Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Rzeszowie – Wikipedia, wolna encyklopedia

Sanktuarium Matki Bożej Rzeszowskiej

nr rej. 37 z dnia 18.10.1949 r. (zespół klasztorny bernardynów)[1]
bazylika mniejsza, kościół parafialny
Kościół od północy (2017)
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Miejscowość	Rzeszów
Adres	ul. Sokoła 8 35-010 Rzeszów
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Rzeszowie
Wezwanie	Wniebowzięcia NMP
Wspomnienie liturgiczne	15 sierpnia
Historia Data zakończenia budowy 1629
Dane świątyni Styl późnorenesansowy, manierystyczny, wczesnobarokowy Architekt nieznany Świątynia • materiał bud. • cegła Wieża kościelna • liczba wież 1 Organy • liczba głosów • liczba manuałów 23 2+P
Położenie na mapie Polski Sanktuarium Matki Bożej Rzeszowskiej
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Sanktuarium Matki Bożej Rzeszowskiej
Położenie na mapie Rzeszowa Sanktuarium Matki Bożej Rzeszowskiej
50°02′22,50″N 22°00′00,75″E/50,039583 22,000208
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Rzeszowie – zabytkowy kościół parafialny z 1629 w Rzeszowie, Sanktuarium Matki Bożej Rzeszowskiej. Znajduje się w Śródmieściu Rzeszowa, na zachodnich obrzeżach historycznej części miasta. Przylega do niego bezpośrednio dom zakonny oo. bernardynów.

W 1475 pleban fary rzeszowskiej otrzymał od dziedzica miasta z rodu Rzeszowskich dom z ogrodem i sad na Wolicy (Woli Starej), która była wówczas przedmieściem Rzeszowa na wlocie traktu krakowskiego. Posiadłość ta leżała naprzeciw „błogosławionej Dziewicy Marii” (ex opposito beate Virginis Mariae)^[2]. Ta wzmianka jest odnoszona w nauce do drewnianego kościółka pod wezwaniem NMP, który istniał do czasu fundacji w tym miejscu przez Mikołaja Spytka Ligęzę murowanego kościoła, przekazanego po ukończeniu zakonowi bernardynów^[3][4][5]. W XV w. Wola Stara należała do parafii farnej w Rzeszowie^[6]. Zdaniem Władysława Henniga ze średniowiecznego cmentarza przy pierwszym kościele mogą pochodzić szczątki trzech osób odnalezione w ścianie zewnętrznej kościoła blisko wejścia na wysokości 3 m w sierpniu 2001^[7].

W kronice klasztornej rzeszowskich bernardynów, która nie mogła powstać wcześniej niż w XVII w., znajduje się zapis o objawieniu poprzedzającym fundację klasztoru. Przekaz ten sugeruje mylnie, że drewniana kaplica miała swój początek dopiero po 1513^[5]:

Jan Pęckowski próbuje powiązać postać Jakuba Ady, właściciela sadu w Woli Starej, z mieszczańską rodziną Dadów znaną z akt siedemnastowiecznego Rzeszowa^[9]. Z inicjatywy Ady miała powstać kaplica z figurą Madonny z Dzieciątkiem wyrzeźbioną w drewnie gruszy, a następnie w latach 1531–1536 niewielki drewniany kościółek pod wezwaniem Zaśnięcia i Wniebowzięcia NMP o charakterze obronnym^[10][11]. W rzeczywistości, jak wskazuje Władysław Hennig, sama figura Madonny, wykonana w stylu późnogotyckim^[10], musi pochodzić jeszcze z XV w.^[5]

Mikołaj Spytek Ligęza wszedł w posiadanie Rzeszowa poprzez małżeństwo z Elżbietą Rzeszowską (z d. Kormanicką) w 1584^[12]. Przed 1603 przeniósł swoją siedzibę ze Staromieścia do dworu obronnego w Staroniwie Dolnej (późniejszy zamek rzeszowski), który ok. 1620 przekształcił w czworoboczne założenie w stylu palazzo in fortezza, a w 1624 umocnił wałem ziemnym^[13]. Obwałowania te powstały w latach 20. wokół całego Rzeszowa. Zapewne w ramach fortyfikowania miasta Ligęza zdecydował o budowie nowego kościoła na terenie Woli Starej.

