Martwe miasta – Wikipedia, wolna encyklopedia

Starożytne osady na północy Syrii^[a]

Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Państwo	Syria
Typ	kulturowy
Spełniane kryterium	III, IV, V
Numer ref.	1348
Region[b]	Kraje arabskie
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	2011 na 35. sesji
Obiekt zagrożony	od 2013[1]
Położenie na mapie Syrii Starożytne osady na północy Syrii
36°20′N 36°50′E/36,333333 36,833333
↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

Martwe miasta, Wymarłe Miasta także Zapomniane Miasta^[2][3] (arab. المدن الميتة, Al-Mudun al-Majjita; المدن المنسية, Al-Mudun al-Mansijja) – porzucone osady w północno-zachodniej części Syrii pomiędzy Aleppo i Idlibem; świadectwo osadnictwa wiejskiego w późnym okresie starożytnym i w czasach bizantyjskich.

Miejscowości zostały założone ok. I wieku i opuszczone z niewiadomych przyczyn w okresie od VIII do X wieku. Do dnia dzisiejszego bardzo dobrze zachowały się pozostałości zabudowań mieszkalnych i użyteczności publicznej, np. świątyń, kościołów czy term. Główne „Martwe Miasta” to Qal’at Sim’an z pozostałościami słupa Szymona Słupnika (386–429), Serdżilla z bardzo dobrze zachowaną architekturą osady z V-VI wieku i Al-Bara z dwoma grobowcami–piramidami z VI wieku.

W 2011 roku obszar obejmujący ok. 40 miejscowości w ośmiu zgrupowaniach został wpisany na listę dziedzictwa kulturowego UNESCO^[4]. Wobec toczącej się wojny domowej w Syrii, w 2013 roku UNESCO uznało wszystkie syryjskie obiekty dziedzictwa kulturowego ludzkości za zagrożone^[1].

Osady położone są w północno-zachodniej części Syrii, niedaleko od granicy z Turcją, w górzystym regionie Masywu Wapiennego pomiędzy dolinami rzek Nahr Afrin i Orontes na zachodzie a Płaskowyżem Aleppo i Płaskowyżem Idlib na wschodzie^[4]. Masyw ma ok. 100 km długości, jego szerokość nie przekracza 20 km a wysokość waha się od 400 do 1000 m n.p.m. Na północy znajduje się wzniesienie Dżabal Seman, w części środkowej i na południu: Dżabal Halaka, Dżabal Barisza, Dżabal Al-Al'a, Dżabal Doueili, Dżabal Wastani i Dżabal az-Zawijja^[4]. Wzniesienia te wyznaczają granice pomiędzy poszczególnymi grupami osad^[4].

W regionie panuje klimat śródziemnomorski, a na wzniesieniach zimą występują opady deszczu^[4]. W porównaniu z okolicznymi bardzo żyznymi płaskowyżami, scrubowo–stepowy masyw nie był obszarem atrakcyjnym pod względem upraw rolniczych i służył jako pastwiska^[4].

Imponujące ruiny są pozostałością po osadach, które czerpały duże zyski z międzynarodowego handlu oliwą pod koniec starożytności^[2]. Większość osad pochodzi z I-VII wieku^[2]. Prosperujące osady rozwijały się wzdłuż głównych szlaków handlowych w Cesarstwie Bizantyjskim^[2]. Lata świetności przypadają na V-VI wiek, kiedy to w regionie żyło 300 tys. ludzi w ok. 700 osadach^[5]. Od połowy VI wieku region dotknęła seria niekorzystnych wydarzeń – najazdy Sasanidów, epidemie dżumy, susze i głód^[5].

Miasta zostały opuszczone z niewiadomych przyczyn w okresie od VIII do X wieku. Gdy Arabowie podbili te obszary Cesarstwa Rzymskiego w VII wieku, centrum polityczne regionu przeniosło się z Antiochii do Damaszku, zaś główne szlaki handlowe przesunęły się na południe i być może w wyniku tego osady te straciły główne źródło dochodów^[2]. Z tego powodu mieszkańcy mogli opuścić osady i przenieść się do innych ośrodków rozwijających się pod rządami muzułmanów. Inne teorie opuszczenia osad mówią o ucieczce przed trzęsieniami ziemi lub wyludnieniu wskutek pandemii, które rozpoczęła dżuma Justyniana (541-542), a powracających kilkunastokrotnie do połowy VIII w. Być może legendy o potępieniu tych osad powstrzymywały ludzi przez ponownym zasiedleniem^[6].

Osady zostały „odkryte” w 1860 roku przez francuskiego dyplomatę i archeologa Charles’a Jeana Melchiora de Vogüé (1829-1916)^[7]. W latach 1899–1900 ruiny badał amerykańskiego archeolog z Uniwersytetu Princeton Howarda Crosby’ego Butlera (1872–1922)^[5]. W 1933 roku ruinami zajmował się rosyjski architekt George Tchalenko, który wysunął tezę o handlu oliwą jako głównym źródle dochodu mieszkańców osad^[5]. W latach 70. XX wieku francuscy historycy Georges Tate (1943–2009) i Jean-Pierre Sodini z Francuskiego Instytutu Archeologii w Damaszku przeprowadzili dogłębne prace badawcze^[5]. Według Tate’a i Sodiniego gospodarka osad opierała się również na wypasie zwierząt i uprawie roli – nie tylko na produkcji oliwy^[5].

