Religia Mongołów – Wikipedia, wolna encyklopedia

Religia Mongołów – zespół wierzeń ludów stepowych w Azji. Wraz z podbiciem przez Mongołów bardziej cywilizowanych narodów szamanizm ustąpił miejsce religiom monoteistycznym. W wielkim chanacie chińskim zapanował buddyzm, duże wpływy zyskało też chrześcijaństwo obrządku nestoriańskiego. W Iranie Hulagidów, mimo wpływu nestorianizmu, po długiej walce pod koniec XIII wieku zapanował islam. Podobnie rzecz się miała ze Złotą Ordą i chanatem Czagatajów, które jeszcze wcześniej stały się krajami muzułmańskimi. Szamanizm uległ zapomnieniu, utrzymał się tylko w pierwotnej Mongolii.

Wzmianki w najstarszych kronikach chińskich wskazują, że zamieszkała obszary dzisiejszej Mongolii i sąsiednie terytoria ludność, jak Hunowie, Xianbei, Rouran oraz Turkuci, wyznawała szamanizm^[1]. Oddawano cześć zjawiskom astronomicznym, zmarłym przodkom, wierzono w duchy, wróżby i moc szamanów. Z zachowanych w kamieniu inskrypcji władców Tuklie odcyfrowano imiona bóstw nieba – Tengri, ziemi i wody – Jer-Sub oraz opiekunki porodu i potomstwa – Umaj^[2].

W początkowym okresie istnienia imperium mongolskiego w społeczeństwie dominował szamanizm. Religia ta jednak nie miała dominującej pozycji w kręgach rządzących. Zdaje się to potwierdzać Tajna historia Mongołów, która wspomina o zamordowaniu szamana Teb Tengri. Prócz tego źródło nie zawiera wiele informacji o wierzeniach Mongołów^[2].

W Tajnej historii Mongołów wymienione zostały dwa najważniejsze bóstwa Mongołów: Niebo i Ziemia. Mongołowie wierzyli też w duchy i moc szamanów. Praktyki szamańskie zostały opisane we fragmencie o chorobie Ugedeja, podczas której wróżono z wnętrzności zwierząt, podawano różne napoje i odmawiano zaklęcia. Ich działanie było wzmacniane ofiarami i modlitwami chorego^[3]. Mongołowie wierzyli w sny^[4]. Tajna historia Mongołów podaje skąpe informacje o stałych uroczystościach, jak np. szesnasty dzień pierwszego miesiąca lata, który był jednocześnie dniem pełni księżyca, obchodzony jako święto, choć nie wiadomo nic o jego charakterze^[5].

Autor Zbioru kronik, perski historyk Raszidoddin, na przełomie XIII i XIV wieku opisał w swoim dziele umiejętności, które przypisywano szamanom. Według niego szamani potrafili leczyć, a jeden z najpotężniejszych, Teb Tengri, przepowiadał przyszłe wydarzenia, lewitował i umiał porozumiewać się z duchami. Umieszczając w swoim dziele genealogię współczesnych mu rodów tureckich, które wywodziły się od legendarnego Oguz-chana, historyk przypisał każdemu z nim totem. Były to głównie ptaki drapieżne^[2].

Pierwszymi Europejczykami, którzy informują o Mongołach, Tatarach oraz ich wierzeniach, są bracia dominikańscy Ryszard i Julian. Prowadzili oni w latach trzydziestych XIII wieku misję chrystianizacyjną na Wielkich Węgrzech nad Wołgą. Julian pisze o tradycji nienadeptywania przez próg w jurcie mongolskiej. Inne informacje dominikańskie są lakoniczne i ogólnikowe^{[potrzebny przypis]}.

Poseł papieski Jan di Piano Carpini na dwór wielkiego chana Mongołów w latach 1245–1247 sporządził po swoim pobycie obszerną relację. Przedstawił wierzenia Mongołów na podstawie własnych obserwacji w napisanej przez siebie Historii Mongołów w rozdziale trzecim pt. O kulcie Boga, o tym co uważają za grzechy, o przepowiedniach, oczyszczaniu się i obrzędzie pogrzebowym^[6]. W porównaniu z relacjami innych europejskich podróżników, jak Marco Polo czy Wilhelm z Rubruk, jest to najbardziej pełny opis dotyczący religii Mongołów^[2].

