Bazylika archikatedralna w Gdańsku-Oliwie – Wikipedia, wolna encyklopedia

Bazylika archikatedralna
Trójcy Świętej w Gdańsku Oliwie

Archikatedra Oliwska

nr rej. 47 z dnia 14.11.1956[1]
kościół parafialny, archikatedra
Państwo	Polska
Województwo	pomorskie
Miejscowość	Gdańsk Oliwa
Adres	ul. bpa Edmunda Nowickiego 5, 80–330 Gdańsk
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia archikatedralna	Trójcy Świętej w Gdańsku Oliwie
Bazylika mniejsza • nadający tytuł	od 8 lipca 1976 papież Paweł VI
Wezwanie	Trójca Święta, Najświętsza Maryja Panna, św. Bernard
Przedmioty szczególnego kultu
Relikwie	św. Wojciecha
Cudowne wizerunki	feretron Matki Bożej Oliwskiej[2]
Historia Data zakończenia budowy II połowa XIV wieku Data poświęcenia 14 sierpnia 1594 Aktualne przeznaczenie kościół parafialny oraz archikatedra metropolity gdańskiego
Dane świątyni Styl gotyk ceglany Świątynia • materiał bud. • długość • szerokość • cegła 107 m 19 m Wieża kościelna • liczba wież • wysokość wież 2 46 m Ołtarz • liczba ołtarzy 23 Liczba naw 3 Nawa główna • wysokość 17,7 m Organy • liczba głosów • liczba manuałów 94 5
Położenie na mapie Gdańska Bazylika archikatedralna Trójcy Świętej w Gdańsku Oliwie
Położenie na mapie Polski Bazylika archikatedralna Trójcy Świętej w Gdańsku Oliwie
Położenie na mapie województwa pomorskiego Bazylika archikatedralna Trójcy Świętej w Gdańsku Oliwie
54°24′39,84″N 18°33′33,82″E/54,411067 18,559394
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Archikatedra Oliwska – rzymskokatolicki kościół archikatedralny. Mieści się przy ulicy Bpa Edmunda Nowickiego w gdańskiej dzielnicy Oliwa, w województwie pomorskim. Należy do dekanatu Gdańsk Oliwa w archidiecezji gdańskiej. 23 listopada 2017 obiekt został wpisany na listę – Pomnik historii^[3].

 Osobny artykuł: Opactwo Cystersów w Oliwie.

• 2 lipca 1186 roku książę pomorski Sambor I (syn Subisława I) erygował filię cysterskiego klasztoru z Kołbacza nazywany Beatae Mariae de Oliva lub ad montem Olivarum, a od XII wieku Monasterium sanctae dei genitricis et virginis Mariae de Oliva.
• Rok 1224 – w czasie napadu pogańskich Prusów pierwsze romańskie oratorium spłonęło. Odbudowany i powiększony kościół w 1234 roku (lub w 1236) ponownie został zniszczony przez Prusów.
• Rok 1350 – zapalenie się sadzy w kominie spowodowało pożar i doszczętne spalenie się kościoła i klasztoru. Obecny kształt kościół i klasztor uzyskały w drugiej połowie XIV wieku.
• W roku 1577 – w czasie wojny Rzeczypospolitej z Gdańskiem – gdańskie wojsko najemne napadło na opactwo i spaliło je doszczętnie. Kościół odbudowano w latach 1578–1583.
• 14 sierpnia 1594 roku biskup włocławski Hieronim Rozdrażewski ponownie konsekrował kościół.
• 1 października 1831 władze pruskie zlikwidowały klasztor Cystersów w Oliwie. Kościół i część zabudowań poklasztornych przydzieliły parafii katolickiej.
• Bullą z 30 grudnia 1925 roku papież Pius XI erygował diecezję gdańską; na jej mocy kościół oliwski uzyskał rangę katedry, a Oliwa stała się stolicą diecezji i siedzibą biskupów.
• 8 lipca 1976 roku papież Paweł VI podniósł katedrę do godności bazyliki mniejszej.
• Bullą z 25 marca 1992 roku papież Jan Paweł II utworzył archidiecezję gdańską z siedzibą w Oliwie, a bazylika stała się archikatedrą.

