5 Saska Dywizja Piechoty – Wikipedia, wolna encyklopedia

Ten artykuł dotyczy 5 Saskiej Dywizji Piechoty. Zobacz też: 5 Dywizja Piechoty – inne dywizje piechoty z numerem 5.

5 Saska Dywizja Piechoty – związek taktyczny piechoty ludowego Wojska Polskiego.

Sformowana 1944 w rejonie Łukowa. Przysięgę złożyła 22 października w Łukowie. Walczyła w składzie 2 Armii WP w operacji łużyckiej i praskiej. Rozkazem NDWP Nr 180 z 19 sierpnia 1945 5 Dywizji Piechoty nadano nazwę wyróżniającą „Saska”^[a].

Po zakończeniu działań wojennych dywizja ochraniała granicę zachodnią. Wchodziła w skład OW Poznań (OW IV). Sztab dywizji stacjonował w Międzyrzeczu. 30 września 1950 przeniesiony został do Sulęcina. W 1949 roku dywizja weszła w skład 2 Korpusu Piechoty, a następnie w 1952 do 2 Korpusu Armijnego.

Wiosną 1957, w ramach kolejnej redukcji, rozformowano dywizję. Jednocześnie 19 Dywizję Pancerną przemianowano na 5 Saską Dywizję Pancerną. Przejęła ona tradycje bojowe 5 Saskiej Dywizji Piechoty.

Pamiątkowy medal

Formowanie 5 Dywizji Piechoty pod dowództwem płk. Aleksandra Waszkiewicza rozpoczęło się 5 lipca 1944 początkowo w rejonie 20 km na wschód Żytomierza^[3], a następnie Łukowa.

Oddziały i pododdziały dywizji formowały się w następujących miejscowościach^[b]:

Dowództwo 5 Dywizji Piechoty – Nowa Berezowka – Trzebieszów(38233)^[c]

• 13 pułk piechoty(65510)^[d] – Małe Koszaryszcze (k. Żytomierza) – Kurów, Wierzejki, Szczepanki, Jakusze (65510)
• 14 pułk piechoty^[d] – Małe Koszaryszcze
• 15 pułk piechoty(38242)^[d] – Charytanówka – Leszczanki (38242)
• 17 pułk piechoty (02037)^[d] – Strzakły, Dębowierzchy (02037)
• 22 pułk artylerii lekkiej – Korczunok – Pościsze (70855)
• samodzielny szkolny batalion piechoty – Trzebieszów
• 6 samodzielny dywizjon artylerii samochodowej – Popławy (65528)
• 5 samodzielna kompania zwiadowcza – Nowa Berezowka – Trzebieszów
• 14 samodzielny batalion saperów – Nowa Berezowka – Karwów k. Łukowa (70894)
• 12 samodzielna kompania łączności – Nowa Berezowka – Rogale
• 5 samodzielna kompania obrony chemicznej – Nowa Berezowka – Rogale
• 7 samodzielna kompania transportu samochodowego – Nowa Berezowka – Nurzno
• 8 piekarnia polowa – Trzebieszów
• 5 samodzielny batalion sanitarny – Nowa Berezowka – Trzebieszów (83621)
• 7 ambulans (szpital) weterynaryjny – Nowa Berezowka – Trzebieszów
• pluton Dowództwa Artylerii – Trzebieszów
• Ruchome Warsztaty Mundurowe – Trzebieszów
• 3043 poczta polowa (02004)
• 1864 bank polowy – Nowa Berezowka – Trzebieszów
• Oddział Informacji Dywizji – Trzebieszów

W dywizji brakowało instruktorów i instrukcji w języki polskim. Zmuszało to do organizowania pododdziałów szkolnych w pułkach oraz specjalistycznych kursów. W drugiej połowie września odbyły się pokazowe strzelania z broni przeciwpancernej, haubic i moździerzy. 21 października przeprowadzono ćwiczenia dywizyjne. W listopadzie i grudniu realizowano bojowe szkolenie doskonalące. W styczniu 1945 zmniejszono liczbę zajęć szkoleniowych do 10 dziennie i 8 w soboty. W ocenie kontrolujących 5 Dywizja została uznana została za najlepiej przygotowaną do walki w 2 Armii WP. Prowadzono też na dużą skalę indoktrynację polityczną. Zastępca dowódcy dywizji mjr Marian Naszkowski tak oceniał jej skutki: Do PKWN żołnierze odnoszą się z rezerwą, są przekonani o konieczności porozumienia się z Londynem (...) Pojawiły się negatywne i wrogie hasła i wypowiedzi. Przykładowo: „Teraźniejsza polityka to tylko mydlenie oczu” (...). Zawieszono napis: Nie wyznajemy bolszewickiego rządu w Lublinie. Niech żyje rząd londyński. Precz z komunizmem!”^[4].

Dyscyplina w jednostkach dywizji oceniana była negatywnie. Dezercje były na porządku dziennym. Do 20 października zdezerterowało 538 żołnierzy. Największa zbiorowa dezercja z bronią w ręku nastąpiła w nocy z 27/28 września. Żołnierze Armii Krajowej wprowadzili do lasu kompanię fizylierów 13 pp liczącą 66 żołnierzy. Do pułku nie wróciło 20 fizylierów. Uciekinierów często stawiano przed sądem. 19 października z wyroku sądu rozstrzelano dwóch dezerterów. 27 listopada powołano do życia nieetatowy pluton karny.

