Włosko-polskie związki literackie – Wikipedia, wolna encyklopedia

Włosko-polskie związki literackie – pierwsze informacje na temat wzajemnych stosunków literackich Polski i Włoch pochodzą ze źródeł hagiograficznych. Obecnie kontakty z kulturą włoską uważane są za najbogatsze ze wszystkich związków Polski z kulturami europejskimi.

W czasach średniowiecza związki literackie Polski i Włoch były podtrzymywanie dzięki osobom związanym z organizacjami kościelnymi, gdyż we Włoszech znajdowały się główne ośrodki władz kościoła.

Pierwsze informacje na temat Polski i Polaków oraz Włochów w Polsce można znaleźć w żywotach świętych. Żywot pierwszy św. Wojciecha powstał między rokiem 998 a 1003, zaś jego autorem mógł być Jan Kanapariusz, benedyktyn z opactwa na Awentynie w Rzymie^[1]. Żywot Pięciu Braci Męczenników, autorstwa pochodzącego z Niemiec Brunona z Kwerfurtu, opowiadał o dwóch włoskich i trzech polskich pustelnikach zamordowanych w 1003, prawdopodobnie w Międzyrzeczu^[2]. Pierwsza wersja innego dzieła Brunona z Kwerfurtu, Żywota drugiego św. Wojciecha, powstała prawdopodobnie w Rzymie w 1004^[3]. W Żywocie św. Romualda Piotra Damianiego wspomniany został władca słowiański Bolesław (prawdopodobnie Bolesław I Chrobry) oraz jego bliżej nieokreślony syn^[4].

Pośrednio z polsko-włoskimi kontaktami kulturalnymi związany jest Kodeks Gertrudy, zawierający prawdopodobnie najstarsze zachowane teksty polskiej autorki^[5]. Kodeks, oprócz Psałterza, zawiera kalendarium dotyczące spraw polskich oraz łacińskie modlitwy, których autorstwo jest przypisywane, aczkolwiek z zastrzeżeniami, Gertrudzie Mieszkównie (2. poł. XI wieku)^[6]. Obecnie kodeks znajduje się we Włoszech w Museo Archeologico Nazionale w Cividale del Friuli^[7].

Przejawem wczesnych kontaktów literackich z Włochami może być też Kronika polska Anonima tzw. Galla. Według jednej z hipotez jej autorem nie był Francuz, lecz bliżej nieznany włoski mnich z klasztoru na wyspie Lido w Wenecji, autor Historii o translacji św. Mikołaja Wielkiego^[8].

Nowe prądy literackie docierały do Polski poprzez uniwersytety (od XIII wieku, zwłaszcza padewski i boloński), sobory i synody. W XIII wieku w Polsce zaczęły osiedlać się włoskie zakony dominikanów i franciszkanów. Dominikanin Marcin z Opawy, autor Kroniki papieży i cesarzy przez wiele lat był kapelanem papieskim; zmarł w 1279 w Bolonii, w drodze do ojczyzny.

Na Uniwersytecie Bolońskim studiował już Wincenty Kadłubek, zaś ok. 1265 na uczelni tej utworzona została „nacja” polska, która w latach 1275–1500 liczyła kilkaset osób (w tym 12 Polaków było rektorami). Na wzór bolońskiego utworzono Uniwersytet Krakowski.

Na uniwersytecie padewskim, na którym istniały korporacje studenckie, Polacy również mieli swoją „nację”; nazywani byli Friulijczykami (Friuli, Udine). Scholarem był tam m.in. Witelon ze Śląska, zaś Mikołaj z Polski został w 1271 roku jego rektorem (później był archidiakonem krakowskim).

Po XIV wieku w Polsce zaczęli osiedlać się włoscy aptekarze, złotnicy, kupcy. Niektórzy Włosi pracowali w kancelarii królewskiej. Również dzięki kontaktom z przedstawicielami tego narodu możliwszy stawał się przełom renesansowy w polskiej kulturze. W wieku XV na włoskich uniwersytetach kształcili się bądź współdziałali z nimi m.in. Paweł Włodkowic, Jan Ostroróg, Grzegorz z Sanoka, Jan z Ludziska, Marcin Król z Żurawicy (wykładał on również astronomię i matematykę w Bolonii). Również w XV w. ks. Aleksander mazowiecki (przez 20 lat) był biskupem Trydentu. Posłami do Rzymu byli m.in. Jan Długosz, Jan Ostroróg, Jan Łaski, Erazm Ciołek, Ludwik Decjusz. Relacje z Polski zbierali posłowie z Wenecji oraz nuncjusze papiescy. Nie zostały jednak wydane w drukach, lecz krążyły w odpisach.

