Bronisz ze Służewa – Wikipedia, wolna encyklopedia

Bronisz ze Służewa^[1] (zm. prawdopodobnie między 22 kwietnia 1316 a 1 kwietnia 1317) — brat stryjeczny kasztelana kruszwickiego Chebdy ze Służewa i kasztelana michałowskiego Imisława ze Służewa oraz być może wojewody inowrocławskiego Jarosława z Łojewa, pochodził z rycerskiego rodu Pomianów. Mianowany kasztelanem kruszwickim przed 20 sierpnia 1293, pełnił ten urząd zapewne do 1297. Następnie, między 6 września a 20 grudnia 1297, postąpił na palację brzeską, który to urząd przestał sprawować albo już przed 1306, albo dopiero przed 17 grudnia 1306. Pod koniec życia, w 1315 mianowany został na urząd starosty brzeskiego.

Jest uważany za najwybitniejszego przedstawiciela tego rodu w końcowych latach rozbicia dzielnicowego (przełom XIII i XIV wieku). Był jednym z pierwszych przedstawicieli rodu Pomianów o niemałej pozycji w tamtym okresie. Bliski współpracownik Władysława I Łokietka, na którego dokumentach bardzo często świadczył (zwłaszcza w latach 1297-1299), czynny szczególnie na terenach Kujaw, ziemi łęczyckiej i Pomorza Gdańskiego.

Bronisz pochodził z należącej do rodu Pomianów rodziny posiadającej dobra służewskie, gdzie również i on sam głównie mieszkał^[2]. Nie wiadomo, kim byli i jakie miana nosili jego rodzice. Jego ojciec był przypuszczalnie synem Chebdy (wzmiankowanego w dokumencie księcia Konrada I mazowieckiego z 19 października 1235), będącego właścicielem lasów nad Tążyną i Wisłą^[3]. Nieznany z imienia ojciec Bronisza miał najprawdopodobniej dwóch braci. Pierwszym był, również nieznany z imienia, ojciec Chebdy ze Służewa i Imisława ze Służewa^[4] — kasztelanów (odpowiednio — kruszwickiego i michałowskiego) z nadania bratanków Władysława Łokietka, książąt inowrocławskich — Leszka i Przemysła Ziemomysłowiców^[5]. Zaś drugi stryj Bronisza to zmarły przed 27 sierpnia 1302 Andrzej za Służewa, być może ojciec Jarosława z Łojewa^[6], wojewody inowrocławskiego z nadania Ziemomysła inowrocławskiego. W przeciwieństwie do swoich bliskich krewnych Bronisz był jednym z pierwszych Pomianów, który, pomimo że pochodził z gniazda rodowego położonego w inowrocławskiej (północno-zachodniej) części Kujaw, to właściwie całą swoją karierę publiczną piastował urzędy związane z ich brzeską (południowo-wschodnią) częścią. Przyczyny takiego stanu rzeczy upatrywać można w istnieniu także w dzielnicy brzeskiej posiadłości należących do rodu Pomianów^[7]. W posiadaniu Bronisza ze Służewa poza częściami klucza służewskiego była także część położonego w okolicach Chodcza klucza lutoborskiego oraz wsie: Wonorze (przekazana pomiędzy 1301 a 1308 klasztorowi Norbertanek w Strzelnie) i Żołędowo położone na obszarze ówczesnej kasztelanii wyszogrodzkiej^[8].

Bronisz ze Służewa jest uważany za najwybitniejszego przedstawiciela rodu Pomianów w końcowych latach rozbicia dzielnicowego (przełom XIII i XIV wieku)^[9]. Był jednym z pierwszych — obok kasztelana brzeskiego Przecława Bachorzy z Osięcin — przedstawicieli rodu o niemałej pozycji w tamtym okresie^[10]. Bronisz — bliski współpracownik Władysława I Łokietka^[11] — po raz pierwszy wystąpił w źródłach 20 sierpnia 1293, i to od razu jako kasztelan kruszwicki, świadkując na dokumencie tego władcy (wówczas księcia brzeskiego i sieradzkiego), dotyczącym zamiany wsi pomiędzy księciem a Cystersami z klasztoru w Lądzie. Kolejnym znanym faktem z życia Bronisza był spór między nim a klasztorem Cystersów w Byszewie o leżący w okolicach Wyszogrodu obszar leśny (Tryszczyński Dwór), rozsądzony ostatecznie przez książąt kujawskich — braci Leszka i Przemysła Ziemomysłowiców dnia 9 czerwca 1296 na niekorzyść kasztelana. Zapewne aż do końcowych miesięcy 1297 pozostał kasztelanem kruszwickim (chociaż wystąpienia tych urzędników zanikają w tym właśnie okresie), ponieważ jest raczej niemożliwe, by zanim postąpił na palację brzeską, pełnił w międzyczasie jakiś inny urząd^[12]. Ponownie w otoczeniu Władysława I Łokietka Bronisz, już jako wojewoda brzeski, pojawił się świadkując na dokumencie dla kościoła poznańskiego 20 grudnia 1297. Przez następne dwa lata był jednym z trzech najczęściej świadkujących na dokumentach Władysława urzędników brzeskich^[13]. Rok następny, 1298, był czasem, kiedy Bronisz podróżował wraz z księciem Władysławem — poświadczona jest jego obecność w Poznaniu i w czerwcu tegoż roku w Kruszwicy. Pod koniec tego miesiąca wojewoda brzeski najpierw przebywał w Gdańsku, gdzie poświadczał na dokumencie książęcym kończącym spór pomiędzy wojewodą tczewskim a klasztorem Cystersów w Oliwie, a już dwa tygodnie później (11 lipca 1298) był w Świeciu, gdzie potwierdzał wraz z prepozytem płockim Janem wydany przez Władysława Łokietka w Gdańsku wyrok^[14]. W październiku obecność Bronisza ponownie jest poświadczona na obszarze Kujaw i ziemi łęczyckiej, gdzie dowodnie przebywał również w roku następnym, świadkując trzykrotnie na dokumentach o charakterze gospodarczym księcia brzeskiego.