Budowla jest trójnawową bazyliką z transeptem i wielobocznie zamkniętym prezbiterium z obejściem. Fasadę flankują dwie smukłe wieże, o wys. 46 m każda z ostro zakończonymi hełmami wys. 18 m zniszczonymi w 1945, a odtworzonymi w 1971. Ożywia ją barokowy portal z 1688, jak również trzy okna różnej wielkości i trzy kartusze. Nad przecięciem naw góruje wieża dzwonów, typowy element budownictwa cysterskiego. Ma 107 m długości na zewnątrz (najdłuższy kościół Polski) i 97,6 m wewnątrz, 19 m szerokości, wysokość nawy głównej wynosi 17,7 m i jest najdłuższym kościołem cysterskim na świecie kryjącym dzieła sztuki sakralnej w stylu renesansowym, barokowym, rokokowym i klasycystycznym o wysokim poziomie artystycznym. Posadzka z lat 1634–1636 leży niemal metr niżej niż otaczający budowlę teren. Oprócz kaplic w świątyni znajduje się od strony północnej kruchta zbudowana w 1919. Nawa północna, ambit i kaplica św. Krzyża zostały oskarpowane. Przypory z łękami, widocznymi nad dachem ambitu, wspierają wschodnie naroża prezbiterium^[4].

Wewnątrz katedry znajdują się 23 ołtarze o dużej wartości historycznej, przeważnie barokowe i rokokowe, wykonane częściowo z marmuru lub jego imitacji. Ich treść ikonograficzna oddaje program kościoła potrydenckiego.

Zwracają uwagę dawny ołtarz główny wykonany w stylu renesansu niderlandzkiego z roku 1605 i obecny główny, najpełniejsze dzieło barokowe na Pomorzu (1688).

Obrazy w ołtarzach, prezbiterium i nawie głównej są dziełem XVII-wiecznych malarzy gdańskich: Hermana Hana (1574–1628), Adolfa Boya (1612–1680), Andrzeja Stecha (1635–1697) i Andreasa Schlütera (1660–1714).

Wystrój uzupełniają rokokowe kaplice św. Jana Nepomucena i św. Krzyża, ambona, płyty nagrobne, epitafia, grobowiec książąt pomorskich, nagrobek rodziny Kosów, krypta biskupia, zabytkowe żyrandole, baldachimy, cenny kultowo i artystycznie feretron przedstawiający Matkę Bożą z Dzieciątkiem, noszony na pielgrzymkach do Kalwarii Wejherowskiej oraz wiele innych zabytków kościoła i byłego klasztoru cystersów. Począwszy od 8 grudnia 2006 roku Matka Boża Oliwska została ogłoszona jako patronka modlitwy Różańca Rodziców^[5].

 Zobacz też kategorię: Pochowani w bazylice archikatedralnej w Gdańsku-Oliwie.

W archikatedrze odbywają się koncerty organowe, a w zabudowaniach byłego klasztoru (obecnie Gdańskie Seminarium Duchowne) można oglądać zbiory muzeum diecezjalnego.

• 1761–1788: Johann Wilhelm Wulff (Oliwa)
• 1789–1793: Friedrich Rudolf Dalitz (Gdańsk)
• 1861–1865: Friedrich Kaltschmidt (Szczecin)
• 1933–1935: Joseph Goebel (Gdańsk)
• 1955: Wacław Biernacki (Kraków)
• 1967–1968: Zygmunt Kamiński (Warszawa)

Wielkie organy oliwskie zaprojektował i zbudował w latach 1763–1788 o. Johann Wilhelm Wulff na zlecenie opata Jacka Józefa Rybińskiego. Gotowy instrument miał 83 głosy (5100 piszczałek), 3 manuały (Hauptwerk, Oberwerk, Kronwerk) i pedał, trakturę mechaniczną oraz 14 miechów klinowych. Wolnostojący stół gry umieszczony został na środku empory i był pierwszym tego typu w północno-wschodniej Europie. Prospekt ozdobiono rzeźbami w stylu rokokowym i wyposażono go w czynne do dzisiaj ruchome elementy (aniołowie z dzwonkami i trąbkami, gwiazdy, słońca, czyli tzw. orkiestra anielska). W tym czasie były to największe organy w Europie i prawdopodobnie na świecie.

Na polecenie nowego opata książęcego w latach 1790–1793 znany gdański organmistrz Friedrich Rudolf Dalitz przestawił kontuar w boczną część empory, co wiązało się z ingerencją w bardzo skomplikowaną, ze względu na rozmiary, trakturę instrumentu.

W latach 1863–1865 organy wielkie w duchu romantycznym przebudował Friedrich Kaltschmidt, organmistrz ze Szczecina. Zbudował nową trakturę mechaniczną, z organów Wulffa pozostawił 52 głosy (część z nich przerobił) oraz wszystkie piszczałki prospektowe, a 32 głosy wykonał na nowo. Zgodnie z panującymi wówczas tendencjami, trzeci manuał (Kronwerk) umieścił w szafie ekspresyjnej. Instrument po przebudowie posiadał 84 głosy rozdysponowane między 3 manuały i pedał.