Pierwsze kontakty Polski z włoskim humanizmem renesansowym miały miejsce w początkach XV wieku^[9]. Humanista Franscesco Filelfo w 1424 wygłosił orację na koronacji królowej Sonki w Krakowie, napisał też w imieniu księcia Filippa Viscontiego list gratulacyjny do Władysława Warneńczyka z okazji zwycięstwa nad Turkami w 1443^[9]. Włoski drukarz Aldo Manuzio i papież Mikołaj V zlecali poszukiwanie w Europie, w tym i w Polsce, starożytnych rękopisów^[9].

Pierwszym przedstawicielem poezji humanistycznej w Polsce był piszący po łacinie włoski dyplomata i pisarz Filip Kallimach (właściwie: Filippo Buonaccorsi) z San Gimignano^[10]. Przybył on do Polski około 1470 i rozwijał tu przez 25 lat działalność literacką. Napisał utwory, takie jak Życie i obyczaje Grzegorza z Sanoka, pieśń o św. Stanisławie, elegie i epigramaty miłosne, przypisywany bywał mu też zbiór wskazówek politycznych Consilia Callimachi (Rady Kallimachowe)^[10]. Jego uczniami i współpracownikami byli polscy twórcy, jak Maciej Drzewicki i Biernat z Lublina^[10].

Istotne stały się również kontakty książkowe i wydawnicze. Zaliczyć do nich należy również korespondencję Włochów mieszkających w Polsce, lecz przede wszystkim kontakty i działalność królowej Bony Sforzy, postaci, która wiele wniosła w rozwój polskiej kultury renesansowej. Ślub Bony z Zygmuntem Starym w 1518 zgromadził w Krakowie ponad sześćset osób z Włoch^[11]. Wystawne wesele zostało opisane w licznych utworach literackich, w tym także włoskich^[11]. Towarzyszący Bonie Cola Antonio Carmignano, piszący pod pseudonimem Partenopeo Suavio, stworzył obszerny poemat Viaggio de la Serenissima S. Donna Bona Regina, przesłany do Włoch matce Bony w rękopisie, zaś wydany w 1533 w Bari^[11]. Carmignano również w późniejszych latach, mieszkając w Bari, pisywał okolicznościowe wiersze o Bonie, Jagiellonach i sprawach polskich^[11]. Inny członek orszaku Bony, Celio Calcagnini, poeta dworski kardynała Hipolita d’Este, odbył podróż aż na Ukrainę i nad Dniepr, którą opisał w wierszowanym dziele De moribus Scytharum^[11]. Lodovico da Bagno, również członek orszaku Bony i sekretarz kardynała d’Este, napisał zaginioną dziś relację z wesela^[11]. Mogła się ona stać podstawą anegdoty wykorzystanej w noweli Matteo Bandello o zabawnym nieporozumieniu językowym na uroczystościach ślubnych (ostia jako opłatek przy zażywaniu leków, ale także hostia)^[12]. Bona była obecna w twórczości autorów włoskich również po powrocie do Bari jako wdowa (m.in. Felice Cassandra, Luigi Groto zw. Cieco d’Adria, Mario Savorgnano, Dialogo della pittura Ludwika Dolce)^[12].

W 1. połowie XVI w. utrwaliła się we Włoszech ostatecznie świadomość szerokiej, europejskiej roli kulturalnej oraz politycznego znaczenia Polski. Jagiellońskiej^[13]. Zarówno w literaturze wysokiej, jak i popularnej znalazły się motywy nawiązujące do Polski^[13]. W dziele Baldassare’a Castiglione Dworzanin (Il Cortegiano) znalazła się historia, jakoby kupcowi włoskiemu, który znalazł się na pograniczu polsko-moskiewskim, z powodu potężnego mrozu, zamarzły słowa i Polacy musieli je odmrażać przy ognisku^[14]. Z 1. połowy XVI w. pochodzi też popularny romans La Historia della Serenissima Regina di Polonia^[15].

Tematyka polska pojawiała się nie tylko w literaturze pięknej, ale także użytkowej (listy, nowiny o wydarzeniach). Pietro Bembo pisał w imieniu papieża Leona X literacko skomponowane listy do Zygmunta Starego i Jagiellonów czesko-węgierskich^[15]. Cała grupa druków związana była ze zwycięstwem Polski w bitwie pod Orszą w 1514, zachowały się:

• tomik Carmina de memorabili cede Scismaticorum Moscouiorum per [...] Sigismundum regem Polonie [...] apud aras Alexandri Magni peracta wydany w Rzymie w 1515 staraniem prymasa Jana Łaskiego
• list nuncjusza Jakuba Pisona Epistola Pisonis ad Joannem Coritium [Korycki] de conflictu Polonorum et Lituanorum cum Moscouitis do Leona X
• list Zygmunta Starego pisany bezpośrednio po bitwie z obozu pod Borysowem do Leona X Epistola [...] D. Sigismundi Regis Polonie magni Ducis Lituanie Russie Prussieque [...] Ad Sanctis. D. Leonem X Pont. Max. de victoria contra hereticos ac scismaticos Moscouios apud aras Alexandři Magni parta, wydany dwukrotnie^[16]

Podobnego rodzaju nowiny z informacjami dotyczącymi Włoch pojawiały się również w Polsce. Np. w Krakowie ukazało się w 1533 pismo Copia litterarum missarum ab vicerege Neapolitano o zwycięstwie morskim nad Turkami, zaś po polsku w 1557 Nowiny, które sie miedzy cesarzem a miedzy papieżem, przy zamku wezwanym Belliano, we Włoszech tymi czasy stały[...]^[17]. Kolejna grupa nowin ukazała się we Włoszech po śmierci Zygmunta Augusta i wyborze Henryka Walezego na króla Polski^[17].

