Bazylika św. Bartłomieja na Wyspie Tyberyjskiej – Wikipedia, wolna encyklopedia

Bazylika św. Bartłomieja na Wyspie Tyberyjskiej

Basilica di San Bartolomeo all'Isola

Kościół tytularny
Bazylika św. Bartłomieja (2018)
Państwo	Włochy
Miejscowość	Rzym Piazza San Bartolomeo, Wyspa Tyberyjska
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	Santa Maria in Portico in Campitelli[1]
Bazylika mniejsza	od niepamiętnych czasów
Wezwanie	św. Bartłomiej
Wspomnienie liturgiczne	24 sierpnia
Historia Data zakończenia budowy X wiek
Położenie na mapie Rzymu Bazylika św. Bartłomieja na Wyspie Tyberyjskiej
Położenie na mapie Włoch Bazylika św. Bartłomieja na Wyspie Tyberyjskiej
Położenie na mapie Lacjum Bazylika św. Bartłomieja na Wyspie Tyberyjskiej
41°53′25″N 12°28′42″E/41,890278 12,478333
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Bazylika św. Bartłomieja na Wyspie Tyberyjskiej (wł. Basilica di San Bartolomeo all'Isola) – kościół tytularny w Rzymie poświęcony św. Bartłomiejowi jednemu z 12 Apostołów Jezusa Chrystusa. Kościół powstał pod koniec X wieku z inicjatywy cesarza Ottona III pod wezwaniem świętych Paulina z Noli i Wojciecha z Pragi (Sancti Adalbertus et Paulinus).

Świątynia ta jest kościołem rektoralnym parafii Santa Maria in Portico in Campitelli oraz kościołem tytularnym, mającym również rangę bazyliki mniejszej^[1].

Kościół znajduje się w XII Rione Rzymu – Ripa na Wyspie Tyberyjskiej.

Kościół św. Bartłomieja na Wyspie Tybrowej jest na mapie Rzymu punktem przyciągającym uwagę badaczy początków polskiej państwowości, w ich bogatym w symboliczne znaczenia elemencie, jakim był kult Apostoła Prus – św. Wojciecha (Wojciecha Sławnikowica). Od 998 roku do lat osiemdziesiątych XII wieku kościół posiadał wezwanie świętego Wojciecha-Adalberta, nadane ze względu na przyjaźń biskupa Pragi z cesarzem Ottonem III, fundatorem budowli i złożenie tam relikwii ramienia męczennika. Wezwanie świętych Wojciecha, Paulina z Noli i Bartłomieja pojawiało się w źródłach w XI i XII wieku.

W obrębie świątyni znajduje się zabytek uważany przez niektórych za najstarsze zachowane przedstawienie świętego Wojciecha – marmurowa cembrowina studzienki pochodząca z okolic 1000 roku. Ze względu na obecność ważnego (choć niepewnego) polonicum, kościół na Isola Tiberina występuje w licznych publikacjach właśnie jako miejsce, w którym zlokalizowana jest studzienka, datowana w latach czterdziestych XX wieku na przełom XI i XII stulecia, bliżej czasu powstania gnieźnieńskich brązowych drzwi. W opublikowanym w 1966 roku artykule, Aleksander Gieysztor podał jako moment powstania dzieła sam początek XI wieku, sytuując je tym samym pośród przejawów pierwszej fazy kultu świętego Wojciecha, związanych z procesem jego kanonizacji i pamięci osób, które miały z nim bezpośredni kontakt, takich jak jego brat Radzim Gaudenty, późniejszy biskup Gniezna i cesarz Otton III. Dla rozumowania przeprowadzonego przez Gieysztora duże znaczenie miało ustalenie, czy jedna z czterech postaci znajdujących się w płycinach kamiennej studzienki może w istocie być przedstawieniem polskiego świętego. Twierdzącą odpowiedź na to pytanie badacz uzasadnił podnosząc argumenty historyczne, takie jak fundacja kościoła przez Ottona, obecność w Rzymie Radzima-Gaudentego, czy występujące w źródłach wezwanie kościoła, ideowe, takie jak umiejscowienie kościoła w miejscu symbolizującym występujące w źródłach miejsce męczeństwa praskiego biskupa oraz stylowe – przez potraktowanie zabytku jako importu z północy, bliskiego w charakterze plastyce kręgu ottońskiego i bizantyńskiego. Dotychczasowe, późne datowanie studzienki wynikało bowiem między innymi z jej stylowego charakteru, odległego od rzymskiej rzeźby ok. 1000 roku.