W czasie I wojny światowej część małych piszczałek została zarekwirowana przez pruską armię i przetopiona^[6]. W okresie międzywojennym dokonano w instrumencie największych zmian. W latach 1934–1935 gdański organmistrz Joseph Goebel rozbudował organy do 4 manuałów i wykonał nową trakturę elektro-pneumatyczną wraz z wiatrownicami. Z poprzednich organów wykorzystał 51 głosów (część z nich przerabiając i uzupełniając o nowe piszczałki). Ponadto połączył organy wielkie z chórowymi. Organy główne po przebudowie liczyły 82 głosy (+ 5 głosów transmitowanych).

W czasie II wojny światowej organy doznały licznych zniszczeń i ubytków. W pierwszych latach powojennych organy naprawiał Fryderyk Szwarc z Kartuz, uczeń i pracownik byłego zakładu Josepha Goebla. Pozwoliło to na częściowe uruchomienie instrumentu.

W 1955 roku Wacław Biernacki z Krakowa przeprowadził dalszy remont organów.

Ostatniej, jak dotąd, przebudowy, połączonej ze znaczną ingerencją w substancję brzmieniową organów dokonał w latach 1966–1968 warsztat organmistrzowski Zygmunta Kamińskiego z Warszawy, mając na celu dostosowanie organów do wymogów koncertowych. Wprowadzono nowy projekt dyspozycji, uzupełniono brakujące piszczałki i dobudowano nowy, samodzielny pozytyw, umieszczony w trzeciej zachodniej arkadzie.

Dziś wielkie organy oliwskie posiadają 96 głosów, 5 manuałów i pedał oraz trakturę elektro-pneumatyczną. Dysponują ponadto elektronicznym systemem zapisu 64 kombinacji (tzw. setzer), a także posiadają połączenie z organami chórowymi. Są jednymi z największych organów w Polsce. Piszczałki prospektowe w całości pochodzą od Wulffa i są zarazem najstarszą zachowaną częścią instrumentu. Mimo to, w kreowaniu dźwięku owe piszczałki nie biorą udziału, gdyż od czasu renowacji 1934-1935 funkcjonują jedynie jako atrapy zdobiące fasadę organów. Jednocześnie prawie cała wewnętrzna substancja brzmieniowa jest znacznie nowsza i pochodzi z okresów największych przebudów instrumentu, czyli z lat 1934–1935 i 1966–1968.

Pierwszym organistą organów oliwskich jest prof. Roman Perucki.

Codziennie, z wyjątkiem świąt i niektórych innych dni podanych w harmonogramie demonstracji organów oliwskich odbywają się dwudziestominutowe koncerty, podczas których można słuchać muzyki wykonywanej na organach wielkich.

Organy chórowe, umiejscowione w południowym skrzydle nawy poprzecznej, powstały w 1680 roku jako instrument 14-głosowy. Twórcą instrumentu był Johann Georg Wulff.

W 1758 roku Johann Wilhelm Wulff przeprowadził renowację instrumentu, poszerzając przy tym dyspozycję do 18 głosów. Następnie, w 1874 roku, Karol Schuricht przeprowadził bliżej nieokreślone prace remontowe.

W 1902 roku berlińska firma Braci Oswalda i Paula Dinse przebudowała organy, wprowadzając trakturę pneumatyczną oraz pomniejszając dyspozycję do 14 głosów (2 manuały i pedał).

W latach 1934–1935 Joseph Goebel, przy okazji prac przy organach wielkich, zainstalował nową trakturę elektryczną i podłączył instrument do głównego kontuaru.

W 2003 roku zabytkowe organy chórowe zastąpiono sprowadzonymi z Niemiec 17-głosowymi współczesnymi organami firmy Emanuela Kempera o mechanicznej trakturze gry i elektrycznej trakturze rejestrów. Prace przeprowadził organmistrz Jerzy Kukla, instalując współczesny instrument w zabytkowej szafie organowej. Organy chórowe połączone są z organami wielkimi.

Główną organistką organów chórowych jest dr hab. Hanna Dys.

• Parafia Archikatedralna Trójcy Świętej w Gdańsku-Oliwie
  • Kościół św. Jakuba w Gdańsku-Oliwie – Oliwa, ul. Opacka

• Franciszek Mamuszka: Oliwa: Okruchy z dziejów, zabytki. Gdańsk: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1985. ISBN 83-03-00938-9. Brak numerów stron w książce
• Maria i Andrzej Szypowscy: Oliwa: Muzyka wieków. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1987. ISBN 83-223-2441-3. Brak numerów stron w książce

• Kościół Trójcy Świętej w bazie gedanopedia.pl
• Zabytki archikatedry oliwskiej
• Archikatedra na starych zdjęciach. staraoliwa.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-06)].
• Harmonogram prezentacji organów oliwskich
• Historia, dyspozycja i zdjęcia organów oliwskich. gdanskie-organy.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-16)].
• Organy, opis, historia i fotografie