Wątki polskie znalazły się również w dziejopisarstwie włoskim. Historyk Paolo Giovio zawarł wiele wiadomości dotyczących Polski w dziele Historiarum sui temporis libri XLV (Florencja 1550–1552), zaś w wielokrotnie wydawanych zbiorach biografii Elogia veris clarorum virorum oraz Vitae virorum illustrium opisał takie postacie, jak m.in. Zygmunt Stary, hetman Jan Amor Tarnowski, Filip Kallimach, a w innych hasłach umieścił wtrącenia o Władysławie Warneńczyku, Kazimierzu Jagiellończyku, królowej Bonie, Zygmuncie Auguście, Janie Dantyszku, Filipie Padniewskim, Marcinie Kromerze, stołecznym Krakowie, bitwie pod Orszą^[18].

Po XVI wieku wielu włoskich zwolenników przemian religijnych znalazło schronienie na terenach Polski; byli to m.in. Faust Socyn, lekarz Giorgio Biandrata (zwolennik unitarianizmu), Franciszek Lismanin, Pier Paolo Vergerio. Przyczynili się oni m.in. do rozwoju grupy braci polskich. W 1578 roku włoski historyk Alessandro Guagnini (osiadły w Polsce, używał spolszczonego nazwiska: Aleksander Gwagnin) napisał Sarmatiae Europeae descriptio (Kronika sarmacji europejskiej).

Dla Polaków we Włoszech na przełomie XVI i XVII wieku najważniejszym ośrodkiem uniwersyteckim była Padwa. Z jej uczelnią związani byli czołowi przedstawiciele polskiego renesansu, m.in.: Mikołaj Kopernik (studiował medycynę w 1501–1503), Klemens Janicki (otrzymał dyplom doktora filozofii Uniwersytetu Padewskiego), Daniel Naborowski, Marcin Kromer, Łukasz Górnicki, Reinhold Heidenstein, Stanisław Hozjusz, Maciej z Miechowa, Jan Kochanowski, Piotr Kochanowski, Andrzej Patrycy Nidecki, Piotr Myszkowski, Jan Łaski, Łukasz Opaliński młodszy, Stanisław Orzechowski, Sebastian Petrycy, Filip Padniewski, Maciej Stryjkowski, Samuel Maciejowski, Piotr Tomicki, Stanisław Warszewicki i Piotr z Goniądza (wykładowcy), Jan Zamoyski (w latach 1563–1564 był rektorem). W latach 1556–1559 utworzono w Padwie Akademię Polską, będącą wolnym stowarzyszeniem.

Równie ważna dla Polaków stała się Bolonia. Studiował tam Mikołaj Kopernik, Wawrzyniec Goślicki, Andrzej Krzycki, Hozjusz, Kromer, Orzechowski, zaś Tomicki uzyskał doktorat. Z Bolonii do Krakowa przybyli profesorowie, m.in.: Claretti, Piotr Roizjusz (właśc. Pedro Ruiz de Moros z Hiszpanii). Natomiast w Rzymie przebywali tacy ludzie kultury jak: E. Ciołek, Mikołaj Hussowczyk; a studiowali m.in.: Maciej Kazimierz Sarbiewski, Piotr Skarga, Jakub Wujek. Także na papieskim uniwersytecie (zwanym Sapienza) studiowało wiele osób z Polski. Powstało też kilka instytucji związanych z tym krajem, np. Hospicjum św. Stanisława i biblioteka, której założycielem był Hozjusz, zaś w XVII wieku utworzono Kolegium Warmińskie. W Neapolu przebywali m.in. Stanisław Łaski, Jan Andrzej Morsztyn, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł, zaś w Perugii – Stanisław Łubieński. Przenikanie literatury włoskiej do Polski stało się szczególnie wyraźnie w XVI wieku.

