vəsfdir. Bu gün biz namusumuzu qorumaq naminə əldə silah ayağa qalxmışıq. Əgər məğlub olsaq da, gələcək nəslə məlum olacaqdır ki, onların babaları işğalçı rus bolşevik ordusunu gül-çiçəklə yox, silahla qarşılamışdılar."^[10]

1920-ci ilin 27-də bolşeviklərin zirehli qatarı günortaya yaxın görünməyə başlayır. Həmdulla əfəndi atının belinə sıçramağı ilə nərə çəkməsi bir olur:

"Qardaşlar! Tariximizi qanımızla yazacağımız an çatdı! Azadlığımızı əlimizdən almaq istəyən qatar budur gəlir!"^[11]

Ətrafa "Allahu-Əkbər!" sədası yayıldı. Zirehli qatar hərəkətini dayandırıb toplarını işə saldı. Artilleriya zərbələri ilə könüllü döyüşçülərin iradəsini qıra bilmədiyini görən M. K. Levandovski 299-cu atıcı polkunu hərəkətə gətirir. İnadkarlıqla hücuma keçən könüllü döyüşçülərin ilk zərbələrindən rus əsgərləri xeyli itki verərək geri çəkilirlər. Qubadan 39-cu və 40-cı süvari alaylarını köməyə çağıran Levandovski vaxt udmaq üçün artilleriya zərbələrini gücləndirir. Bir saatdan sonra isə 299-cu atıcı polkunu hərəkətə gətirir.^[12] Bolşevik əsgərlərini yaxına buraxaraq onlara xeyli itki verdirən Həmdulla əfəndi üstünlüyü əlində saxlasa da arxadan qəfil zərbə endirən süvari polkları üstünlüyün bolşeviklərə keçməsinə nail olurlar. Mühasirəyə düşən Həmdulla əfəndi və mücahidləri mühasirəni yararaq dağlara çəkilmək məcburiyyətində qalırlar.^[13]

Ümumiyyətlə Həmdulla əfəndi, 18-ci illərdə David Gelovaninin, Amazapsın, Martıkyanın, Çurayevin, Abraab Velnutsun, 20-ci illərdə isə İ. Miluninin, Moravskinin, Şalomovun, Molonovun, Moyerin orduları ilə dəfələrlə üz-üzə gəlmiş,^[14] Şamaxıda qırğın törətmiş Lalayanı şəxsən məhv etmişdir.

Avqustun 23-də Quba qəzasında Kuzun kəndinin əhalisi silahlı üsyana qalxır. Onlar kənddə iki nəfər milisi öldürüb və yeni hakimiyyətə itaətsizliklərini bəyan edirlər. Üsyanın qarşısını almaq üçün qəza komitəsi kəndə 4-cü süvari alayından 45 nəfərlik (30 nəfər süvari, 15 nəfər piyada) dəstə göndərir. Lakin dəstə üsyanı yatıra bilmədi və çoxlu itki verdi. Dəstədən yalnız 6 nəfər xilas ola bilir. Qubanın hərbi komissan Kuzun kəndində sovet hakimiyyətinin bərpa olunması üçün bir taqım və pulemyotçu göndərir. Avqustun 26-da Kuzun kəndinin üsyançıları ilə sovet qüvvələri arasında yeni döyüş baş verir. Kənd əhalisi bu dəfə də sovet qüvvələrinə ciddi müqavimət göstərir. Avqustun 29-da Qubanın 4 verstliyində sovet qüvvələri ilə üsyançılar arasında yeni vuruşma baş verdi. 100 nəfərlik sovet qüvvələri xeyli itki verdilər. Avqustun sonu sentyabnn əvvəllərində üsyançıların silahlı dəstəsi tam formalaşmışdı. Cümhuriyyət ordusunun podpolkovniki Əfəndiyevin rəhbərlik etdiyi dəstədə türk zabitləri də vardı. Üsyançılar xeyli pulemyot və beşaçılan tüfəng əldə etmişdilər. Sentyabrın 3-də səhər saat 7-də üsyançılar Dəvəçi-Xaçmaz üzərinə hücum edirlər. Onların qarşısına 7-ci süvari dəstəsi çıxarılır. Gərgin döyüşdən sonra sovet-bolşevik döyüşçüləri mövqelərini qoruyub saxlaya bildilər. Quba ərazisində mövcud olan güclü dəstələrdən birinə Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin keçmiş deputatı olmuş Həmdulla əfəndi başçılıq edirdi. Sovet rejimi üçün təhlükəli xarakter alan bu üsyanlar Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin 1920-ci il sentyabrın 9-da keçirilən plenumunda ciddi müzakirə edilmişdi. Plenum Quba üsyanını yatırmaq üçün Əliheydər Qarayev və Qoqoberidzeni ora ezam etmək barədə qərar qəbul edir. Üsyan sentyabrın birinci ongünlüyünün sonlarına qədər davam edir. Çətinliklə yatırılan Quba üsyançılarının böyük silahlı dəstələrindən birinin rəhbəri Həmdulla əfəndi Şamaxı ilə sərhəd olan yüksək dağ kəndlərinə çəkilir. Üsyançı kəndlər isə qırmızıların nəzarəti altına keçir.^[15]