Wraz z nastaniem rządów czeskich (Wacław II) na obszarze Kujaw aktywność polityczna Bronisza znacznie zmalała. Nie stracił on urzędu wojewody brzeskiego, jednak przebywał w tym okresie głównie w swoim dziedzicznym Służewie. O jego działalności publicznej z tego okresu nie zachowały się prawie żadne świadectwa — jedynym jest akt donacyjny (datowany na lata 1301-1308^[15]) dla klasztoru norbertanek w Strzelnie obejmujący Broniszową wieś Wonorze. Wieś ta dostała się w posiadanie palatyna w drodze kupna od mających stałe problemy finansowe książąt inowrocławskich (Ziemomysłowiców)^[16] i leżała w dość znacznej odległości od głównego ośrodka dóbr wojewody brzeskiego, a co więcej należała ona już wcześniej do norbertanek ze Strzelna. Również w obliczu wybuchu powstania antyczeskiego na Kujawach w 1305 nie doszło do zwiększenia aktywności Bronisza ze Służewa na rzecz wsparcia ruchu mającego na celu przywrócenie władzy Władysława Łokietka w tej dzielnicy. Być może właśnie z tego powodu utracił Bronisz swój urząd, bowiem od grudnia 1306 występuje w dokumentach z określeniem: quondam palatinus Cuiaviae (niegdyś wojewoda kujawski [tj. brzeski]), który to tytuł może być traktowany jako honorowy^[17]. Działanie takie względem Bronisza ze strony Władysława Łokietka nie było zachowaniem szczególnym dla polityki tego ostatniego uprawianej na Kujawach i na Pomorzu Gdańskim po jego powrocie do władzy, a polegającej na pozostawianiu na urzędach ludzi, którzy zdecydowali się przystąpić do działań antyczeskich pod koniec życia Wacława II, i na nieprzywracaniu godności swoim współpracownikom sprzed 1300^[18]. Sam moment utraty przez Bronisza urzędu wojewody pozostaje kwestią sporną i jest datowany albo jeszcze na 1305^[19], albo na 1306 (między 25 stycznia a 17 grudnia)^[20]. Jeśli byłby on jeszcze wojewodą brzeskim w styczniu 1306, to uczestniczyłby on wówczas dowodnie przy zawieranym wtedy rozejmie polsko-czeskim w Toruniu^[21]. Szybko po tym wydarzeniu doszło jednak do ponownego zbliżenia między księciem a byłym wojewodą, ten drugi cały czas przebywał w otoczeniu Władysława^[22]. Na przełomie 1306 i 1307 Bronisz ponownie towarzyszył Władysławowi Łokietkowi w podróży na tereny Pomorza Gdańskiego — był w Inowrocławiu (wraz z synem — przyszłym archidiakonem gnieźnieńskim Przecławem^[23]), a w połowie grudnia 1306 oraz w okresie okołonoworocznym przebywał w Gdańsku, gdzie brał udział w rozsądzaniu sporu pomiędzy biskupem włocławskim Gerwardem a Piotrem Święcą z Nowego oraz w polubownym zakończeniu sporu granicznego dotyczącego cystersów z opactwa w Oliwie. Następnie, na początku czerwca 1307, przebywa wraz ze swoim bratem stryjecznym Chebdą^[24] u boku Władysława w Wiślicy. Jako niepełniący żadnej funkcji publicznej Bronisz pojawił się w Krakowie 1 kwietnia 1310, by świadczyć na dokumencie, w którym książę polski mianuje w uznaniu zasług mieszczanina Gerka dziedzicznym wójtem w Radziejowie. Nie wiadomo, co działo się z Broniszem w ciągu następnych pięciu lat, bowiem dopiero 29 grudnia 1315 świadkuje on, jako starosta brzeski, na dokumencie wydanym w Chęcinach dotyczącym ustanowienia corocznego targu w Słupcy. Ostatni raz starosta brzeski wystąpił w źródłach 22 kwietnia 1316 po raz kolejny świadkując na dokumencie Władysława Łokietka, wydanym tym razem w Brześciu. Zmarł zapewne w ciągu roku po tej dacie, ponieważ 1 kwietnia 1317 na urzędzie starosty brzeskiego poświadczona jest już inna osoba.