W wiekach XVI–XVIII dzieła literatury włoskiej wielokrotnie były tłumaczone i parafrazowane na język polski. Od połowy XVI w. dominowały nawet wśród przekładów^[19]. Najczęściej tłumaczono poezję (głównie epikę, rzadziej lirykę) – do końca XVIII w. przełożono ponad dwieście utworów autorstwa co najmniej dwudziestu poetów włoskich^[20]. Przekłady dramatów rozwinęły się w 2. połowie XVII w. (wcześniej przygotowywano raczej streszczenia po polsku, by widzowie mogli śledzić akcję sztuk), zaś rozkwit przekładów dramatycznych (najczęściej librett operowych) przypadł na wiek XVIII^[20]. Do 1800 przetłumaczono około stu dwudziestu tekstów czterdziestu włoskich autorów, zaś przekłady te były dziełem około czterdziestu tłumaczy (niektóre tłumaczenia były anonimowe, część utworów tłumaczono zaś wielokrotnie)^[21]. Z utworów prozatorskich przetłumaczono do końca XVIII w. dzieła około pięćdziesięciu włoskich autorów (15 powieści, około 30 nowel i kilkadziesiąt utworów innego rodzaju, m.in. żywoty świętych)^[21].

W XVI i XVII w. przekładów i parafraz dokonywali wybitni pisarze (Łukasz Górnicki, Jan, Andrzej i Piotr Kochanowski, Jan Andrzej i Hieronim Morsztyn), mniej wybitnych twórców dokonywało przekładów pod koniec XVII w. i w epoce saskiej (Wacław Potocki, Stanisław Herakliusz Lubomirski), zaś w 2. poł. XVIII znów pojawiło się więcej przekładów czołowych pisarzy (Franciszek Bohomolec, Franciszek Zabłocki, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Ignacy Krasicki, Wojciech Bogusławski)^[22]. W XVIII w. przekładów zaczęły też dokonywać kobiety (Barbara Zawiszanka Radziwiłłowa, Maria Beata Zawiszanka Łaniewska, Marianna Maliszewska, Antonina Niemiryczowa, Kunegunda Komorowska)^[22].

W wieku XVI i na początku XVII większość tłumaczeń oddawano do druku, jednak przez następnie sto kilkadziesiąt lat duża część przekładów pozostała w rękopisach^[22]. Większe możliwości druku pojawiły się w 2. poł. XVIII w. wraz z rozwojem prasy („Monitor”, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”) i wzrostem liczby wydawnictw książkowych, jednak część przekładów dramatycznych nadal ograniczała się do rękopisów, ponieważ służyły jako egzemplarze sceniczne^[22].

Przekłady nie tylko pozwalały poznać Polakom dzieła literatury włoskiej, ale wprowadzały też do literatury polskiej nowe formy. Przekłady Grabowieckiego i Morsztyna ugruntowały pozycję sonetu, tłumaczenia Piotra Kochanowskiego wprowadziły oktawę, zaś przekłady librett w XVIII w. przyczyniły się do powstania polskiej twórczości operowej^[23].

Poezja

Piotr Kochanowski przełożył dwa obszerne eposy: Orland szalony Ludovico Ariosto (wydany częściowo dopiero w 1799) i Jerozolima Wyzwolona Torquata Tassa (wyd. 1618)^[24]. Stanisław Reszka, przebywający we Włoszech jako dyplomata, odnotował w swoim diariuszu, że Tasso czytał mu swój utwór Sette giornate del Mondo Creato, zaś w British Museum zachował się egzemplarz Gerusalemme conquistata (Jerozolima zdobyta, przeróbka Jerozolimy wyzwolonej) z wierszowaną dedykacją Tassa dla Reszki (Al Signor Stanislao Rescio Nunzio Illustrissimo)^[25]. Inny utwór Tassa, dramat pasterski Amintas, został sparafrazowany przez Jana Andrzeja Morsztyna^[26].

Tłumaczone na polski były też utwory Bernardo Tasso, ojca Torquato Tasso. Zachowało się tłumaczenie poematu Pyram i Tysbe (przypisywane dawniej S.H. Lubomirskiemu)^[27]. Sebastian Grabowiecki umieścił tłumaczenia utworów B. Tasso w zbiorze Setnik rymów duchownych^[19]. Grabowiecki w Setniku zawarł też tłumaczenia sonetów Gabriela Fiammy, będące jednymi z pierwszych w literaturze polskiej próbek sonetu^[19].

Wielokrotnie przekładanie były na język polski dzieła Giambattisty Marino, który zapoczątkował nurt literacki zwany od jego nazwiska marinizmem. J.A. Morsztyn sparafrazował pieśń Psyche z poematu Adone (wyd. 1623)^[28]. Mariniego tłumaczyli też Piotr Kostka (1622) i Stanisław Herakliusz Lubomirski (poemat Orfeusz będący luźną przeróbką Mariniego)^[29]. Zachowały się też przekłady anonimowe: Strage degli Innocenti (rękopis w klasztorze w Żyrowiczach), dwie idylle w druku Jędrzeja Ustrzyckiego (Troista historia, 1700)^[28].