İşğaldan sonra da Həmdulla əfəndi öz mübarizəsinə davam edir. 1926-cı ildə Qubada gənclərdən ibarət gizli təşkilat qurur. Bu təşkilata qubalı gənc müəllim Əli Əsədzadə (sonradan Əli Əsəd Altunkaya) başçılıq edirdi. Bu təşkilata çoxsaylı gənclər qoşulur. Gizli təşkilatın üzvləri Həmdulla əfəndi ilə görüşür, ondan məsləhət alırdılar. Rusların Qubadakı zülmü bir müddət sonra əhali üçün dözülməz həddə çatır. Həmdulla əfəndi ilə görüşlərin birində xalqı sovet hökumətinə qarşı üsyana qaldırmaq haqqında qərar qəbul edilir. 1928-ci ildə Qubada xalq üsyana qalxır. Sovet əsgərləri tərki-silah edilir. Bu üsyan təşkilatlanmasına və birliyinə görə digər üsyanlardan fərqlənirdi. Həmdulla əfəndi gənclərlə mütamadi görüşür, onlarla üsyanın növbəti mərhələsini müzakirə edirdi, amma rusların şəhərə yeni dəstələr gətirməsi vəziyyəti çətinləşdirir. İki gün davam edən amansız döyüşdən sonra üsyan amansızlıqla yatrılır.