Z bliżej nieznanej małżonki bądź małżonek Bronisz dochował się na pewno dwóch synów. Byli to:

• Jarosław ze Służewa (zm. między 23 XII 1345 a 19 II 1348) — prepozyt kruszwicki (1333-45),
• Przecław ze Służewa (zm. między 28 VIII 1359 a 26 VI 1360) — archidiakon gnieźnieński (od 1334/1335), świadek w procesie warszawskim w 1339.

Najprawdopodobniej jego synami byli również^[25]:

• Chebda ze Służewa (zm. między 26 VII 1366 a 26 XII 1367) — wojewoda sieradzki (1359-66),
• Przedpełk ze Służewa (zm. po 28 VIII 1349) — podczaszy brzeski (1349).

Zachował się jeden znany odcisk pieczęci Bronisza ze Służewa. Przywieszony jest on do znajdującego się w Archiwum Państwowym w Bydgoszczy dokumentu nadania wsi Wonorze klasztorowi Norbertanek w Strzelnie. Okrągłe sigillum wystawcy (tj. Bronisza) przedstawia trzy tarcze herbowe złączone podstawami (ułożone dośrodkowo). Na górnej znajduje się znak kreskowy ‡\‡, na dolnej lewej przedstawione są dwa półksiężyce w słup zwrócone barkami do siebie, na dolnej prawej natomiast — hełm z trzema piórami^[26]. Napis na otoku pieczęci brzmi: + S BRONISII PALATINI DE BRESCE^[27]. Pieczęć ta wykonana została na pewno po 1297^[28], a przedstawienie napieczętne było jednym z godeł przejściowych wśród Pomianów przełomu XIII i XIV wieku^[29].

• Dokumenty Kujawskie i Mazowieckie przeważnie z XIII wieku, wyd. B. Ulanowski, „Archiwum Komisji Historycznej Akademii Umiejętności” 4, Kraków 1887 (wersja elektroniczna: [1]).
• Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej św. Wacława, t. 1, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1874.
• Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 2, wyd. I. Zakrzewski, Poznań 1878 (wersja elektroniczna: [2]).
• Kodex dyplomatyczny Polski, t. 1, wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski, Warszawa 1847 (wersja elektroniczna: [3]).
• Kodex dyplomatyczny Polski, t. 2, cz. 1, wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski, Warszawa 1848 (wersja elektroniczna: [4]).
• Lites ac res gestae inter Polonos ordinemque cruciferorum, t. 1, wyd. I. Zakrzewski, Poznań 1890 (wersja elektroniczna: [5]).
• Pommerellisches Urkundenbuch, wyd. M. Perlbach, Danzig 1881 (wersja elektroniczna: [6]).

• Bieniak J., Elita kujawska w średniowieczu, [w:] Człowiek w społeczeństwie średniowiecznym, Warszawa 1997, ISBN 83-85490-90-6, s. 299-314.
• Bieniak J., Heraldyka polska przed Długoszem. Uwagi problemowe, [w:] Sztuka i ideologia XV wieku, red. P. Skubiszewski, Warszawa 1978, s. 165-210.
• Bieniak J., Przecław ze Służewa, archidiakon gnieźnieński, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXVIII, Wrocław 1985, ISBN 83-86301-01-5 (całość), s. 685-686.
• Bieniak J., Przynależność administracyjno-polityczna kasztelanii nadgoplańskich w latach 1267-1327, „Zeszyty Naukowe UMK. Historia” 1966, z. 2, s. 59-86.
• Bieniak J., Społeczeństwo Kujaw w średniowieczu, [w:] J. Bieniak, Polskie rycerstwo średniowieczne: wybór pism, Kraków 2002, ISBN 83-88385-13-5.
• Bieniak J., Wielkopolska, Kujawy, ziemia łęczycka i sieradzka wobec problemu zjednoczenia państwowego w latach 1300-1306, Toruń 1969.
• Karczewska J., Bronisz Służewski, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXXIX, Warszawa–Kraków 1999, ISBN 83-86301-01-5 (całość), s. 159-160.
• Karczewska J., Ród Pomianów na Kujawach w średniowieczu, Poznań–Wrocław 2003, ISBN 83-7393-004-3.
• Karczewska J., Urzędnicy książąt kujawskich Leszka, Przemysła i Kazimierza Ziemomysłowiców, cz. 1, „Ziemia Kujawska” 12, 1997, s. 101-137.
• Pakulski J., Stanisław z Kruszyna, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XLII, Warszawa–Kraków 2003-2004, ISBN 83-86301-01-5 (całość), s. 45.
• Piekosiński F., Pieczęcie polskie wieków średnich doby piastowskiej (uzupełnienie), Kraków 1936 (wersja elektroniczna: [7]).
• Szybkowski S., O monografii kujawskich Pomianów (rec. J. Karczewska, Ród Pomianów na Kujawach w średniowieczu, Poznań-Wrocław 2003), „Roczniki Historyczne”, LXXIII, 2007, s. 231-243.