Jan Smolik, żyjący w 2. połowie XVI w., przełożył kilka włoskich pastorelli^[30]. Marcin Błażewski wydał w 1608 Setnik przypowieści uciesznych, będący tłumaczeniem dzieła Giovanniego Marii Verdizottiego^[20]. Pojawiały się też tłumaczenia wierszy Petrarki oraz Pietro Metastasio^[20].

Dramat

Przekłady tragedii reformacyjnego działacza Bernardino Ochino (przebywał krótko w Polsce w 1564) należą do najwcześniejszych polskich przekładów utworów dramatycznych z języka nowożytnego: Tragedia della Messa, Disputa intorno alla presenza del Corpo di Gesù Cristo nelsacramento della Cena (Tragedia o mszy, z której każdy snadnie wyrozumieć może, Pińczów 1560) oraz Tragedia dell’ingiusto ed usurpato primato del papa (O zwierzchności papieskiej nad wszystkim światem chrześcijańskim, Szamotuły 1558)^[19].

Jan Smolik przetłumaczył w XVI w. fragmenty tragedii La Dalida Luigiego Groto^[30]. Z próbą utworzenia teatru na dworze Władysława IV związane było tłumaczenie sztuki Ferdinando Saracinellego Liberazione di Ruggiero (Wyzwolenie Ruggera, tłum. Stanisław Jagodyński, 1628)^[20]. Dramat Wierny pasterz Giovanniego Battisty Guariniego ukazał się w przekładzie Jerzego Sebastiana Lubomirskiego w 1695^[21]. Najczęściej tłumaczone były sztuki osiemnastowiecznego autora Pietro Metastasio (w XVIII wieku pięćdziesiąt polskich wersji dwudziestu pięciu dramatów) oraz Carlo Goldoniego^[21].

Proza

Z prozaików popularnością cieszył się Boccaccio – jego nowelę o Gryzeldzie (dzień X, nowela 10) tłumaczono lub przerabiano około dziesięciu razy (natomiast cały Dekameron przetłumaczono dopiero w XIX wieku)^[31]. Około 1548 ukazała się drukiem Historyja znamienita … o Gryzelli Salurskiej księżnie… (przeróbka oparta na łacińskim przekładzie Petrarki), a w 1571 anonimowe wierszowane opracowanie Grizella. O posłuszeństwie, stałości i cierpliwości szlachetnej, dobrej a cnotliwej małżonki^[32]. W 1564 ukazało się tłumaczenie, również za pośrednictwem łaciny, noweli ósmej dnia dziesiątego Historyja barzo cudna o przyjaźni a uprzejmej miłości Tytusa z Gizipiusem, autorstwa bliżej nieznanego zakonnika Jana Stoka z Wąchocka^[32]. Bezpośrednio z Boccacia dokonany został anonimowy przekład noweli dziewiątej dnia drugiego Historyja … o Barabaszu, jako się ten zacny kupiec z drugim kupcem na cnotę żony swojej założył…, przerobiony następnie przez Bieniasza Budnego na prozę jako Historyja krotofilna o kupcu, który się z drugim o cnotę swej żony założył (przed 1583)^[32].

Z lat 30. XVI w. pochodzą trzy rękopiśmienne opowiadania zebrane jako Historie umoralniające, których akcja dzieje się we Włoszech, nie są jednak znane ich pierwowzory^[33]. Najważniejsze dzieło Łukasza Górnickiego, Dworzanin polski (1566), jest parafrazą traktatu Il cortegiano Baltazara Castiglione^[34]. Powieść La Dianea Giovana Francesco Loredana (1635) miała cztery polskie wersje, aczkolwiek nie ukazały się drukiem^[21]. Prozą przetłumaczono utwór Mariniego Calloandro fedele (Koloander wierny)^[35]. W połowie XVII w. Krzysztof Piotr Piekarski tłumaczył utwory o żołnierzu samochwale autorstwa Francesco Andreiniego: Bohatyr straszny z włoskiego na polski język wytłumaczony (1652) i Suplement Bohatyra strasznego, w r. 1665 napisany^[35][36]. Z końca XVIII w. pochodzą tłumaczenia powieści L’ uomo d’un altro mondo (Pamiętniki filozofa samotnika, 1784) Pietro Chiariego oraz Il congresso di Citera (Sejm walny cyterski, 1790) Francesco Algarottiego^[35].

Relacje z Włoch zachowały się w polskich opisach podróży po Europie z XVI/XVII w. Najwięcej relacji dotyczy Rzymu, następnie Wenecji i Padwy, rzadsze są wzmianki o Florencji^[37]. Włochy w tych przekazach jawią się jako piękny kraj, pełen niezwykłych miejsc, z bogatą sztuką i nauką^[37].