22 października w Łukowie odbyła się przysięga wojskowa. Na uroczystość przybył dowódca 2 Armii gen. Stanisław Popławski. Dowódcą uroczystości był zastępca dowódcy 5 Dywizji Piechoty do spraw liniowych ppłk Aleksander Struc. Po nabożeństwie gen. Popławski zaprzysiągł dowództwo dywizji, a płk Waszkiewicz przyjął rotę przysięgi od żołnierzy dywizji. Po wystąpieniach gości odśpiewano „Rotę” i pododdziały przedefilowały przed dowództwem. Przysięga przyczyniła się do poprawy dyscypliny oraz bardziej pozytywnego nastawienia ludności cywilnej do żołnierzy dywizji.

19 stycznia 1945 dywizja otrzymała rozkaz marszu na zachód. Tym samym dywizja zakończyła ponad pięciomiesięczny okres formowania i szkolenia na Ziemi Łukowskiej. Przegrupowanie operacyjne wykorzystano do demonstrowania siły nowej władzy wobec mieszkańców centralnych i zachodnich ziem Polski. Pierwszym etapem była Warszawa^[5]. Tam dywizja miała objąć służbę garnizonową. O 12:00 z Trzebieszowa wyruszył 13 pp z 3/22 pal oraz 14 bsap, a o 13:00 główne siły dywizji: 15 pp z 2/ 22 pal i 17 pp z 1/22 pal oraz tyły dywizji i jednostki dywizyjne. Osobną kolumną stanowiła kolumna sanitarna. Pułki maszerowały przez Łuków, Stoczek Łukowski, Siennicę, Kołbiel i Starą Miłosnę.

W Warszawie i Łodzi

Rozkazem dowódcy armii gen. Karola Świerczewskiego, 23 stycznia 5 Dywizja Piechoty przejęła od 2 Dywizji Piechoty służbę garnizonową w Warszawie^[3]. Dywizję podporządkowano naczelnemu dowódcy WP, a gen. Aleksander Waszkiewicz został dowódcą garnizonu Warszawa. 15 pp ochraniał Pragę, 13 pp patrolował północną część Warszawy, a 17 pp południową. 1 lutego działania ochronne w Warszawie przejęła 8 Dywizja Piechoty, a 5 DP skierowana została do Łodzi. Marsze wykorzystywane były do doskonalenia działań bojowych. Również w Łodzi kontynuowano szkolenie doskonalące. Specjalne zadanie otrzymał 15 pp, który miał ochraniać obozy dla niemieckich jeńców wojennych. Do wykonania tego zadania 15 pułk piechoty wyruszył 8 lutego. Jego 1 bp ochraniał obóz w Kaliszu, 2 bp w Ozorkowie, a 3 batalion w Sikawie. W centralnej Polsce wojska dywizji prowadziły kampanię propagandową na rzecz Rządu Tymczasowego i realizowania programu lewicy.

27 lutego 5 Dywizja Piechoty rozpoczęła marsz w rejon koncentracji wojsk polskich. Przegrupowała się po trasie: Aleksandrów Łódzki – Turek – Poznań^[e] – Oborniki – Czarnków, a 13 marca ześrodkowała się w rejonie Wojcieszyc, Różanek i Zdroiska^[f].

W rejonie Gorzowa i Wrocławia

Po ześrodkowaniu dywizja otrzymała zadanie zorganizować obronę od Mironic, poprzez Gorzów Wlkp. i Santok do Górek. Główny wysiłek miała skupić na drogach prowadzące do Gorzowa. Stanowisko dowodzenia dywizji rozbudowano w Różankach. Ugrupowana była w jednym rzucie. Na prawym skrzydle 17 pułk piechoty z 1 i 2/22 pal bronił pasa od Mironic, poprzez Gorzów Wielkopolski, do punktu około 5 km na zachód wzdłuż Warty. Na lewym skrzydle, do Górek, bronił się 13 pułk piechoty z 3/ 22 pal. W odwodzie pozostał 5 batalion szkolny i 6 dywizjon dział pancernych. Działania miały charakter szkoleniowy. Odległość od linii frontu w owym czasie przekraczała 100 km.

20 marca oddziały dywizji rozpoczęły marsz w rejon Wrocławia. Żołnierze przegrupowali się trasą Leszno-Rawicz. Dwa dni odpoczywali w Oporowie. Po dojściu w rejon Wrocławia 5 Dywizja rozbudowała obronę w pierwszym rzucie na prawym skrzydle armii, na rubieży od Brzegu Dolnego do Pęgowa. Sztab dywizji stacjonował w Rościsławicach. Jednostki rozpoczęły przygotowanie do zluzowania jednostek sowieckich blokujących Wrocław. 4 kwietnia zmieniono rozkazy i 5 Dywizja Piechoty pomaszerowała nad Nysę Łużycką. Skończyło się ponad 1000 kilometrowe przegrupowanie dywizji na front.