Pierwszy ślad przejmowania przez Ligęzę gruntów pod nowy kościół pochodzi z 1618^[4]. Po otrzymaniu godności kasztelana sandomierskiego w 1619 Ligęza dokonał w latach 1621–1627 wykupu i wysiedlenia Woli Starej, z którą związany był drewniany kościół NMP, na potrzeby budowy fortyfikacji Rzeszowa^[14]. Tereny wsi zostały zalane przez jezioro bernardyńskie utworzone na przedpolu umocnień^[15].

Podawana niekiedy dla rozpoczęcia prac nad wznoszeniem kościoła data 1610^[10] jest więc raczej błędna, bardziej prawdopodobny jest rok 1624^[5][11]. Budową kierowali architekci sprowadzeni najprawdopodobniej z Lipska^[11]. Kościół został zaplanowany na rodowe mauzoleum Ligęzów^[16]. Podobnie jak Mała Synagoga czy rozbudowany wówczas zamek, wszedł w skład nowego systemu fortyfikacyjnego miasta. Z wzniesienia otoczonego sztucznym jeziorem, w bezpośrednim sąsiedztwie rzeki Mikośki, pełnił rolę wysuniętego fortu narożnego, flankując od zachodu bramę Murowaną, która przyjmowała ruch w kierunku miasta z północy, wschodu i zachodu. Stanowił schronienie dla ludności cywilnej w razie zagrożenia, a jego wieża wyposażona była w strzelnice. Obejmował także upust kontrolujący poziom wody w jeziorze, które zasilało fosę zamkową^[5]. Ligęza sprowadził do Rzeszowa braci bernardynów i przekazał im kościół po jego ukończeniu w 1629^[17], dedykując go „najświętszej Błogosławionej Pannie Maryi Patronce mojej”.

Głównym celem bernardynów sprowadzonych na wschód Rzeczypospolitej było nawracanie na katolicyzm prawosławnych mieszkańców tych terenów oraz odnawianie życia religijnego lokalnej ludności. Do najważniejszych sanktuariów maryjnych w regionie (prowincja ruska), prowadzonych przez ten zakon należały Leżajsk, Radecznica, czy nawet Lwów. Interesujący jest również fakt, jako że na ok. 170 ośrodków bernardyńskich w Polsce, aż 50 poświęcone było kultowi maryjnemu, min. rzeszowski właśnie. Ale oprócz tego kościół rzeszowski wyróżniał fakt, że było to również sanktuarium pasyjne^[18].

25 marca 1629 doszło do uroczystości przekazania klasztoru bernardynom. Udział w niej wzięli M. S. Ligęza wraz z żoną Zofią de domo Rzeszowską, prowincjał ks. Michał Heller i 3 braci, którzy na stałe zamieszkali w Rzeszowie. Wkrótce klasztor rozbudowano i sprowadzono więcej zakonników. Zmarłego w 1637 Ligęzę zgodnie z jego życzeniem złożono pod progiem kościoła. Dalszy protektorat nad klasztorem sprawowała jego córka – Konstancja i zięć – Jerzy Sebastian Lubomirski. W miarę upływu czasu, wśród lokalnej społeczności rzeszowski ośrodek kultu zasłynął jako miejsce cudów. Wedle zapisków klasztornych cudów mieli doświadczyć Lubomirscy herbu Drużyna, (Jerzy, który został ocalony od śmierci przez postrzał i Teodor, który jako dziecko zachorował bardzo ciężko). Wówczas to, w geście wdzięczności, przedstawiciele tego rodu książęcego zaczęli starać się o koronację cudownej figury. Zgody na koronację udzielił Benedykt XIV, a dokonał jej 8 września 1763 roku (już za pontyfikatu Klemensa XIII) metropolita lwowski – Wacław Hieronim Sierakowski, korony ufundował Jerzy Ignacy Lubomirski.