Bóg Mongołów był stworzycielem oraz dawcą dóbr i kar. Jego wyznawczy nie modlili się do niego i nie mieli określonych ceremonii religijnych. Mongołowie wierzyli w moc idoli, wykonanych z wojłoku i jedwabiu. Kukły z wojłoku ustawiane były przed jurtami^[2]. Przed nimi kładziono przedmioty również z wojłoku, ukształtowane na podobieństwo wymion, ufając, że dzięki temu ochronią bydło i zwiększą przychówek i udój. Czcili także nieokreślone w relacji przedmioty z jedwabiu, które umieszczali przed wejściem do domostwa. Kradzież z miejsca, gdzie położony został dany przedmiot, była karana śmiercią. Podobne idole umieszczane były nad leżem chorego dziecka. Dowództwo wojskowe w jurcie trzymało wypchaną słomą bądź sianem skórę kozła. Idolom składano ofiary z pierwszego mleka oraz jedzenie lub napój przed każdym posiłkiem. Po uboju bałwanowi dawano serce, które po nocy gotowano i spożywano^[7].

Deifikowano Czyngis-chana, któremu wykonywano idola i umieszczano na wozie przed domostwem. Potem składano mu dary, w tym narowiste konie i inne zwierzęta. Takim zwierzętom w razie ich późniejszego zabijania starano się nie łamać kości, które należało spalić. Czyngis-chanowi oddawano cześć boską, wyrażoną w pokłonach w stronę południową. Również podbitym możnym kazano kłaniać się w podobny sposób. Wierzono w boskość księżyca, ognia, wody i ziemi, ofiarując im głównie przed porannym posiłkiem pierwociny pożywienia i napoju^[8]. Poza tym relacja Carpiniego skupia się na opisie przesądów, jak np. niestawianie nóg na progu jurty^[9], niewkładanie noża lub siekiery do ognia, bowiem osłabia ducha ognia, niezabijanie młodych ptaków, łamanie kości o kość oraz wylewanie napoju na ziemię^[2]. Wierzono w oczyszczającą przed złem moc ognia^[10]. Carpini wspomina o obrzędach pogrzebowych i dwóch cmentarzach, pochówku chanów i ludzi niezamożnych^[11]. Wzmiankuje także o bogu Itoga^[12].

Dzieło podróżnika na dwór chana mongolskiego C. de Bridii Historia Tartarorum uzupełnia relację Carpiniego. Podobnie jak Carpini pisze, że Mongołowie czcili wiele bożków w postaci idoli, składając im w ofierze przeznaczone na ubój zwierzęta. Wspomina również o zasadzie niełamania kości. Mongołowie oddawali bogom pokłon w południe, zmuszając do tego również jeńców. Wzmiankuje o pochówkach z tą różnicą, że bogaci według niego grzebani byli w stepie w pozycji siedzącej. Nad nimi rozkładano namiot, gdzie ustawiano miski z mięsem i kobylim mlekiem oraz srebro i złoto. Koń zmarłego był zjadany przez przyjaciół, a skóra wierzchowca wypychana słomą i umieszczana na słupie. Według Bridii w kraju Mongołów istniały dwa strzeżone cmentarze dla ubogich i zamożnych. Ciała poległych wojowników niezależnie od miejsca śmierci sprowadzano i grzebano na nekropolii^{[potrzebny przypis]}.

Benedykt Polak w swojej krótkim sprawozdaniu pisze o kulcie i oddawaniu czci złotemu posągowi Czyngis-chana w obozie Batu. Czyngis-chan przedstawiony był jako idol ze złota, któremu kłaniano się. Posąg ten był elementem kultu przodków widocznego w szamanizmie^{[potrzebny przypis]}.

W korespondencji chanów mongolskich do papieża znajdują się informacje o religii Mongołów. Gujuk podaje w swoim liście, że panuje z mocy Wiecznego Nieba^[13]. Podobne wzmianki znajdują się w listach Gujuka do Bajdżu Nojana^[14].

Jednym z najważniejszych źródeł zachodnich tyczących się Mongołów jest Opisanie świata Marco Polo. Powstało ono pod koniec XIII wieku. Włoski kupiec przebywał kilkanaście lat w Mongolii i był zaufanym doradcą wielkiego chana Kubiłaja. Opis religii Mongołów według Marca Polo uzupełnia wcześniejsze relacje europejskie Jana Plano de Carpiniego i Wilhelma Rubruka. Został zawarty w rozdziale Tu opowiada się o bogu Tatarów i o ich religii.

Mongołowie wierzyli w najwyższe bóstwo, modląc się o zdrowie i spalając na jego cześć kadzidła i wonności. Bóg ziemi Natigaj (tożsamy ze wspomnianym przez Carpiniego Itogą), któremu oddawano pokłony, strzegł rodziny, trzody i zboża. Przedstawiano go jako idola z filcu w otoczeniu małżonki i dzieci. Żonę umieszczano po jego lewej stronie, dzieci na przodzie. Przed spożywaniem posiłku Mongołowie pocierali idolom wargi mięsem. Wierzono w demony, którym składano ofiarę z wylewanego za drzwi rosołu.