Natarcie

16 kwietnia o godz. 6:15 2 AWP przystąpiła do operacji łużyckiej. W początkowej fazie w artyleryjskim przygotowaniu natarcia uczestniczyła artyleria dywizji. Wykonywały one ognie na rzecz 8 Dywizji Piechoty. Będąca w II rzucie 5 Dywizja Piechoty o 16:00 przeprawiła się przez Nysę Łużycką po moście drewnianym zbudowanym w rejonie na północ od Nieder Neundorf^[3] i ześrodkowała się w lesie na północy miejscowości. W drugim dniu operacji wzmocniona 16 Brygadą Pancerną i 28 pułkiem dział pancernych weszła do działań zza prawego skrzydła 9 Dywizja Piechoty w kierunku Petershein, Klitten. Do bitwy miała wejść po wschodniej stronie Weißer Schöps, pomiędzy miejscowościami Trebus, na Ober Spreehammer. 17 kwietnia po południu 5 DP odpoczywała pomiędzy Rothenburgiem a wsią Nieder Neundorf. Gen. Świerczewski postanowił wprowadzić dywizje w lukę między 9 a 7 Dywizją Piechoty. Wieczorem o 21:00 wojska otrzymały rozkaz o wejściu do działań wzdłuż rzeki Weißer Schöps. Pułki piechoty trzeba było przegrupować przez rzekę po jednym moście. 13 pułk piechoty miał uderzyć na północ w kierunku Rietschen, a 17 pułk piechoty na zachód. 15 pułk piechoty (bez dwóch batalionów), miał działać na styku 13 i 17 pp. Piechotę silnie wzmocniono czołgami i artylerią.

Ostatecznie dywizja przeszła do działań rano 18 kwietnia. Miała ona prowadzić działania samodzielnie, bez styczności z sąsiadami. Nacierający na północ 13 pp około 10:00, podszedł w rejon wsi Trebus. Do wieczora przeszedł około 11 km. Jego natarcie zostało załamane 2 km przed Rietschen. 17 pułk piechoty nacierał w kierunku zachodnim. Około 10:00 natknął się na silny opór w Sandschunke. Po dwóch godzinach zdobył miejscowość. Późnym wieczorem doszedł do rzeki Schwarzer Schöps i sforsował ją. Około godz. 15, w lukę między 13. a 17 pułkiem piechoty, gen. Waszkiewicz wprowadził 15 pp (bez dwóch batalionów). Do wieczora pułk osiągnął rzekę Schwarzer Schöps. Wieczorem 18 kwietnia między 13 a 15 pp istniała luka o szerokości ok. 9 km. Dywizja pozostawała w rozproszeniu. Każdy pułk walczył samodzielnie. Dowództwo, sztab i pododdziały dywizyjne pozostawały z tyłu za siłami głównymi, osiągając Sandschanke.

19 i 20 kwietnia dywizja miała opanować Rietschen, a następnie wyjść na rubież Konigswartha, Krinitz nad rzeką Schwarzer Schöps. Dywizja nadal walczyła na dwóch oddzielnych kierunkach. 17 pułk piechoty współdziałając z 3/16 BPanc sforsował Szprewę i opanował przyczółek na zachodnim brzegu pod Halbendorf. W tym samym czasie 13 pułk piechoty z 2/16 BPanc, wsparty pięcioma bateriami 22 pal nacierał w kierunku Rietschen. Rano, 20 kwietnia, dowództwo i sztab 5 dywizji znajdowało się w Sandschanke, około 18–20 km od głównych sił nacierających na Drezno.

W pościgu

20 kwietnia 2 Armia WP przeszła do pościgu w kierunku Drezna.

5 dywizja nie wykonała zadania dnia wczorajszego. 20 kwietnia miała opanować rubież Konigswartha, Krinitz. 15 pułk piechoty z baterią 2/22 pal i 1/16 BPanc uderzył w kierunku zachodnim. 17 pułk piechoty, wsparty 1/22 pal, 1/6 dapanc i 3/16 BPanc osiągnął rubież Konigswartha. Na pomocniczym kierunku koło Rietschen 13 pułk piechoty, podporządkowany dowódcy 7 Dywizji Piechoty płk. Mikołaja Prus-Więckowskiego, wsparty pięcioma bateriami artylerii i 2 batalionem czołgów, kończył obejście Rietschen.

21 kwietnia 5 Dywizja Piechoty z 3 pm i 28 bsap otrzymała zadanie wyjść w końcu dnia na rubież: Schmorkau, Neues Lager^[g], Konigsbruck, Grafenhein. Tempo natarcia przewidywało pokonanie około 30 km w ciągu doby. Warunki pościgu był niekorzystne. 16 BPanc odeszła do dyspozycji dowódcy armii, a 3 pułk moździerzy nie był jednostką tak mobilną.

Dywizja nacierała na prawym skrzydle zgrupowania uderzeniowego 2 Armii WP. Najdalej na zachód wysunął się 15 pułk piechoty, który do wieczora osiągnął Laske, natomiast 17 pp został zatrzymany przez przeciwnika pod Kamenz i od wieczora rozpoczął o nią walki. 13 pp po zakończeniu walk w rejonie Rietschen wrócił w podporządkowanie dowódcy 5 DP. Dowodzenie dywizją uległo jednak całkowitej dezorganizacji. Dywizja nacierała zgrupowaniami oddalonymi od siebie o około 50 km. Dowództwo, sztab i część jednostek dywizyjnych znajdowało się w Tauer.

