Języki Azerbejdżanu – Wikipedia, wolna encyklopedia

Języki Azerbejdżanu – kilka języków używanych rdzennie na terytorium Republiki Azerbejdżanu.

Głównym i oficjalnym językiem Azerbejdżanu jest język azerbejdżański, należący do rodziny języków turkijskich^[1]. Jest on blisko spokrewniony i częściowo wzajemnie zrozumiały (od 33% do 65%) ze współczesnym językiem tureckim^[2]. Według spisu powszechnego przeprowadzonego w 2009, językiem azerbejdżańskim jako ojczystym posługuje się 92,5% populacji, natomiast rosyjski i angielski grają najbardziej znaczące role w edukacji i komunikacji^[3]. Bardzo liczna populacja Górskiego Karabachu posługująca się językiem ormiańskim nie znajduje się już pod kontrolą rządu azerbejdżańskiego. Lezgiński, tałyski, awarski, gruziński, buduchyjski, dżuhuri, chinalugijski, kryzyjski, rutulski, cachurski, tacki i udyjski są językami używanymi przez mniejszości narodowe^[4].

Ormiański, lezgiński, tałyski, awarski i gruziński nie są zagrożone wyginięciem, ponieważ są obecne poza Azerbejdżanem u licznych użytkowników. Niemniej jednak coraz mniej osób posługuje się nimi w Azerbejdżanie. Pozostałe wyżej wymienione są zagrożone wyginięciem, ponieważ są używane przez mniej niż 10 tys. użytkowników (część z nich przez mniej niż 1000), a ich użycie wciąż spada, z uwagi na emigrację i modernizację^[5].

W 2009 wydano 198. część Międzynarodowego Dziennika Socjologii Języka redagowanego przez Jalę Garibovą. Został on poświęcony w całości kwestii języków używanych w Azerbejdżanie^[6][7].

Średniowieczny autor Ibn al-Nadim w swojej książce al-Fihrist wspomina, że mieszkańcy wszystkich starożytnych ziem Medów i Persów (w tym dzisiejszego Azerbejdżanu) mówili w jednym języku. Przytacza przy tym słowa wielkiego uczonego Abda Allaha Ibn al-Mukaffy:

Następnie relacjonuje, że dari jest językiem urzędowym na dworze królewskim, a pochodzi on z Wielkiego Chorasanu, Balchu i wschodniego Iranu. Parsi jest językiem zaratusztriańskich Mubedów i pochodzi z Farsu. Chuzi jest nieoficjalnym językiem dworu królewskiego i pochodzi z Chuzestanu. Język seriański pochodzi natomiast z Mezopotamii^[8].

Te informacje zostały również potwierdzone przez renomowanych historyków średniowiecza takich jak Ali ibn Sahl Rabban al-Tabari, Ibn Haukal, Estakhri, Al-Mukaddasi, Al-Jakubi, Al-Masudi i Hamdallah Mustawfi. Muhammad ibn Musa al-Chuwarizmi również wspomina o tym w szóstym rozdziale szóstego tomu swojej książki Mafatih-ol-Olum^[9].

Badania wskazują również na to, że obecne dialekty, jakimi mówi się od okolic Baku przez Chalchal po Semnan, pochodzą z tego samego źródła. Innymi słowy, mieszkańcy starożytnego Azerbejdżanu mówili w tym samym języku co Medowie^[10].

Średniowieczny historyk Jakut Ibn Abdallah al-Hamawi używał wyrażenia Al-ajam-ol-Azariyah (azerbejdżański język irański) w swoich książkach Mo'ajjem ol-Odabaa^[11] i Mo'jem ol Baladaan^[12]. Inne źródła, takie jak Surat-ol-Arz autorstwa Ibna Haukala^[13], Ahsan ol-Taqaaseem Al-Mukadassiego^[14] i Masaalik va Mamaalik Estakhriego^[15], opisują ludność Azerbejdżanu jako irańskojęzyczną. Rzecz jasna, jest to okres przed rozprzestrzenieniem się kultury tureckiej. At-Tabari również wspomina, że poeci w Maraghe recytowali poezję w języku pahlawi^[16]. Jednak niektórzy poeci Azerbejdżanu, na przykład Qatran Tabrizi, używali słów perski i pahlawi zamiennie, opisując swój ojczysty język^[17].

Historyk Hamdallah Mustawfi opisuje różne odmiany języka mówionego pahlawi w różnych rejonach Azerbejdżanu. W swojej książce Tarikh Gozideh omawia twórczość ośmiu poetów z Azerbejdżanu, nazywając ich Ahl-ol She'r Men-al-Ajam (irańscy poeci mówiący po persku). Dari i pahlawi zlały się obecnie w jeden język, jako że kolejne dynastie przeprowadzały się ze wschodu na zachód, zabierając ze sobą wersję dari języka irańskiego^[18].

Liczba zapisów i dokumentów w języku pahlawi pochodzących z Azerbejdżanu jest tak ogromna, że jest niemal pewne, iż był to język Azerbejdżanu, zanim pojawiły się tam ludy tureckie. Wiele słów współczesnego języka azerbejdżańskiego ma rzeczywiście pochodzenie pahlawi^[19].

Wiele wskazuje na to, że obecna turkijska forma języka azerbejdżańskiego wyparła i zastąpiła język pahlawi w Azerbejdżanie jeszcze przed czasami dynastii Safawidów. Być może zaczęło się to po przybyciu Turków seldżuckich, a następnie stopniowo rozprzestrzeniło się. Część historyków twierdzi, że język pahlawi używany był w Tebrizie aż do XVII wieku. Nawet osmański badacz Evliya Çelebi (1611–1682) wspomina o tym w swoim dziele Seyahatname. Opisuje także, że elita i osoby wykształcone z Nachiczewanu i Maraghe używali języka pahlawi, kiedy podróżował on po tych krainach^[20].

• historia Azerbejdżanu