Większość z „Martwych Miast” jest dobrze zachowanych i turyści mogą dość swobodnie je zwiedzać, pomimo że w kilku trwają wykopaliska archeologiczne i prace restauratorskie; jednak niektóre „Martwe Miasta” są trudno dostępne bez przewodnika.

Nazwa „Martwe Miasta”, wprowadzona w 1933 roku przez Matterna (fr. „villes mortes”)^[8], jest myląca, ponieważ pozostałości wskazują na wiejski charakter osad^[4], z kilkoma cechami miejskimi^[9][10]. W sumie na terenie masywu naliczono według jednych źródeł 700^[9] lub 780^[7] a według innych 820 osad^[10].

„Martwe Miasta” wpisane na listę UNESCO znajdują się w ośmiu parkach archeologicznych w okolicach Dżabal Seman i Dżabal Halaka na północy, Dżabal Barisza i Dżabal Al-Al'a w części środkowej oraz Dżabal az-Zawijja na południu, które obejmują m.in.^[4]:

Większość osad składa się z 20–60 kamiennych budynków postawionych bez uprzednich formalnych planów – nie ma tu wytyczonych parceli czy ulic^[11][12]. Budynki zostały wzniesione z lokalnego kamienia bez użycia zaprawy^[13].

Osad nie otaczają mury obronne, lecz poszczególne budynki otoczone były wysokimi murami^[14]. Większość zabudowań to dwupiętrowe domy mieszkalne – na piętrze mieszkali ludzie a na parterze zwierzęta^[15]. Wiele domów miało portyki i werandy, ciągnące się wzdłuż ulicy, służące jako stajnie lub sklepy^[16]. Poza wypasem zwierząt, mieszkańcy zajmowali się produkcją oliwy z oliwek – w 45 osadach naliczono 245 pras oliwnych^[17].

W niektórych osadach znajdują się również budynki użyteczności publicznej – termy, składy, świątynie i kościoły, klasztory czy domy spotkań – androny^[11]. Ruiny term stoją w sześciu osadach – najbardziej okazałe kompleksy są w Serdżilli, Al-Barze i Babisce^[18]. Termy te nie służyły Rzymianom lecz całej populacji lokalnej, były formą przejściową pomiędzy rzymskimi termami a muzułmańskim hammamem^[18].

Podczas gdy w kilku osadach zachowały się ruiny świątyń rzymskich, m.in. Zeusa^[18], w „Martwych Miastach” naliczono pozostałości 1500 kościołów chrześcijańskich, z których część była kościołami przyklasztornymi^[19].

Al-Bara (arab. بارة) jest największym z „Martwych Miast”^[20]. W starożytności Al-Bara nosiło nazwę Kapropera^[11]. Okres świetności osady leżącej przy szlaku handlowym z Antiochii do Apamei przypada na IV-VII wiek, kiedy to stało się centrum handlu winem i oliwą^[20]. Znajdują się tu m.in. ruiny pięciu kościołów, sześciu klasztorów oraz wielu dużych gospodarstw z prasami oliwnymi, stajniami i oborami^[11]. Ponadto stoją tu pozostałości dwóch grobowców w formie piramid ozdobionych pilastrami korynckimi i zdobieniami z liści akantu^[20]. W latach 1089–1123 mieszkali tu krzyżowcy a osada została ostatecznie opuszczona po trzęsieniu ziemi w 1157 roku^[21].

Serdżilla (arab. سيرجيلة), ok. 60 km od Aleppo, jest najlepiej zachowaną osadą z „Martwych Miast”^[20][22]. Pośrodku osady znajduje się plac a przy nim bardzo dobrze zachowane pozostałości wczesnobizantyjskiej łaźni (473), dwupiętrowego andronu, gdzie spotykali się mężczyźni i trójnawowego kościoła datowanego na 372 rok^[20][4][21]. Ponadto są tu bardzo dobrze zachowane domy mieszkalne, z których największe mieściły 16 pokoi, grobowce a nawet komunalna cysterna na wodę^[4][21].

Qal’at Sim’an (arab. قلعة سمعان) to pozostałości kompleksu wzniesionego z inicjatywy cesarza Zenona Izauryjczyka w latach 470–480 w miejscu ascezy Szymona Słupnika (386–429)^[23][4]. Do dnia dzisiejszego zachowały się pozostałości słupa oraz wybudowanego nad nim kościoła na planie krzyża – słup znajduje się pośrodku, na ośmiokątnym placu (prawdopodobnie oryginalnie zadaszonym kopułą), wokół którego zachowały się ruiny czterech naw^[23]. Z powierzchnią ponad 5 tys. m² kościół był jedną z największych świątyń w historii i mógł pomieścić 10 tys. wiernych^[23]. Kompleks był prężnym centrum pielgrzymkowym, przy czym pielgrzymi zatrzymywali się w nieopodal położonym miasteczku Dair Seman, ówczesnym Telanissos^[23].

Ruwaiha (arab. رويحة) znajduje się 25 km od Al-Bara, na obrzeżach współczesnej osady^[21]. Ostały się tu ruiny kamiennej bazyliki z charakterystycznym kamiennym łukiem nad nawą główną^[21]. Przy kościele znajduje się nakryty kopułą grobowiec niejakiego Bissosa, syna Pardosa^[21].

W Dżaradzie (arab. جاراده), oddalonej od Ruwaihy o 2 km, znajduje się zachowana w całości sześciopiętrowa wieża o niewiadomym przeznaczeniu^[21].