Innym problemem interesującym Gieysztora była identyfikacja postaci cesarskiej przedstawionej z innej strony studzienki. Wygląd tej postaci, odmienny od innych wizerunków Ottona III kazał przypuszczać, że osobą ukazaną na studzience jest następca Ottona (Henryk II) lub Otton II, jego ojciec.

W oparciu o rozważania Gieysztora, Mieczysław Rokosz podejmował w latach dziewięćdziesiątych wątki historyczne, związane z duchowym i intelektualnym życiem Wiecznego Miasta tuż przed i zaraz po śmierci Wojciecha. Prezentując postacie i zjawiska stanowiące o charakterze ówczesnego Rzymu, Rokosz połączył inicjalizację kultu Wojciecha oraz przychylne zainteresowanie obszarem słowiańszczyzny z ideą renovatio imperii przez Ottona. Kanonizacja Adalberta, zaprzyjaźnionego zarówno ze zwolennikami, jak przeciwnikami cesarza, miała stanowić łącznik, godzący stronnictwa a jednocześnie dawać świadectwo poszerzenia się horyzontu geopolitycznego zachodniego chrześcijaństwa.

Teresa Dunin-Wąsowicz, zajmując się przykładami miejsc związanych z kultem św. Wojciecha na zachodzie Europy, wymienia San Bartolomeo all'Isola obok Akwizgranu, Reichenau, Ostrzyhomia, Leodium i Affile, między Subiaco a Monte Cassino, podkreślając charakterystyczne umiejscowienie kościoła na wyspie czy w rozlewiskach rzeki (Affile), stanowiące odniesienie do męki świętego. Symbolikę bliską temu zjawisku odnajduje też w fakcie pochowania Bolesława Chrobrego na poznańskim Ostrowie Tumskim.

San Bartolomeo usytuowany jest pomiędzy dwoma starożytnymi mostami: Cestiusza i Fabrycjusza, łączącymi dawne miasto Rzym z Zatybrzem, w miejscu wcześniejszej świątyni Eskulapa. Przed końcem IX wieku kościół, powtarzając za Mieczysławem Rokoszem, miał istnieć i mieć wezwanie Najświętszego Salwatora. Według innych publikacji, budowla miała zostać ufundowana za czasów Ottona III, pomiędzy jego wizytami w Rzymie w roku 998 i na przełomie lat 1000 i 1001. Starania o nadanie świątyni patrocinium Wojciecha miały trwać od początku procesu kanonizacji zmarłego w 997 roku biskupa. Następnym ważnym momentem w dziejach kościoła było przekazanie brachium sancti Adalberti; relikwii ramienia świętego, przekazanych przez Bolesława Chrobrego. O wysłaniu przez niego „ręki wcielającej przez nowe cesarstwo do Civitas Dei” pisał Rokosz, podkreślając rolę tego gestu w budowaniu relacji dworu cesarskiego oraz młodego państwa polskiego z Rzymem. Richard Krautheimer wymieniając kościół San Adalberto pośród świątyń Rzymu powstałych między ok. 900 a 1050 rokiem mówi o jego przebudowie około roku 1113. Wówczas mniejsza ottońska budowla miała przybrać kształt trójnawowej, nakrytej stropem bazyliki z arkadami wspartymi na starożytnych spoliach.

Madonna

Tzw. iglica z 1869 autorstwa Ignazio Jacometti^[2], plac przed bazyliką

Kaplica sztuki

Studzienka – puteal – znajduje się pośrodku schodów prowadzących do prezbiterium kościoła, ponad istniejącą tam studnią. Takie jej umieszczenie Gieysztor tłumaczył istnieniem w tym miejscu przed powstaniem kościoła świątyni Eskulapa i funkcjonujące w średniowieczu przekonanie o cudotwórczych własnościach tamtejszej wody. Cembrowina studzienki spoczywa na kwadratowym cokole. Ma kształt walca, ozdobionego czterema polami z płaskorzeźbionymi figurami Chrystusa, postaci cesarza oraz dwóch świętych: Bartłomieja i biskupa, określanego jako św. Wojciech lub jako Paulin z Noli. Przedstawienia postaci ujęte są w dekorowane ornamentem arkadki. Postacie wypełniają całą wysokość płycin, mają krępe sylwetki, odziane w obficie drapowane szaty. Sylwetka świętego biskupa nosi paliusz w kształcie litery "Y" i trzyma skośnie pastorał w prawej oraz księgę w lewej ręce. Ma twarz okoloną krótką brodą i wyraźną tonsurę. Postać cesarza ma luźne szaty, w lewej ręce trzyma berło, w prawej zaś dysk z wyobrażeniem kościoła. Św. Bartłomiej przedstawiony został jako mężczyzna o dłuższej brodzie, trzymający w ręku nóż. Ujęty frontalnie Chrystus unosi prawą dłoń w geście błogosławieństwa, w lewej trzymając księgę.