Aprel işğalından sonra Quba qəzasını bürüyən çıxışlar yerli hökumətin mərkəzə göndərdiyi məlumatlarda əks olunmuşdur. Belə ki 15 avqust, 15 sentyabr 1920-ci il tarixdə Quba inqilab komitəsi tərəfindən mərkəzə göndərilmiş hesabatlarda göstərilirdi ki, qəzanın ayrı-ayrı ərazilərində üsyanlar baş verir və həmin üsyanlar inqilabi komitə tərəfindən yatırılır. Bu üsyanların başlanmasının qığılcım rolunu Kuzun hadisələrinin oynadığı xüsusi qeyd olunurdu. Kuzun kəndində bəylərlə bolşeviklər arasında baş vermiş toqquşmalardan sonra Dəvəçi və Rustovda da canlanmanın baş verdiyi, bu toqquşmaların səbəbinin isə Qonaqkənd siyasi bürosunun üzvlərinin xalq arasında nüfuzu olan, AXC dövründə bölgədən millət vəkili olmuş Həmdulla əfəndini həbs etməyə cəhd göstərmələri olduğu bildirilmiş və yerli qüvvələr tərəfindən Həmdulla əfəndinin gizlədildiyi qeyd edilmişdi [4, v. 44–46]. Hesabatda qeyd olunmuşdu ki, kəndlilər Həmdulla əfəndinin əl yuduğu suyu belə şəfalı bilirlər və kəndlilər arasında onun hörməti çoxdur. Quba qəzasında özünə məxsus savadı, xeyirxahlığı, cəsurluğu ilə seçilən Həmdulla əfəndi nəslin dayağı sayılırdı. O nəinki Qələgahda, həmçinin qonşu kəndlərdə və nahiyələrdə, bütün Quba qəzasında ad çıxarmışdı. Sabitqədəm, prinsipial və ədalətli olduğuna görə o, yerli əhali arasında çox böyük nüfuza malik idi. Məlum məsələlərdən sonra 1928-ci ilin oktyabrın 25-də Quba Qəza İcraiyyə Komitəsini sədri Hüsü Hacıyev tərəfindən həbs edilərək Fövqəladə Komissarlığın sərəncamına göndərilsə də, Həmdulla əfəndinin həbs edilməsi üçün Azərbaycan SSR Baş Siyasi İdarəsinin Kollegiyası 1928-ci ilin iyulun 17-də qərar çıxarmışdı. Arxiv materiallarından məlum olur ki, Həmdulla əfəndi 1929-cu ildə SSRİ MİK-nin Rəyasət Heyətinin 3 iyul 1929-cu il tarixli qərarından sonra güllələnmiş, ailəsi, qohum-qardaşları isə 1930-cu ildə Naxçıvana sürgün edilmişdir [7, s. 285]. Mənbələrdə Dəvəçi nahiyəsində Həmdulla əfəndi qırmızılarla döyüşmək üçün 2 min nəfərlik dəstəyə malik olduğu qeyd edilmişdir. 1920-ci il sentyabrın 4-də Buduq kəndi ətrafında bolşeviklərin 420 nəfərlik hərbi dəstəsi ilə döyüşlərdə Həmdulla əfəndinin qırmızılara ciddi zərbə endirməsi barədə bəzi məlumatlar olsa da, bu döyüş barədə ətraflı məlumat əldə etmək mümkün olmamışdır [7, s. 276]. Yalnız bir sənəddə Buduqda çıxışın baş verdiyi və həmin hadisələr zamanı Mayıl, Həmdulla əfəndi, eləcə də onların yardımçısı, buduqlu Hacıbəyin iştirak etdiyi və hadisələrdən sonra inqilabi tribunal tərəfindən onlardan on nəfərinin güllələndiyi barədə qeydlər vardır [4, v. 91–93]. Məlumatlara görə Həmdulla əfəndiyə apardığı mübarizədə qardaşı Şəmsəddin əfəndi, İsmayıl Əli əfəndi, Səttar Əfəndiyev, həmçinin keçmiş müsavat zabitlərindən Şükür bəy İsmayılbəyov və Arif əfəndi Şıxzadədə köməklik etmişdilər. Hakimiyyət qəzadakı çıxışları yatırmaq üçün bütün vasitələrdən istifadə etmişdir. Görülən tədbirlərdən biri də Quba inqilab komitəsi üzvləri tərəfindən 1920-ci il 5 sentyabrda Dəvəçidə ictimaiyyətin iştirakı ilə iclas keçirilməsi olmuşdur. Orada mübarizəyə qalxmış sakinlərə tabe olmaqları tövsiyə olunmuş, həmçinin inqilab komitəsinin sədri Q. İsmayılov Nəriman Nərimanovun nümayəndəsi kimi Həmdulla əfəndi ilə danışıqlara hazır olduğunu bildirən bəyanat da yaymışdır [4, v. 70–71]. Doğurdan da Həmdulla əfəndi ilə İsmayılov arasında qan tökülməsinin qarşısının alınması ilə bağlı danışıqlar başlanmış, lakin istənilən nəticə əldə olunmamışdı. Bunu əsas götürərək hökumət tərəfindən qəzaya əlavə qüvvə göndərilmişdi [1, v. 59–60; 4, v. 44–46]. Danışıqlardan bir gün əvvəl, sentyabrın 4-də dördüncü süvari polkunun bir hissəsi kəşfiyyat məqsədilə Dəvəçi nahiyəsinə göndərilmiş, bir gün sonra qərargah rəisi Simirnov başda olmaqla bir hərbi dəstə Dəvəçiyə gəlmişdi. Ertəsi gün Dəvəçi stansiyasında toplaşmaq əmrini alan 32-ci diviziyanın 245-ci atıcı polku və 82-ci briqada qəzaya gəldi. Bu qədər böyük hərbi qüvvənin cəmləşməsinə baxmayaraq, Həmdulla əfəndidən ehtiyat edən bolşeviklər Xaçmazdakı 246-cı polku da səfərbər etmişdilər. Bəzi əsərlərdə həmin günlərdə AK(b)P MK-nın plenumunda Quba qəzasında antisovet hərəkatın ləğv edilməsi məqsədilə qərar qəbul edildiyi, Xalq Hərbi Dəniz Komissarı Ə. H. Qarayev, Azərbaycan İnqilab Komitəsinin müvəkkilləri L. D. Qoqoberidze, H. Ə. Həmidov, H. Ağaverdiyevin Qubaya gəldiyi, onlara Qızıl Ordu hissələrinə rəhbərlik və qəzaya kifayət qədər hərbi qüvvələr səfərbər etmək tapşırıldığı və Qubaya əlavə olaraq təpədən dırnağadək silahlanmış 5 mindən çox əsgər gətirildiyi, ümumiyyətlə isə qəzanın müxtəlif nahiyələrində yerli müqavimət dəstələri ilə döyüşlərə 10 minədək əsgər səfərbər olunduğu göstərilmişdir [7, s. 143]. Bölgəyə gələn qırmızı əsgərlər sentyabrın 6-da Həmdulla əfəndinin və onun dəstəsinin olduğu güman edilən bir neçə kəndi, o cümlədən Gəndob, Ləcət, Leyti, Zeyvə və Çiçi kəndlərini tutur və yandırırlar. Bolşeviklər qeydlərində kəndlərin od tutub yandığını, lakin oradan bir dənə də olsun quldurun tutulmadığı barədə yazılı arxiv məlumatları mövcuddur [4, v. 43]. Həmdulla əfəndi özü isə bu vaxt nahiyənin Qazağlı və Qələgah kəndləri ətrafında mövqe tutur. Güclü müdafiə xətti yaratmış Həmdulla əfəndi həmişəki kimi yenə də üstünlüyü hücuma verir. Sentyabrın 7-nə keçən gecə saat 2-də Həmdulla əfəndi bolşeviklərin avanqardı olan Şalomovun hərbi hissəsinə hücum edir və bolşeviklər hər tərəfdən mühasirəyə alındıqlarını görərək təslim olurlar. Tərki-silah olunmuş dəstənin bütün silahları, o cümlədən pulemyotları Qələgah ətrafındakı mövqeyə gətirilir. Sentyabrın 7-də 245-ci atıcı polkuna Həmdulla əfəndini tərki-silah etmək və onun əsas mövqeləri olan Qələgah, Ləcədi, Sincanboyad, Qazağlı kəndlərini ələ keçirmək əmri verilir. Hakimiyyət bir neçə gün davam edən bu döyüşlərə nə qədər çox hərbi qüvvə sərf etsə də ona Həmdulla əfəndinin tərki-silah etmək nəsib olmur [165, v. 291]. Sentyabrın 7-də Həmdulla İsmayıl oğlu Əfəndiyevin dəstəsi ilə Leyti kəndi ətrafında gedən döyüşlərdə bolşeviklər 1 komandir, 12 əsgər, 10 at itirir, 7 komandir və 60 əsgər isə ağır yaralanır [5, v.19–20; 7, s. 144]. İnqilab komitəsinə aid sənəddə Bakıdan əlavə qüvvə gəldikdən sonra üsyanların yatırıldığı, 500 nəfər kəndlinin öldürüldüyü, Əfəndinin isə yaralanaraq Qaçaq Mayıl ilə birlikdə dağlarda gizləndiyi qeyd olunmuşdu [1, v. 59–60; 4, v. 44–46].^[16]

Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulandan dərhal sonra Həmdulla əfəndini həbs etmək cəhdi 1920–1921-ci illərdə qəzada sovet hakimiyyəti əleyhinə üsyanın başlanmasına səbəb olmuş, üsyanın yatırılması "yüzlərlə qızıl əsgərin həyatı hesabına" başa gəlmişdi. Bu hadisələrdən bir müddət sonra dağlarda gizlənən Həmdulla əfəndi hakimiyyət qarşısında "bəraət qazana bilmiş" və azad dinc yaşamaq üçün hökumətdən "mandat" almışdı. 1920–1926-cı illərdə respublika DİXK DSİ tərəfindən dəfələrlə Həmdulla əfəndini "aradan götürmək" üçün müxtəlif tədbirlər görmüş, lakin bütün bu cəhdlər əhalinin ayıqlığı və "onun bacarıqlı siyasəti" nəticəsində boşa çıxmışdı. DSİ-nin bütün məxfi yazışmalarda Həmdulla əfəndi Sovet hakimiyyəti üçün "təhlükəli element" sayılırdı:

"Bığıcı, Zığlı, Gəndob, Ügah, Leyti, Ləcəd və digər kəndlərin Həmdulla əfəndinin təsiri altında olan kəndlilərindən heç biri hakimiyyətin gördüyü işlərdə fəal iştirak etmir, bütün seçkilər Əfəndinin göstərişi və qərarları ilə keçirilir, hətta bu kəndlərin heç birində partiyaçıya və ya komsomola rast gəlmək mümkün deyildir, çünki Həmdulla əfəndi buna icazə vermir …".^[3]