Bitwa budziszyńska

5 dywizja miała rozrzucone pułki we wszystkich zgrupowaniach 2 Armii. W zgrupowaniu uderzeniowym znajdowały się 17 i 15 pułki piechoty, w zgrupowaniu pomocniczym 13 pułk piechoty i wchodzące na Łużyce 1 i 2 batalion 15 pułku piechoty. Na północ od Budziszyna w Tauer – dowództwo, sztab i część jednostek 5. dywizji. Zgrupowanie pod Tauer zostało rozbite przez uderzających Niemców. Odcięty został również 13 pułk piechoty oraz 1 i 2 batalion 15 pułku. Pododdziały te ponownie podporządkowano dowódcy 7 Dywizji Piechoty.

Zniszczenie stanowiska dowodzenia dywizji

22 kwietnia o 6:30, gen. Waszkiewicz polecił we współdziałaniu z 16 BPanc zorganizować obronę na północno-zachodnim skraju Forstgen. Dowódca brygady zdecydował jednak wspólnie z 5 pczc i 28 papanc przeprawić się za Szprewę. Wobec przecięcia dróg odwrotu na zachód, dowódca brygady zmienił zamiar i postanowił uderzyć na północ w kierunku jednostek sowieckich. Uzgodniono współdziałanie 5 Dywizja Piechoty, 16 BPanc i 14 Brygady Artylerii. Utworzono grupę przełamującą i ok. 14:00 uderzono na Niemców. Początkowo uzyskano powodzenie. Wkrótce jednak kontrataki niemieckie rozbiły atakujące grupy polskie, które to już na własną rękę próbowały wyjść z okrążenia.

W tej fazie walki zginęło dowództwo 16 Brygady. W szeregi czołgistów wkradła się panika. Sytuację chwilowo opanował dowódca 5 Dywizji – gen. Waszkiewicz. Próby przedarcia się w kierunku południowym zawiodły. Zorganizowano odwrót, a następnie obronę. W sytuacji całkowitego zagrożenia spalono dokumenty i ustalono plan wychodzenia z okrążenia do rejonu 7 Dywizji Piechoty. Odwrót osłaniały czołgi. W połowie drogi między Forstgen i Weigersdorfem Niemcy otoczyli grupkę polskich żołnierzy, w której znajdował się gen. Aleksander Waszkiewicz. Żołnierze, którzy dostali się do niewoli, w tym i gen. Waszkiewicz, zostali zamordowani^[h].

Z okrążenia wyszło jedynie kilka grup. W jednej z nich był szef sztabu dywizji, ppłk Piotr Wiesieński. Po tygodniu nawiązał on kontakt z dowódcą armii. Ten mianował go nowym dowódcą 5 Dywizji.

Odpieranie niemieckiego przeciwnatarcia

Brak łączności pomiędzy sztabami armii a 5 Dywizją Piechoty oraz dowództwem dywizji a jej pułkami był przyczyną, że rozkazy ze sztabu armii kierowano bezpośrednio do pułków. 23 kwietnia 5 Dywizja nadal walczyła w rozproszeniu. Oddzielnie pułki piechoty, oddzielnie rozbite grupy pododdziałów dywizyjnych. 15 pułk piechoty miał we współdziałaniu z 8 Dywizją ubezpieczać prawe skrzydło wojsk w rejonie Kamenz, 17 pp został podporządkowany 1 KPanc, a 13. – 7 Dywizji. 17 pp z 1/22 pal miał opanować miasteczko Sdier. W drodze do miasta, pułk współdziałał z sowiecką piechotą i 4 BPanc. Do Skier nie doszedł. 3/15 pp po dojściu do Quoos, zorganizował obronę okrężną. Tuż po przybyciu do miejscowości otrzymał rozkaz powrotu w rejon Kamenz transportem samochodowym. Reszta pułku przegrupowała się pieszo. Pododdziały piesze i konne, w tym artyleria pułkowa, dołączyła do 3 bp o świcie 24 kwietnia.

24 kwietnia 17 pp walczył w rejonie Kauppa, o po jego odrzuceniu zajął podstawy wyjściowe do uderzenia w kierunku Sdier. Po całodziennych krwawych walkach z 1/22 pal i czołgami 4 Brygady Pancernej okopał się na rubieży Zschillichau-Sdier. Zaczęło brakować amunicji, paliwa i żywności. 25 kwietnia pułk otrzymał zadanie opanowania Sdier. Sukcesy odniesione w ciągu dnia zniwelowały niemieckie kontrataki. Ostry kryzys w bitwie budziszyńskiej spowodował potrzebę ściślejszego organizowania obrony. Pułk otrzymał zadanie oderwania się od nieprzyjaciela i przygotowania się do dalszej walki w miasteczku Radibor.

Walczący samodzielnie w obronie 15 pp, 24 kwietnia odpoczywał. Oprócz 9 Dywizji, były to jedynie wojska ze zgrupowania uderzeniowego 2 Armii WP pozostające pod Dreznem. 25 i 26 kwietnia przed frontem pułku również było spokojnie. 26 kwietnia pułk otrzymał rozkaz o przejściu 5 Dywizji Piechoty do odwodu armii. Po południu wyruszył trasą: Laske – Rolbitz – Eutrich i wieczorem doszedł do przedmieść Konigswarthy. Tam po raz pierwszy w walkach na Łużycach połączyły się wszystkie grupy 15 pp. Również jednostki podległe dowódcy 7 Dywizji Piechoty weszły z powrotem w podporządkowanie dowódcy 5 DP i skierowane w rejon ześrodkowania dywizji w okolice Konigswarthy. 26 kwietnia kolumna samochodów przywiozła również bataliony 15 pp ze wzmocnieniem. Najdłużej poza dywizją walczył 17 pp, podporządkowany dowódcy 1 KPanc. W nocy z 25/26 kwietnia ruszył w kierunku Radiboru. Jednak z uwagi na nowe zagrożenie, skierowano pułk w kierunku wsi Lomske. O świcie pułk został silnie zaatakowany przez piechotę i czołgi nieprzyjaciela. Walka trwała 2 godziny, po czym pułk przeprowadził kontratak w kierunku wsi Crosta.