Relacje te dzielą się na trzy główne grupy:

• diariusze dwóch poselstw do Rzymu w XVI w. (Jana Ocieskiego^[38] i Stanisława Reszki) oraz czterech misji dyplomatycznych z XVII w. (podróż królewicza Władysława Wazy opisana przez trzech autorów: Stefana Paca, Albrychta Stanisława Radziwiłła i Jana Hegenawa oraz podróż Jerzego Ossolińskiego znana z relacji Piotra Daniłowicza)
• opisy podróży odbytych w celu uzupełnienia wykształcenia (diariusze opiekunów polskich szlachciców: Macieja Rywockiego z XVI w. oraz ks. Kazimierza Woysznarowicza i ks. Bartłomieja Nataniela Wąsowskiego z XVII w., pamiętniki studiującej młodzieży: Jakuba Sobieskiego, Wojciecha Radolińskiego i Jana Ługowskiego, pamiętnik Samuela Kazimierza Kuszewicza)
• relacje z podróży turystycznych i religijnych (dwa anonimowe teksty z XVI w.: Anonima Warszawskiego i Anonima Kórnickiego, tekst Teodora Billewicza z XVII w., relacja Krzysztofa Zawiszy z pielgrzymki do Rzymu na obchody roku świętego 1700)^[39][40]

Inną grupę dzieł stanowią swego rodzaju przewodniki, czyli utwory opisujące miejsca i zabytki we Włoszech. Stanisław Reszka zamieścił, oparty na relacji Stanisława Hozjusza, dokładny spis kościołów rzymskich, relikwii, miejsc męczeństwa itp. w tekście Świadectwo o Mieście Rzymskim, o jego wierze, y dobrych uczynkach, które się w nim dzieją, dla przestrogi y informacyey tych, którzy to miasto Babilonem i nierządnicą zowią, dołączonym do swojego dzieła Przestroga Pastyrska dla Miasta Warszawskiego (1585)^[41][42].

Od połowy XVII wieku związki literackie Polski i Włoch osłabły na rzecz Francji (nie oznacza to jednak, iż uległy zanikowi). O związkach kulturalnych w epoce Oświecenia świadczy działalność włoskich artystów na polskiej ziemi, a także wyprawy wybitnych Polaków do Włoch. W wieku XVIII do grona nauczycieli w kolegium teatyńskim należeli: G. Torri i A.M. Portaluppi. Nuncjusz papieski Angelo Maria Durini często kontaktował się z poetami z Warszawy, wydawał w niej także swoje utwory. Scipione Piattoli zamieszkał w 1783 w Polsce i miał swój duży wkład w reformie Sejmu; współpracował również z Adamem Jerzym Czartoryskim.

Warszawę odwiedzili także Giacomo Casanova i Alessandro di Cagliostro. Casanova zetknął się z Polakami w Dreźnie na dworze Augusta II Sasa, zaś w samej Polsce, którą musiał opuścić po pojedynku z Franciszkiem Ksawerym Branickim, przebywał w latach 1765–1766^[43]. W swoich Pamiętnikach Casanova zawarł wspomnienia z Polski (opisał m.in. poznanego osobiście króla Stanisława Augusta Poniatowskiego), napisał też dzieła Historia zamieszek w Polsce (Istoria delle turbolenze della Polonia) oraz Projekt założenia w Polsce fabryki mydła^[43].

W XVIII wieku działał w Warszawie wenecki malarz Canaletto, zaś nadwornym architektem królów Polski był Jakub Fontana. W latach 60. XVII w. nadwornym architektem króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego był Józef Szymon Bellotti.

Polsko-włoskie stosunki kulturalne i ideowe w XIX wieku zostały wzmocnione i uległy wyraźnemu polepszeniu, głównie ze względu na podobną sytuację polityczną, w jakiej znalazły się obydwa kraje. Polacy walczyli o niepodległość, Włosi zaś o zjednoczenie narodowe. Dzięki Legionom Dąbrowskiego wzrosło zainteresowanie Włochami. W latach 1817–1822 profesorem literatury klasycznej na UW był Sebastiano Ciampi. W dobrych słowach o Polsce w tym czasie pisali m.in. poeci Aleardo Aleardi i Alessandro Poerio; sytuacja polityczna tego kraju była również istotna dla Massimo d’Azeglio, zaś postać Francesco Nullo, dowódcy garibaldczyków, którzy wzięli udział w powstaniu styczniowym 1863, stała się pewnego rodzaju symbolem bliskości idei wyzwoleńczych Polaków i Włochów. G. Carducci w poemacie Polonia potępił carskie prześladowania polskich powstańców; także Niccolò Tommaseo stawał w ich obronie.