W 1787 w okresie rozbiorów władze wydały rozkaz kasacji jednego z rzeszowskich zakonów żebraczych, biskup przemyski Józef Sebastian Pelczar podjął decyzje o oddaniu budynków reformackich, motywując swą decyzję tym, że bernardyni są „bardziej przydatni miastu”. Niemal od początku swojej bytności w mieście bernardyni prowadzili jadłodajnię dla ubogich, dom gościnny dla pielgrzymów i uprawiali ok. 15 ha ziemi. Handlowali również sadzonkami owoców, warzyw i kwiatów. W 1863 obchody stulecia koronacji wizerunku Matki Boskiej zgromadziły 100 tys. wiernych, głównie z Galicji. Niestety w trzy lata później korony skradziono. W 1896 dokonano rekoronacji, która zgromadziła z kolei 60 tys. wiernych, tym razem dokonał jej metropolita wileński Karol Hryniewiecki. W 1913 roku obchodzono 400. rocznicę objawień.

Kościół oo. bernardynów w Rzeszowie został wybudowany w latach 1624–1629 w stylu późnorenesansowym, manierystycznym lub wczesnobarokowym, trudnym do jednoznacznej klasyfikacji^[5]. Fundator, Mikołaj Spytek Ligęza, określił go w dokumencie fundacyjnym z 25 marca 1629 „kościołem krzyżowym” z „kaplicami baniastymi”, co sugeruje pierwotne istnienie kopuł lub sklepień kopułowych. Budowla w warstwie architektoniczno-artystycznej prezentuje harmonijne nawarstwienie dwóch dojrzałych stylów – renesansu i wczesnego baroku oraz bardzo bogate dekoracje charakterystyczne dla plastyki rokoka.

Wystrój kaplicy, w której umieszczona jest figura Maryi z Dzieciątkiem, pochodzi z I poł. XVIII wieku. Fundatorem tego miejsca był Jerzy Ignacy Lubomirski. Figura znajduje się w centralnym punkcie barokowego ołtarza wykonanego z drewna i pokrytego złoceniami. Po bokach, na obrazach mających kształt medalionów zostały przedstawione sceny z życia Matki Bożej (zwiastowanie, nawiedzenie św. Elżbiety, narodzenie Chrystusa, ofiarowanie w świątyni oraz wniebowzięcie Maryi). Ołtarz został zwieńczony owalnym obrazem przedstawiającym Matkę Bożą Niepokalaną. Podtrzymują go dwa anioły, a nad nim unosi się Duch Święty i Bóg Ojciec. Na ścianach kaplicy umieszczono obrazy wotywne przedstawiające łaski otrzymane za przyczyną Matki Bożej Rzeszowskiej.

W prezbiterium na szczególną uwagę zasługują, przypisywane Sebastianowi Sali, pomniki grobowe członków rodu Ligęzów, pochodzące sprzed 1637 r., które tworzą mauzoleum rodowe. Te naturalnej wielkości rzeźby przedstawiają osiem najwybitniejszych postaci rodu w postawie orantów. Figury zostały wykonane z alabastru i wkomponowane w północną i południową ścianę prezbiterium. Każda postać jest zwrócona w kierunku ołtarza. Siedem z nich ubranych jest w stroje rycerskie, a postać biskupa – w strój pontyfikalny. Nie sposób nie wspomnieć, że jest to najliczniejszy w Europie zbiór orantów wykonanych w alabastrze. Poniżej wnęk pomnikowych zostały wbudowane marmurowe tablice z tekstami o charakterze nekrologów. Na ścianie północnej zobaczymy Mikołaja Ligęzę, ojca fundatora, kasztelana wiślickiego; Zygmunta Ligęzę, cześnika wielkiego koronnego; Stanisława Ligęzę, kasztelana żarnowieckiego i starostę lubaczewskiego, a także fundatora kościoła – Mikołaja Ligęzę z Bobrku. Ściana południowa prezbiterium przedstawia Hermolausa Ligęzę, podskarbiego wielkiego koronnego; Jana Ligęzę, wojewodę łęczyckiego, Feliksa Ligęzę, arcybiskupa lwowskiego, a także – prawdopodobnie – Jana Ligęzę, syna Jana wojewody łęczyckiego.