W obronie

26 kwietnia dowódca 2 Armii WP zdecydował się przejść całością sił do obrony na linii: wzg.172,7, Thonberg, Sdier, Kreba. 5 Dywizja Piechoty stanowić miała odwód armii i rozwinąć się na rubieży: Zescha, Holschdubrau – Draben – frontem na południe. Poza dywizją pozostawał już tylko 17 pp, wzmocniony 1/22 pal. Dołączył w nocy z 28/29 kwietnia. Na korzyść 5 Dywizji Piechoty działały: 2 pułk moździerzy, 3 Brygada Pancerna, 25. i 28 pułk artylerii pancernej oraz 5 pczc. Odtworzono też dowództwo i sztab dywizji. Dowódcą został ppłk Piotr Wiesieński.

W pasie obrony dywizji znajdowały się też radzieckie: 14 Brygada Artylerii i 98 Pułk Moździerzy Gwardii. Około 16:00 na 15 pp uderzył niemiecki oddział pancerny. Atak odparto. 28 i 29 kwietnia kontynuowano obronę. Do dywizji powrócił 17 pułk piechoty. Skuteczność obrony zwiększał ogień artylerii i zapory inżynieryjne.

Nowe dowództwo dywizji pierwszy pełny rozkaz bojowy wydało 30 kwietnia o 16:00. Oddziały dywizji zajęły rubież: Zescha – wzg. 149,0 – Holschdubrau – wzg. 174,0. Ugrupowanie w dwa rzuty. W pierwszym 15 pułk piechoty wsparty 10 czołgami i 7 działami pancernymi, oraz 50 pułkiem artylerii haubic i 3 pułkiem moździerzy, obok 13 pułk piechoty wsparty 44 pah i 22 pal. W drugim rzucie działał 17 pułk piechoty.

Od 28 kwietnia do 4 maja 5 Dywizja pozostawała w obronie.

4 maja wojska polskie otrzymały zadanie do „operacji praskiej”. Zgodnie z planem Polacy mieli przejść do natarcia 8 maja. Z uwagi na niewielki opór wroga przeszły dzień wcześniej. Dowódca 2 Armii WP zdecydował przełamać obronę na 11 km odcinku Kamenz-Casslau trzema dywizjami (w tym 5 Dywizja Piechoty). Na 25 km kierunku pomocniczym działać miały 8. i 7 Dywizja Piechoty. 4 maja 5 DP przekazała odcinek obrony 8 Dywizji Piechoty i następnego dnia ześrodkowała się w rejonach: sztab dywizji i 17 pp w rejonie Konigswarthy, 13 pp w Neu Steinitz, 15 pp w rejonie Commerau Truppen, 22 pal w lesie na północ od Caminau.

5 maja w godzinach rannych szef sztabu 2 Armii gen. Józef Sankowski przesłał wojskom nowe zadanie. W tym dniu dowództwo dywizji objął płk Stanisław Kupsza. 5 Dywizja Piechoty miała ześrodkować się do rana 6 maja w rejonie Truppen-Cunnewitz. Dowódca zdecydował atakować 17 i 15 pp w pierwszym rzucie. 13 pp stanowił drugi rzut. Dywizję wspierały: 2/16 BPanc, dwie baterie 28 papanc, 6 BAL 7BAH oraz 32 bsap. Natarcie rozpoczęło się 7 maja o 7:30 półgodzinnym przygotowaniem artyleryjskim. Przeciwnik wycofywał się. Około 11:00 przed piechotę wyszły czołgi 1 Korpusu Pancernego. W rejonie Rorki żołnierze natrafili na groby rozstrzelanych przez Niemców żołnierzy batalionu sanitarnego 9 Dywizji Piechoty. Do wieczora czołowe pułki dywizji osiągnęły Taschendorf i Stacha. 8 maja tempo natarcia spadło. Zachodziła konieczność zwalczania drobnych grup nieprzyjaciela. Do wieczora dywizja miała osiągnąć Łabę. Zadania dnia jednak nie wykonała. 9 maja dywizja nacierała wzdłuż Łaby. Po przejściu 9 DP do drugiego rzutu, stała się prawoskrzydłową dywizją zgrupowania uderzeniowego armii. W tym dniu przekroczyła też granicę niemiecko-czeską. Szczególnie duże kłopoty stanowiło pokonywanie tras górskich przez niedoświadczonych kierowców. 9 maja również nie udało się osiągnąć nakazanego rejonu. 10 maja realizowano pościg w kierunku południowym. Dywizja osiągnęła Litomerice i tam 11 maja 1945 zakończyła działania wojenne.

W działaniach na Łużycach dywizja straciła 1250 żołnierzy, w tym 598 poległo (68 oficerów, 155 podoficerów i 375 szeregowych); 92 zmarło z ran (133 oficerów, 20 podoficerów i 59 szeregowych); 32 zmarło z chorób (16 oficerów, 1 podoficer i 15 szeregowych); życie w wypadkach utraciło 26 (5 oficerów, 9 podoficerów i 12 szeregowych); 426 zaginęło bez wieści (54 oficerów, 117 podoficerów i 255 szeregowych), 76 odnalazło się po wojnie; 2500 żołnierzy odniosło rany lub kontuzje^[6].