W XIX wieku Włochy odwiedziło wielu polskich poetów romantycznych: Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Antoni Edward Odyniec, Stefan Garczyński, Henryk Rzewuski, Stanisław Chołoniewski. Wizyty w Weronie, Wenecji, Rzymie, Florencji i Bagna di Lucca miały istotne znaczenie dla Cypriana Kamila Norwida. Kolonia polska w Rzymie była dość liczna; w 1842 powstało także zgromadzenie zmartwychwstańców, zaś w 1848 przybyło tu wielu Polaków z powodu tworzenia Legionów Mickiewicza. W latach 1879–1883 Teofil Lenartowicz wygłosił w towarzystwie, zwanym Akademią im. A. Mickiewicza w Bolonii (założycielem był D. Santagate), wykłady o słowiańskiej literaturze. W 1871 ukazał się anonimowy przekład Pana Tadeusza (prawdopodobnie dokonał go Arrigo Boito, który przetłumaczył również Mazurek Dąbrowskiego na włoski). Aglauro Ungherini przełożył Dziady, Konrada Wallenroda i wiersze Mickiewicza. Z polskich pisarzy pozytywizmu największe zainteresowanie we Włoszech wzbudził Henryk Sienkiewicz.

W XIX-wiecznej Polsce działali także włoscy architekci, m.in. Henryk Marconi, Józef Boretti, Antonio Corazzi, zaś ilustratorem utworów literackich (Mickiewicza, Słowackiego, Kraszewskiego, Orzeszkowej) był Michał Elwiro Andriolli – syn włoskiego rzeźbiarza, kapitana wojsk napoleońskich.

W latach 1879–1883 Teofil Lenartowicz prowadził w Bolonii cykl odczytów Sul carattere della poesia polono-slava (O charakterze poezji polsko-słowiańskiej), zostały one jednak przerwane na skutek krytycznych głosów i zabiegów Polonii włoskiej^[44].

W 1915 Attilio Begey założył Turyński Komitet Pro Polonia, zaś w 1930 roku w Turynie, przy uniwersytecie, powstał Instytut Kultury Polskiej jego imienia. Teologię w Rzymie ukończył ksiądz i poeta Antoni Szandlerowski; później, w latach 1909–1910 powrócił do Włoch. W dwudziestoleciu międzywojennym zainteresowanie Polaków Włochami nie było już tak duże jak w wieku XIX Powstawały utwory z podróży do Włoch. W roku 1921 Antoni Lange i A. Tom opracowali pierwszą polską antologię włoskiej literatury. Polskie dzieła poezji średniowiecznej na włoski tłumaczyła Maria Bersano Begey, zaś Enrico Damiani w 1930 ogłosił przekład Trenów J. Kochanowskiego. We Włoszech na twórczość Reymonta zwrócono uwagę po zdobyciu przez niego nagrody Nobla. Ukazały się wtedy również przekłady twórczości Tetmajera, Przybyszewskiego i Berenta. Zainteresowano się również twórczością Żeromskiego, Witkacego, Struga, Schulza, Dąbrowskiej.

W 1926 roku Samuel Tyszkiewicz założył drukarską Oficynę Florencką (zwaną także: Stamperia Polacca i Tyszkieviciana Typographia), która w 1937 otrzymała nagrodę Grand Prix na wystawie w Paryżu. W 1929 ukazała się pierwsza włoska antologia współczesnej polskiej prozy. W latach 1927–1928 wydano siedem numerów „I Nostri Quaderni” poświęconych polskiej literaturze. Pierwszą antologię poetycką wydano w 1933. W 1945 założono Polski Instytut Historyczny w Rzymie, na którego czele jako dyrektor stanęła Karolina Lanckorońska. Instytut wydawał czasopisma: rocznik „Antemurale” (1954–1982, 30 tomów), „Elementa ad Fontium Editiones” (76 tomów), „Acta Nuntiaturae Polonae”.

Z Polską związana jest również Irena Conti Di Mauro – polsko-włoska dziennikarka, pisarka, poetka mieszkająca w Warszawie działająca na rzecz zbliżania kultur polskiej i włoskiej, oraz Carlo Paolicelli, oficjalny bloger Miasta Poznania, współpracujący ze Stowarzyszeniem Polonia – Italia w Poznaniu, sołtys Bolewic, Włoch z urodzenia, działający na rzecz upowszechnienia znajomości języka i kultury włoskiej w Polsce.

W 1920 na uniwersytecie w Padwie rozpoczęła działalność Katedra Filologii Słowiańskiej, kierowana przez Giovanniego Mavera^[45]. Maver, skupiający się początkowo na tematyce rosyjskiej i serbo-chorwackiej, z czasem zwrócił się ku polonistyce^[46]. W 1925 wydał książkę o Juliusz Słowackim (Saggi critici su Juliusz Słowacki), następnie w pracy badawczej zajmował się polskim renesansem i romantyzmem^[47]. W 1929 został kierownikiem Katedry Języka i Literatury Polskiej na Uniwersytecie Rzymskim, którą kierował nieprzerwanie do aż do przejścia na emeryturę w 1961^[48].

