Ludwik Wertenstein – Wikipedia, wolna encyklopedia

Ludwik Wertenstein

Data i miejsce urodzenia	16 kwietnia 1887 Warszawa
Data i miejsce śmierci	18 stycznia 1945 Budapeszt
Zawód, zajęcie	fizyk
Narodowość	polska
Tytuł naukowy	profesor
Alma Mater	Uniwersytet Paryski, Paryż
Pracodawca	Pracownia Radiologiczna TNW, Wolna Wszechnica Polska

Ludwik Wertenstein (ur. 16 kwietnia 1887 w Warszawie, zm. 18 stycznia 1945 w Budapeszcie^[1][2]) – polski fizyk, uczeń i asystent Marii Skłodowskiej-Curie, kierownik Pracowni Radiologicznej TNW, uznawanej za zalążek Instytutu Badań Jądrowych, współzałożyciel Polskiego Towarzystwa Fizycznego; odkrywca zjawiska niesprężystych zderzeń neutronów i badacz próżni^{[1][3][4][5][6]}.

Urodził się 16 kwietnia 1887 roku w Warszawie, w zasymilowanej żydowskiej rodzinie Jakuba, lekarza^[7] , i Stefanii z Landów. Był bratem Marii Werten-Wertenstein (ur. 1895), artystki malarki^[8]. Po ukończeniu szkoły średniej (II Gimnazjum w Warszawie, 1897–1904)^[9] rozpoczął studia na Wydziale Matematycznym Carskiego Uniwersytetu Warszawskiego^[9]. W 1905 r. został wyrzucony z uczelni za udział w demonstracji patriotycznej^[8][7] . W tym samym roku wyjechał do Francji, gdzie studiował jako wolny słuchacz na Faculté des Sciences, w 1908 uzyskał licencjat na Sorbonie i został asystentem Marii Skłodowskiej-Curie^[9]. W jej laboratorium zajmował się odrzutem atomu promieniotwórczego pod wpływem emisji z niego cząstki alfa^[9].

Po doktoracie w 1913 roku został delegowany przez Marię Skłodowską-Curie – wraz z drugim spośród jej najzdolniejszych asystentów-Polaków, Janem Kazimierzem Danyszem – do Warszawy, gdzie wspólnie tworzyli Pracownię Radiologiczną Towarzystwa Naukowego Warszawskiego im. Mirosława Kernbauma przy ul. Śniadeckich 8^[7] [9]. Jej kierownictwo zgodziła się objąć Maria Skłodowska-Curie, równocześnie polecając J.K. Danysza na swojego zastępcę w Warszawie i Ludwika Wertensteina na asystenta^[10]. Po śmierci Danysza na froncie w sierpniu 1914 roku Wertenstein przejął jego zadania i kierował Pracownią do początku II wojny światowej^[9].

Od 1915 roku był też wykładowcą Wolnej Wszechnicy Polskiej; kierował w niej katedrą i Zakładem Fizyki Atomów. Dyplomy magisterskie uczelni nie były uznawane przez polski rząd, ale w odróżnieniu od innych szkół uczelnia nie miała ograniczeń dotyczących przyjmowania studentów Żydów^[7] . Ze względu na żydowskie pochodzenie Wertenstein napotykał na przeszkody ze strony rządu, odmawiano mu m.in. finansowania badań^[7] . Wraz z kilkoma współpracownikami prowadził w trudnych warunkach^[a] pionierskie prace w dziedzinie fizyki i chemii jądrowej w Polsce^{[b][1][3][11]}.

Pod jego kierunkiem Marian Danysz i Michał Żyw w 1934 roku dokonali odkrycia nowych promieniotwórczych izotopów: radiofluoru i radioskandu^[9]. W 1934 roku we współpracy z Danyszem, Rotblatem i Żywem odkrył nieelastyczne (niesprężyste) zderzenia neutronów. W 1938 roku wspólnie z Andrzejem Sołtanem zbadał izomerię jądra bromu 80^[9]. Tuż po wybuchu II wojny światowej zakończył pisanie artykułu o gazowych produktach rozszczepienia uranu, artykuł ukazał się w czasopiśmie „Nature”^[9].