Zdania na temat identyfikacji postaci biskupa ze studzienki w San Bartolomeo do dziś są podzielone. Hipoteza zakładająca istnienie w Rzymie pierwszego wizerunku polskiego jest na tyle atrakcyjna, że mimo wątpliwości dotyczących stylu rzeźby, nie pojawiły się ostatnio zdecydowane głosy sprzeciwu.

W 1113 roku bazylikę odrestaurowano^[3][2]. Została zniszczona przez powódź w 1557 roku^[2], po czym odbudowana w latach 1583-1585^[3]. W kolejnych wiekach miały miejsce renowacje^[3].

w 1524 roku kościół został powierzony franciszkanom obserwantom, który wznieśli obok niego klasztor^[2].

W roku 2000 Jan Paweł II poświęcił kościół San Bartolomeo pamięci męczenników chrześcijaństwa z XX w i czasów najnowszych. Ich upamiętnieniem zajmuje się Wspólnota Sant’Egidio.

Poszczególne kaplice boczne kościoła poświęcone są męczennikom za wiarę w różnych regionach świata (Afryka, obie Ameryki, Europa, Daleki Wschód, Azja Południowo-wschodnia).

W 2012 do bazyliki św. Bartłomieja wprowadzono relikwie trojga polskich błogosławionych męczenników: Karoliny Kózki, Stanisława Kostki Starowieyskiego i księdza Jerzego Popiełuszki^[4], a w roku 2013 kolejnych 3: księży Wincentego Matuszewskiego i Józefa Kurzawy oraz bp. Michała Kozala^[5]. W roku 2023 dołączono także relikwie bł. kapłana męczennika Jana Machy^[6].

Wnętrze bazyliki jest trójnawowe^[3]. Nawę główną zamyka apsyda^[3].

Częścią ołtarza głównego jest sarkofag wykonany z czerwonego porfiru, a zawierający rzekome relikwie św. Bartłomieja^[3]. Na drugim stopniu przed ołtarzem znajduje się marmurowa cembrowina studzienki^[2].

Wnętrze bazyliki

Ołtarz główny

Studzienka przed głównym ołtarzem

Kaplica św. Wojciecha

Organy

Bazylika św. Bartłomieja na Wyspie Tyberyjskiej jest jednym z kościołów tytularnych nadawanych kardynałom-prezbiterom (Titulus Sancti Bartholomaei in Insula)^[7]. Tytuł ten został ustanowiony 6 lipca 1517 roku^[7].

• T. Dunin-Wąsowicz, Ślady kultu świętego Wojciecha w Europie Zachodniej około 1000 roku, w: Tropami świętego Wojciecha, red. Z. Kurantowska, Poznań 1999, s. 221-234.
• A. Gieysztor, Rzymska studzienka ze św. Wojciechem-Adalbertem z roku około 1000, w: Sztuka i historia. Księga pamiątkowa ku czci profesora Michała Walickiego, Warszawa, 1966, s. 22-29.
• Guide rionali di Roma. Rione XII – Ripa, parte I, red.: D. Gallavotti Cavalerro, Roma, 1977.
• E. Iwanoyko, S. Wiliński, św. Wojciech w malarstwie i rzeźbie, w: Święty Wojciech (997-1947), Gniezno, 1947 (przytoczone przez Gieysztora jako reprezentujące pogląd o dwunastowiecznym datowaniu studzienki).
• R. Krautheimer, Rome. Profile of a city, New Jersey, 1980.
• M. Richiello S. Bartolomeo all'Isola: storia e restauro (Rome) 2001. (wł.)
• M. Rokosz, Pamięć i kult św. Wojciecha-Adalberta w Rzymie, w: Święty Wojciech i jego czasy. Materiały sympozjum historyczno-archeologicznego w Saint-Maurice, 12-13 kwietnia 1997 roku, red.: Andrzej Żaki, Kraków 2000, s. 205-215.
• M. Rokosz, Rzym w X wieku. Lata klasztorne św. Wojciecha-Adalberta, w: Tropami..., op. cit., s. 81-96
• M. Rożek, Polonica w kościołach Rzymu, Rzym, 1991.

• Chris Nyborg, "San Bartolomeo all'Isola" (ang.)
• Bazylika św. Bartłomieja na Wyspie Tyberyjskiej [online], catholic-hierarchy.org [dostęp 2011-11-17]  (ang.).

• Tytularne kościoły kardynalskie