Prezbiterium kościoła zajmują zakonne stalle umieszczone przy ścianach po lewej i prawej stronie. Wykonano je z drewna dębowego wg projektu Zygmunta Hendla z Krakowa. Stalle składają się z siedmiu siedzisk obudowanych skrzyniowo, z wysokimi zapleckami i wąskim baldachimem. Całość jest bogato rzeźbiona. Motywy dekoracyjne nawiązują do baroku i regencji.

W prezbiterium ustawiono również drewnianą chrzcielnicę o barokowych cechach formalnych charakterystycznych dla XVII w. Posiada ona formę kielicha z pokrywą zwieńczoną ornamentem złożonym z liści akantu i odwróconej szyszki.

• ZbigniewZ. Anusik ZbigniewZ., Kasztelana sandomierskiego Mikołaja Spytka Ligęzy (ok. 1563–1637) sprawy rodzinne i majątkowe. Przyczynek do genealogii i dziejów gorzyckiej linii rodziny Ligęzów herbu Półkozic, „Przegląd Nauk Historycznych”, 21 (1), 2022, s. 73–124, ISSN 1644-857X .
• ZdzisławZ. Budzyński ZdzisławZ., Stosunki społeczne i życie kulturalne, [w:] FeliksF. Kiryk (red.), Dzieje Rzeszowa, t. 1, Rzeszów: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1994, s. 281, 286, 288, ISBN 83-03-03621-1 .
• MarekM. Czarnota MarekM., Rzeszowskie ulice i okolice, Rzeszów 2001, ISBN 83-86634-22-7 .
• AgataA. Chmura AgataA., Sanktuaria podkarpackie – papieskie, Rzeszów 2006, ISBN 83-60222-17-7 .
• WładysławW. Hennig WładysławW., Kościół bernardynów, [w:] JanJ. Draus, GrzegorzG. Zamoyski (red.), Encyklopedia Rzeszowa, wyd. 2, Rzeszów: Mitel, 2011, s. 313–315 .
• FranciszekF. Kotula FranciszekF., Tamten Rzeszów, Rzeszów 1997, ISBN 83-907776-2-2 .
• JanuszJ. Kurtyka JanuszJ., Osadnictwo średniowieczne. Początki osady i miasta, [w:] FeliksF. Kiryk (red.), Dzieje Rzeszowa, t. 1, Rzeszów: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1994, s. 111–112, 144–145, ISBN 83-03-03621-1 .
• JanJ. Pęckowski JanJ., Dzieje miasta Rzeszowa do końca XVIII. wieku, Rzeszów: Gmina Miasta Rzeszowa, 1913 .
• MichałM. Proksa MichałM., Ostatnie realizacje zamkowe w ziemi przemyskiej i sanockiej, [w:] JanJ. Gancarski (red.), Archeologia okresu nowożytnego w Karpatach polskich, Krosno: Muzeum Podkarpackie w Krośnie, 2008, s. 87–129, ISBN 978-83-923562-7-1 .
• Innocenty MarekI.M. Rusecki Innocenty MarekI.M., Bernardyni rzeszowscy. Dzieje kościoła i klasztoru oo. bernardynów w Rzeszowie (1629–1965), wyd. 2, Łódź: Piktor, 2011 .
• Wiktor P.W.P. Tokarski Wiktor P.W.P., ElżbietaE. Kurowska ElżbietaE., Bazylika Ojców Bernardynów w Rzeszowie. Przewodnik, Rzeszów 2009, ISBN 978-83-61746-00-3 .

• Strona Bazyliki Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i Sanktuarium Matki Boskiej Rzeszowskiej w Rzeszowie