Sztandar, ufundowany przez społeczeństwo miasta Łukowa i powiatu łukowskiego został wręczony dywizji w Łukowie 26 listopada 1944 roku. Gen. Aleksander Waszkiewicz przyjmując sztandar z rąk miejscowych przedstawicieli złożył ślubowanie, że „dywizja nie spocznie, dopóki zwycięskie sztandary polskie nie załopocą nad Berlinem”^[7].

Opis sztandaru

Płat o wymiarach 90x93 cm, obszyty z trzech stron frędzlą żółtą, przymocowany do drzewca przy pomocy 17 kółek metalowych. Drzewce z jasnego, politurowanego drewna, z dwóch części skręcanych za pomocą okuć stalowych. Na drzewcu gwoździe pamiątkowe wbite podczas uroczystości wręczania sztandaru. Głowica w kształcie orła wspartego na cokole skrzynkowym z cyfrą „5”. Do drzewca przymocowane dwie wstążki o barwach biało-czerwonych^[7].

Strona główna

Czerwony krzyż kawalerski; pola między ramionami krzyża białe. Pośrodku orzeł haftowany biało-szarą i czarną nicią^[i] w otoku żółto haftowanego wieńca laurowego. Na dolnym ramieniu krzyża, haftowana żółtym jedwabiem, data zaprzysiężenia dywizji: „22.X. 1944”. Na białych polach haftowane żółtą nicią, w otoku wieńców laurowych, cyfry i inicjały pułków wchodzących w skład dywizji: „13 P.P.”; „15 P.P.”; „17 P.P.”; „22 P.A.L.”^[7].

Strona odwrotna

Rysunek jak na stronie głównej. Pośrodku haftowany żółtą nicią napis: „HONOR I OJCZYZNA” w otoku wieńca laurowego. Na ramionach krzyża napis: „PIĄTA DYWIZJA PIECHOTY”. Na białych polach haftowane kontury tarcz i herb Łukowa^[7].

W pierwszym dniu bez walki żołnierze dywizji porządkowali oporządzenie, czyścili broń, zbierano porzuconą broń niemiecką, brano do niewoli jeńców. W drogę powrotną do kraju dywizja wyruszyła 13 maja 1945. Maszerowała trasą: Benesow-Kamenice-Krasna Lipa Rumburg-Neugersdorf. 15 maja ześrodkowała się w rejonie Zgorzelca. 16 i 17 maja żołnierze odpoczywali. 30 samochodów oddano do dyspozycji pododdziałów zbierających broń i amunicję. Ich miejsce zajmowały „nieetatowe środki transportu”. 17 maja odbyły się uroczystości związane z zakończeniem wojny. Rozpoczęły się mszą za poległych, a kończyły defiladą.

Rozkaz dowódcy 2 Armii WP Nr 17 z 19 maja 1945 nakazywał 5 Dywizja Piechoty z dniem 20 maja 1945 przystąpić do obsadzenia granicy państwowej^[j] na odcinku od Gryfina do Słubic. Sztab dywizji nakazano rozmieścić w Myśliborzu.

Pułkom piechoty przydzielono do ochrony następujące odcinki granicy:

• 13 pułk piechoty – od Gryfina do Szumiłowa
• 15 pułk piechoty – od Szumiłowa do Orzechowa – sztab w Barwicach (Mieszkowice)
• 17 pułk piechoty – od Orzechowa do Słubic – sztab w Łamierzycach

Na podstawie kolejnego rozkazu dowódcy 2 Armii WP Nr 18 z 27 maja 1945^[k] dywizja przystąpiła do obsadzenia granicy państwowej w pasie: ujście rzeki Rurzycy do Odry – ujście Nysy Łużyckiej do Odry. Na miejsce postoju dowództwa wyznaczono Krzeszyce

• 15 pułk piechoty ochraniał odcinek Grossneuendorf – Dębno (sztab w Barwicy)
• 17 pułk piechoty ochraniał odcinek Dębno – Słubice (sztab w Ośnie)
• 22 Pułk Artylerii Lekkiej ześrodkowany we wsi Krasnołęg

Pod koniec sierpnia 1945 dywizja przekazała odcinek Krajnik – Kostrzyn 12 Dywizji Piechoty, a przyjęła zaś na lewym skrzydle od 11 Dywizji Piechoty odcinek do Mielna. W listopadzie wszystkie oddziały dywizji przeszły do stałych pokojowych garnizonów. Ochronę granicy przejęły Wojska Ochrony Pogranicza.

Akcja osiedleńcza

W czerwcu i lipcu dywizja uczestniczyła w akcji wysiedlania Niemców za Odrę. Od lipca do października jednym z głównych zadań wykonywanych przez jej żołnierzy były prace rolne. W końcu czerwca wydano też pierwsze dokumenty dotyczące osadnictwa wojskowego. Obszar zainteresowania dywizji stanowił Obwód Osiedleńczy nr 2. Jego inspektorem obwodowym mianowano płk. Kupsza, a inspektorami powiatowymi – dowódcy pułków piechoty. Pierwszymi osadnikami byli demobilizowani ponad 40-letni żołnierze.