W innych rozdziałach Marco Polo przytacza opisy obchodzonych świąt. Nowy rok świętowano w lutym. W tym dniu wielki chan i poddani zakładali białe szaty, które były symbolem dobrego roku. Poza nowym rokiem istniało trzynaście comiesięcznych świąt, podczas których zakładano szaty w wyznaczonych kolorach. Mongołowie obawiali się kar boskich, których przejawem był piorun. Dla przykładu, jeśli piorun uderzył w stado, to chan na trzy lata zrzekał się dziesięciny. Wierzyli we wróżby, odwoływali się do astrologii.

Nowe wiadomości Marco Polo dostarczył o pochówkach wielkich chanów, których grzebano na górze Ałtaj. Podczas konduktu żałobnego żołnierze zabijali napotkanych po drodze ludzi i konie, wierząc, że w świecie pozagrobowym będą służyć zmarłemu^{[potrzebny przypis]}.

Najstarszych wierzeń nie da się zrekonstruować, jednak późniejsze rytuały pozwalają sądzić, że był to szamanizm, o czym świadczą pozostałości ceremonialne, jak oddawanie czci żywiołom. Dawni nomadowie czcili zjawiska przyrody pod postacią duchów. Ich imiona były nazwami pospolitymi. Najwyższym bóstwem był Tengri – Wieczne Błękitne Niebo (Möngke Köke Tengri). Itoga, nazywany przez Marco Polo Natigaj, był bóstwem opiekuńczym stad, plonów i dzieci. Żeńskim bóstwem ziemi była Eke Etügen – Matka-Ziemia^[10].

Po opanowaniu państwa Turkutów przez Ujgurów na przełomie VIII–IX wieku na obszary dzisiejszej Mongolii za pośrednictwem chińskim sprowadzono sogdyjskich misjonarzy manichejskich. Nowa religia wywarła wpływ na życie polityczne i kulturowe, jak np. przyjęcie pisma sogdyjskiego. Gdy w IX–X wieku Ujgurów zastąpili Kirgizi, w Mongolii przywrócono szamanizm. Ugurowie, odepchnięci na zachód, poznali buddyzm, który z czasem zastąpił manicheizm. Od V wieku na wschód przybywali misjonarze nestoriańscy. Na przełomie XII–XII wieku takie plemiona, jak Najmanowie i Kereici, wyznawali w większości tę religię. W Kaszgarze powstała nestoriańska metropolia. Nestoriański władca Kereitów, To'orił Ong-chan, miał być pierwowzorem dla europejskiej legendy o Księdzu Janie^[15].

W okresie imperium mongolskiego większość nomadów wyznawała szamanizm, w granicach państwa jednak panowała tolerancja religijna. Duchowieństwo nie miało wpływu na politykę, niemniej władcy mongolscy najczęściej mieli w swoim otoczeniu wysłanników wszystkich istniejących na ich obszarze religii. Lamaizm Mongołowie poznali za pośrednictwem Chin. W okresie imperium mongolskiego ta religia była przez nich faworyzowana. Po upadku państwa mongolskiego jej wpływ osłabł. Dopiero pod koniec XVI wieku w postaci zreformowanej rozpowszechnił się na obszarze Mongolii aż do Turkiestanu Wschodniego^[16].

W zachodniej części stepów azjatyckich przed podbojami arabskimi współistniały różne religie. Dominował zaratusztrianizm, rozpowszechniony był szamanizm. Buddyzm pojawił się na przełomie III–II wieku p.n.e., gdy powstało Królestwo Greko-Baktryjskie. Rozkwit tej religii przypadł na II wiek p.n.e. – III wiek n.e. w okresie państwa kuszańskiego, a schyłek nastąpił w III–VII wieku wraz z osłabieniem panowania Sasanidów. W VIII wieku za pośrednictwem Chin do Turkiestanu Zachodniego przeniknęła sogdyjska odmiana manicheizmu. W XII–XIII wieku rozpowszechnił się nestorianizm. Od VIII wieku trwały podboje arabskie, których skutkiem było wprowadzenie islamu^[17].

Źródła

• Гуюк, Письмо тирана Римини папе римскому, Восточная Литература. Средневековые исторические источники Востока и Запада.
• Іоаннъ де Плато Карпини, Исторія монгаловъ = Вильгельмъ де Рубрукъ, Путешествіе въ восточныя страны, С-Петербургъ 1911.
• Сокровенное сказание Монголов, tł. С. А. Козин. Библиотека Гумер – история.

Opracowania

• Zarys dziejów religii, JózefJ. Keller (red.), JózefJ. Bielawski, Warszawa: „Iskry”, 1986, ISBN 83-207-0849-4, OCLC 830217472 . Brak numerów stron w książce
• Вернадский Г. В., Монголы и Русь, Gumilevica.