1927-ci ildə, bütün ölkədə "əksinqilabi elementlərin ləğv edilməsi" üzrə fəal kampaniya aparılarkən və SSRİ DİXK tərəfindən böyük siyahılar tərtib edilərkən, Həmdulla əfəndinin adı Az. SSR Dəvəçi rayonu üzrə belə bir siyahıya başçılıq edirdi. O, 1927-ci ilin avqustunda həbs edilərək Bakıya gətirilir və burada, Az. DSİ tərəfindən Az. SSR Cinayət Məcəlləsinin 76-cı maddəsi ilə – quldurluqda ittiham edilir. Lakin belə bir gərgin və son dərəcə mürəkkəb siyasi şəraitdə qohumları və dindaşları ilə bərabər Quba qəzasının hətta erməni kəndi Kilvarın əhalisi də Həmdulla əfəndinin müdafiəsinə qalxır. Həmdulla əfəndinin istintaq işində bu kəndin 90 nəfər erməni kəndlisi tərəfindən imzalanmış bir sənəd var. Bu sənəddə deyilir:

"Biz, 1927-ci ilin 19 avqust tarixində, aşağıda imza edən Kilvar kəndinin sakinləri, öz imzamızla təsdiq edirik ki, Gələgah kəndinin sakini vətəndaş Həmdulla Əfəndiyev bizə qarşı həmişə xeyirxah olmuşdur, bizə xeyirdən başqa heç bir pisliyi dəyməmişdir; əlavə olaraq, 1905-ci ildə iğtişaşlar zamanı qonşu kəndlərə bizimlə daim dinc dolanmağı məsləhət görmüşdür və hər cür münaqişələrin qarşısı alınmışdır. 1918-ci ildən 1920-ci ilədək həm bizə, həm də bizim əmlakımıza toxunmağa heç kimə imkan verməmişdir, ümumiyyətlə heç vaxt bizimlə qonşularımız arasında milli ədavət aparmamışdır. Bütün bu yuxarıdakı işləri o, mənfəət niyyəti ilə yox, açıq ürəkdən etmişdir. Bu səbəbdən biz, aşağıda imza edənlər, yuxarıda deyilənləri nəzərə almağınızı xahiş edirik və imzalayırıq"^[19]

Bu məktub, təbii ki, həbsdə olan Həmdulla əfəndinin taleyinə təsir göstərmir. 4 mart 1928-ci ildə o, "Sovet quruluşu idarəçiliyinə qarşı cinayətlərdə və quldurluqda iştirakda" ittiham edilir, 17 iyul 1928-ci ildə isə Az. DSİ Kollegiyası tərəfindən "sosial müdafiənin yüksək cəzasına – güllələnməyə" məhkum edilir. (333) Hökm Oktyabr İnqilabının 10 illiyi münasibətilə elan olunmuş amnistiyanın Həmdulla əfəndi şamil edilməməsi haqqında Az. SSR təhlükəsizlik orqanlarının vəsatəti təsdiq edildikdən dərhal sonra – 1929-cu il avqustun 3-də yerinə yetirilir.^[19] Bəzi mənbələrə görə isə ayağına daş bağlanaraq Nargin adasından dənizə atılmışdır.

• Rüstəmova-Tohidi, Solmaz. Quba. Aprel-May 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə (PDF). Heydər Əliyev fondu. 2013.
• Qaffarov T., Azərbaycan tarixi (1920–1991), B., 1999;
• Rəhmanlı N., Çıraqqala yurdunun övladları, B., 2002.

• Şahin Fazil. Quba tarixi. II nəşr. B., 2016.
• Kərim Dünyamalı, Bir Soyun Taleyi, Bakı, 2003.

• Həmdulla əfəndi haqqında "Azadlıq mücahidi" filmi
• Həmdulla əfəndi. Qələgah kəndi YouTube saytında
• İstiqlal yolunun şanlı mücahidləri — Cümhuriyyət dövrünün dövlət və hökumət xadimləri
• Bolşeviklər tərəfindən güllələnən Həmdulla Əfəndizadə YouTube saytında

• Əli bəy Zizikski
• Quba üsyanı (1920)
• Şeyx İbrahim əfəndi