Utrzymywał kontakty naukowe nie tylko z paryskim ośrodkiem Marii Skłodowskiej-Curie, lecz również z zespołem Ernesta Rutherforda w Cambridge, gdzie przebywał w latach 1925–1927. Nawiązał współpracę z Jamesem Chadwickiem, Johnem Cockroftem i innymi najwybitniejszymi wówczas naukowcami. Dzięki tym kontaktom i umiejętności skupiania wokół siebie utalentowanych, ambitnych współpracowników stworzył pierwszą w Polsce szkołę fizyki jądrowej^[3]. Był też jednym z założycieli Polskiego Towarzystwa Fizycznego (1921)^[9]. Prowadził aktywną popularyzację wiedzy, a zwłaszcza fizyki jądrowej^[9]. Publikował felietony popularyzujące fizykę w dzienniku „Kurier Poranny”; zbiór tekstów ukazał się potem jako książka pod tytułem Pochwała fizyki^[9]. Opublikował setki artykułów i wiele książek^[3]. Miał umiejętność przedstawiania osiągnięć nauki przystępnie, piękną polszczyzną^[6]; jego przemówienia „były okrasą zjazdów fizyków polskich”^[3].

Po wybuchu II wojny światowej Wertenstein postanowił ukryć promieniotwórczy preparat radowy z Pracowni Radiologicznej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, aby nie mógł on posłużyć nazistom do prac nad bombą atomową^[12]. Najpierw przechowywał go w swoim domu w Turczynku (Milanówek) przy ul. Brwinowskiej. Potem o pomoc poprosił prof. Wacława Wernera, który w 1941 roku preparat ukrył w piwnicy swojego domu w Brwinowie przy ul. Słonecznej 3^[13]. W kwietniu 1947 roku Wacław Werner zwrócił preparat Towarzystwu^[7] , a w 1999 roku na ścianie domu odsłonięto tablicę upamiętniającą ukrycie radu w czasie okupacji hitlerowskiej.

Z uwagi na żydowskie pochodzenie Wertenstein musiał się ukrywać^[7] . Zakończone niepowodzeniem próby umożliwienia wyjazdu Wertensteina z okupowanej Polski podejmowali m.in. Niels Bohr i James Chadwick^[7] . Udało mu się przetrwać w podziemiu do 1944 roku dzięki pomocy fizyków: Wacława Wernera, Mariana Mięsowicza, Jana Weyssenhoffa^[7] . W 1944 roku z pomocą Mariana Mięsowicza przedostał się na Węgry^[7] . W Budapeszcie składał bez powodzenia wnioski o wizy do ambasad Szwecji i Szwajcarii.

Zginął 18 stycznia 1945 w czasie oblężenia Budapesztu^[6], niosąc chleb dla rannego i przechodząc przez most Elżbiety, trzy i pół tygodnia przed wyzwoleniem miasta^[7] . Przyczyna śmierci nie jest jasna, świadkowie nie są zgodni, czy zginął od odłamka, czy od miny^[7] . Dwa dni przed śmiercią ukończył swój ostatni artykuł na temat promieniowania kosmicznego^[7] .

Materiały archiwalne Ludwika Wertensteina znajdują się w PAN Archiwum w Warszawie pod sygnaturą III-25^[14].

Był żonaty z Matyldą, córką Jerzego Meyera, miał z nią dwoje dzieci: Wandę i Piotra^[15]. Krytyk i teoretyk teatru Jan Kott był jego siostrzeńcem, synem jego siostry Kazimiery^[7] .

• Marek Górlikowski: Prof. Ludwik Wertenstein: fizyk, który ukrył rad przed Niemcami. Wiedział, że może posłużyć do prac nad bombą atomową. wyborcza.pl, 2018-04-21. [dostęp 2019-12-15].
• akw: Ludwik Wertenstein. W: Bolesław Orłowski (red.): Polski wkład w przyrodoznawstwo i technikę: Słownik polskich i związanych z Polską odkrywców, wynalazców oraz pionierów nauk matematyczno-przyrodniczych i techniki. T. 4, S–Ż. Warszawa: 2015. ISBN 978-83-86062-28-7.Sprawdź autora rozdziału:1.

• Dorota Pietrzkiewicz, Przyczynek do biografii Ludwika Wertensteina w serwisie Researchgate
• Prace Ludwika Wertensteina dostępne w Sieci (Katalog HINT).
• WilhelmW. Billig WilhelmW., MarianM. Danysz MarianM., JózefJ. Rotblat JózefJ., Trzy artykuły w 20 rocznicę śmierci Wertensteina, „Postępy fizyki”, 16 (6), Polskie Towarzystwo Fizyczne, 1965, s. 627–639 [dostęp 2019-11-09] .
• Publikacje Ludwika Wrtensteina w serwisie Polona.pl.