• Wenecja – Krzysztof Warszewicki
• Dworzanin polski – Łukasz Górnicki
• Pamiętniki czasów moich – Ursyn Niemcewicz
• O rymotwórstwie i rymotwórcach – Krasicki
• Mazurek Dąbrowskiego – Józef Wybicki
• Tęsknota do Włoch – Konstanty Gaszyński
• Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu – Juliusz Słowacki
• W Weronie – Cyprian Kamil Norwid
• Noc tysiączna druga – Cyprian Kamil Norwid
• Obrazki weneckie – Wiktor Gomulicki (1897)
• Z sycylijskiej podróży kart kilka – Zygmunt Krasiński
• Italia – Maria Konopnicka (tomik poezji z 1901 roku)
• Pamięć Włoch – Wojciech Karpiński
• Rozmowa Polaka z Włochem o wolnościach i prawach polskich – Łukasz Górnicki
• Wieczory florenckie (Causeries florentines) – Julian Klaczko
• Anonima diariusz peregrynacji włoskiej, hiszpańskiej, portugalskiej – autor nieznany

• Żywot św. Romualda, koniec XI wieku
• Żywot pięciu braci męczenników
• Sartmatiae Europeae descriptio – Alessandro Guagnini
• Discorso sulle cose di Polonia – Giovanni Battista Guarini
• Hymn Włoch – Goffredo Mameli
• Pamiętniki o dawnej Polsce – Giovanni Francesco Commendone
• Wydawnictwa Polskiego Instytutu Historycznego
  • Antemurale
  • Elementa ad Fontium Editiones
  • Acta Nuntiaturae Polonae

• Giorgio Agosti (1910–1992)
• Cristina Agosti-Garosci (1881–1966)
• Attilio Begey (1843–1928)
• Maria Bersano Begey (1879–1957)
• Sebastiano Ciampi (1769–1847)
• Giorgio Clarotti (1903–1961)
• Nice Contieri (1912–1965)
• Arturo Cronia (1896–1967)
• Enrico Damiani (1892–1953)
• Sante Graciotti (ur. 1923)
• Pietro Marchesani (1942–2011)
• Giovanni Maver (1891–1970)
• Bruno Meriggi (1927–1970)
• Riccardo Picchio (1923–2011)
• Paolo Emilio Pavolini (1864–1942)
• Aglauro Ungherini (1847–1934)

• Czesław Hernas: Barok. Wyd. VIII – 2 dodruk. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, seria: Wielka Historia Literatury Polskiej. ISBN 978-83-01-13846-2.
• Claude Backvis: Jak w XVI wieku Polacy widzieli Włochy i Włochów. W: Szkice o kulturze staropolskiej. Warszawa: 1975. Brak numerów stron w książce
• Sante Graciotti. Polonistyka we Włoszech. „Kultura”. 48, 1978. brak numeru strony
• Gerard Labuda. Zamiana Galla–Anonima, autora pierwszej „Kroniki dziejów Polski”, na Anonima–Wenecjanina. „Studia Źródłoznawcze”. 44, 2006. 
• Regina Lubas-Bartoszyńska. O Polsce i o Polakach w pozaantologijnych pismach osobistych cudzoziemców XVIII i XIX wieku. „Przestrzenie Teorii”. 17, s. 199–216, 2012. ISSN 1644-6763. 
• Teresa Michałowska: Literatura polskiego średniowiecza. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011. ISBN 978-83-01-16675-5.
• Teresa Michałowska: Średniowiecze. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995, seria: Wielka Historia Literatury Polskiej. ISBN 83-01-11452-5.
• Jadwiga Miszalska. Przekład literatury włoskiej w staropolszczyźnie na tle porównawczym. „Przekładaniec”. 1 (21), s. 78–93, 2009. 
• Edward Skibiński. Analiza źródeł jako (niezbywalna) podstawa warsztatu historyka. Na marginesie pracy Błażeja Śliwińskiego o pierworodnym synu pierwszego króla Polski. „Historia Slavorum Occidentis”. 2 (9), s. 250–268, 2015. 
• Jan Ślaski. Giovanni Maver i padewskie początki polonistyki uniwersyteckiej we Włoszech. „Postscriptum”. 1 (53), s. 251–258, 2007. ISSN 1427-0501. 
• Tadeusz Ulewicz. Znaczenie prestiżowe Bony i świadectwa włoskie okresu. „Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza”. 32, s. 7–18, 1997. 
• Tadeusz Ulewicz: Związki kulturalno-literackie Polski z Włochami w wiekach średnich i renesansie. W: Literatura polska w kontekście europejskim. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1977. Brak numerów stron w książce
• Małgorzata Wrześniak. Włochy w relacjach polskich podróżników z XVI i XVII wieku. „Saeculum Christianum. Pismo historyczno-społeczne”. 1 (12), s. 147–173, 2005. 
• Jerzy Ziomek: Renesans. Wyd. XI – 5 dodruk. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, seria: Wielka Historia Literatury Polskiej. ISBN 978-83-01-13843-1.

• Polacy i polonistyka w Turynie. polonia-wloska.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-27)].