Referendum i wybory do sejmu

29 marca 1946 kraj podzielono na 14 stref zwalczania „politycznego i zbrojnego militarnego podziemia”. Dowódca 5 Dywizji Piechoty odpowiadał za 11 strefę – województwo poznańskie. Pułki dywizji całością lub częściami przegrupowywano też na wschodnie lub południowo-wschodnie tereny kraju, gdzie pełniły służbę ochronną w okresie „referendum”. M.in. 15 pp operował w tym czasie w rejonie Bielska Podlaskiego. W okresie przygotowań do wyborów do Sejmu, skierowano z dywizji grupy ochronne w rejon Miechowa i Bochni.

Dywizja w akcji „Wisła”

W okresie akcji „Wisła” 5 Dywizja Piechoty wystawiła zbiorczy pułk piechoty (5) pod dowództwem ppłk. Władysława Wróblewskiego. Jego pododdziały sformowanie były ze składu różnych jednostek. 1 batalion i kompanię operacyjną wystawił 17 pp, 2 batalion – 22 pal, a 3 batalion – 13. i 15 pp. W połowie kwietnia zakwaterowano 5 pułk zbiorczy w Międzyrzeczu, skąd 19 kwietnia odjechał do Żurawicy. Jako część Grupy Operacyjnej „Wisła” wszedł w podporządkowanie dowódcy 9 Dywizji Piechoty. 26 lipca, po walkach, wrócił do Międzyrzecza.

Czerwiec 1956

W czerwcu 1956 roku oddziały dywizji ćwiczyły na poligonie Wędrzyn. 28 czerwca dowódca dywizji otrzymał zadanie wykonać marsz do Poznania. 29 czerwca do 4:50 jednostki weszły do miasta i przystąpiły do ochrony budynku Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, koszar 10 pułku KBW, Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego, Fabryki Nawozów Sztucznych, Fabryki Rowerów, Fabryki Przetworów Ziemniaczanych i Fabryki Opon „Stomil”. 5 Dywizja Piechoty wydzieliła też odwód dowódcy korpusu i rozmieściła go na Ławicy^[8].

Rozkaz Naczelnego Dowódcy WP Nr 133 z 2 czerwca 1945 podporządkowywał 5 Dywizję Piechoty dowódcy 1 Korpusu Armijnego. Rozkazem Naczelnego Dowódcy WP Nr 00510 z 5 września 1945, 5 Dywizję Piechoty podporządkowano dowódcy Poznańskiego Okręgu Wojennego.

Na etaty pokojowe dywizja przeszła na podstawie rozkazu Naczelnego Dowódcy WP Nr 0305/Org. z 10 listopada 1945^[9]. Zmniejszono wtedy stan liczbowy dywizji do 5500 żołnierzy. Rozformowaniu uległy:

• 5 samodzielny batalion sanitarny
• 5 samodzielna kompania zwiadowcza
• samodzielny szkolny batalion piechoty
• 5 samodzielna kompania Obrony Chemicznej
• samodzielny pluton Dowództwa Artylerii Dywizyjnej
• 7 samodzielny ambulans weterynaryjny
• 8 piekarnia polowa
• Ruchomy Warsztat Taborowo – Mundurowy

Na podstawie rozkazu MON Nr 0045/0rg z 17 maja 1951 dywizja została przeformowane na etaty 2/119-2/128 (typu A) o stanach 8018 żołnierzy oraz 160 pracowników cywilnych (do końca 1951 r. miała funkcjonować w stanach zmniejszonych, 7857 żołnierzy i 160 pracowników cywilnych). Dywizję też wydatnie wzmocniono. W jej skład wszedł daplot z 18 armatami plot. W pułkach utworzono kompanię plot liczącą 12 km plot oraz baterię artylerii samobieżnej z 4 (czas „W” 6) działami SU-76 i baterię artylerii z 4 armatami ZiS-30. W batalionach utworzono pluton plot z 4 km plot oraz wprowadzono ponownie (wycofane w końcu lat czterdziestych) armaty 45 mm wz 37/42, zwiększono nasycenie bronią maszynową. Na etatowym wyposażeniu dywizji piechoty typu A było: 12 dział samobieżnych SU-76 (etat „W” – 18 sztuk), 78 dział, 18 armat plot, 99 moździerzy oraz 650 ciągników i samochodów (etat „W” 1154 pojazdy).

W 1949 dywizja stacjonowała w następujących garnizonach:

• Dowództwo – Międzyrzecz
• 13 pułk piechoty – Międzylesie
• 15 pułk piechoty – Skwierzyna
• 17 pułk piechoty – Międzyrzecz
• 22 pułk artylerii lekkiej – Sulechów
• 6 dywizjon artylerii przeciwpancernej – Sulechów
• 14 batalion saperów – Międzyrzecz
• 39 batalion łączności – Międzyrzecz
• 9 bateria przeciwlotnicza – Cibórz

• 23 kompania obrony przeciwchemicznej – Międzyrzecz
• 25 kompania rozpoznawcza (zwiadu) – Międzyrzecz
• pluton samochodowo – transportowy – Międzyrzecz

Jesienią 1950 część jednostek wojskowych przedyslokowano:

• Dowództwo dywizji z Międzyrzecza do Sulęcina (ul. Narutowicza)
• 39 batalion łączności z Międzyrzecza do Sulęcina (ul. Narutowicza)
• 25 kompanię zwiadu z Międzyrzecza do Wędrzyna
• 23 kompanię obrony przeciwchemicznej z Międzyrzecza do Wędrzyna
• 6 dywizjon artylerii przeciwpancernej z Sulechowa do Wędrzyna

Dowódcy dywizji^[10] :

• płk Gabriel Walikowski 29 lipca – 3 września 1944
• płk (gen. bryg.) Aleksander Waszkiewicz 13 września 1944 – 24 kwietnia 1945^[3]
• cz.p.o. płk Piotr Wiesieński (AR) 24 kwietnia 1945 – 4 maja 1945
• płk Stanisław Kupsza 4 maja 1945 – 12 grudnia 1945
• płk Jan Siewko (AR) 12 grudnia 1945 – 7 sierpnia 1946
• gen. bryg. Stanisław Grodzki 7 sierpnia 1946 – 16 listopada 1946
• płk dypl. Stanisław Habowski 16 listopada 1946 – 13 września 1947
• płk Kazimierz Ilnicki (AR) 13 września 1947 – 3 listopada 1948
• ppłk Napoleon Naruszewicz (AR) 3 listopada 1948 – 2 lutego 1950
• ppłk Grzegorz Derus (AR) 2 lutego 1950 – 26 września 1951
• ppłk Franciszek Bąk 26 września 1951 – 26 maja 1952
• płk Józef Sobiesiak 26 maja 1952 – 11 października 1955
• płk Józef Dziadura 11 października 1955 – 7 grudnia 1956
• płk Florian Siwicki 7 grudnia 1956 – 31 października 1957

Oficerowie sztabu dywizji

• Zdzisław Bobecki

• JW 1586 – Dowództwo 5 Dywizji Piechoty (1946 – 1957)

Międzyrzecz ul. Wojska Polskiego (1945 – 1950)

Sulęcin, ul. Narutowicza (do 1957)

• JW 2635 – 12 Kołobrzeski pułk piechoty(1950 – 1957)
• JW 2462 – 13 pułk piechoty (1946 – 1950)
• JW 1594 – 15 pułk piechoty (1946 – 1957)
• JW 1042 – 17 pułk piechoty (1946 – 1957)
• JW 3309 – 18 pułk czołgów i artylerii pancernej (1955 – 1957)
• JW 2716 – 22 pułk artylerii lekkiej
• JW 2716 – 22 pułk artylerii
• JW 2896 – 122 pułk artylerii lekkiej (1953 – 1955)
• JW 1204 – 6 pułk artylerii lekkiej (1950 – 1955)
• JW 1204 – 6 pułk artylerii (1955 – 1957)
• JW 2465 – 6 dywizjon artylerii przeciwpancernej (1946 – 1957)
• JW 1517 – 26 dywizjon artylerii przeciwlotniczej (1951 – 1955)
• JW 1517 – 128 pułk artylerii przeciwlotniczej (1955 – 1957)
• JW 2726 – 14 batalion saperów (1946 – 1957)
• JW 3141 – 39 batalion łączności (1949 – 1957)
• JW 1028 – 25 batalion rozpoznawczy (1955 – 1957)
• JW 1070 – (5) Dywizyjny Punkt Zaopatrzenia (1955 – 1957)
• JW 1202 – 51 batalion medyczno – sanitarny (1955 – 1956)
• JW 1633 – (36) Ruchomy Warsztat Naprawy Samochodów (1951 – 1957)
• JW 1662 – 116 Ruchomy Warsztat Naprawy Sprzętu (1955 – 1957)
• JW 3100 – 53 Batalion Samochodowo – Transportowy (1955 – 1957)

• Wanda Bigoszewska, Henryk Wiewióra: Sztandary ludowego Wojska Polskiego 1943 – 1974. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1974.
• Edward Kospath-Pawłowski, Cyprian Wilanowski (red.): 5 Dywizja Piechoty w dziejach oręża polskiego. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1997. ISBN 83-87103-20-9. OCLC 177308632.
• Jerzy Kajetanowicz. Wojsko polskie w wydarzeniach poznańskich 1956 roku. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 5, 2006. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281. 
• Jerzy Kajetanowicz: Polskie wojska lądowe 1945-1960: skład bojowy, struktury organizacyjne i uzbrojenie. Toruń; Łysomice: Europejskie Centrum Edukacyjne, 2005. ISBN 83-88089-67-6.
• Paweł Piotrowski: Śląski Okręg Wojskowy. Przekształcenia organizacyjne, 1945-1956. Warszawa: Wydawnictwo TRIO: Instytut Pamięci Narodowej, 2003. ISBN 83-88542-53-2.
• „Dowódcy 5 Saskiej Dywizji Piechoty”, Wyd. Gubin, lipiec 1988 r., s. 43.
• Stanisław Komornicki: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. T. 1: Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego: formowanie, działania bojowe, organizacja, uzbrojenie, metryki jednostek piechoty. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1968.
• (red.) Stanisław Stąpor: Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska Polskiego w latach 1943–1945. Szkolenie, przegrupowania i działania bojowe 2 Armii WP. Wybór materiałów źródłowych. Tom III. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1965.
• Wiesław Mąsior: Dowódcy dywizji Wojska Polskiego. Profesjonalne Forum Wojskowe. Serwis-militarny.net, 2005. [dostęp 2018-02-05].
• Kazimierz Sobczak (red.): Encyklopedia II wojny światowej. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.