Iłowa leży na pograniczu dwóch krain historycznych, jej zachodnia część na lewym brzegu Czerny Małej położona jest na Górnych Łużycach, zaś wschodni, prawobrzeżny obszar miasta należy do Dolnego Śląska[10].
Z Rzymu więc roku 1000, Otto III cesarz, przybywa na krańce królestwa króla polskiego Bolesława. Od Ilwy (Halbau) we włości Djedesów leżącej, z wielkimi przyjaźni oznakami, przyjął gościa Bolesław, i nie do opisania, ani do pojęcia wydało się Niemcom, z jaką wspaniałością cesarza przez swe kraje aż do Gniezna prowadził.
13 sierpnia (lub 10[14]) 1356 cesarz RzeszyKarol IV Luksemburski nadał w lenno braciom von Kottwitz z obecnych Kotowicdas halbe Dorf an dem wasser Czirne (dosł. „pół wsi nad Czerną”)[15]. Z tego okresu wywodzi się pierwsza niemiecka nazwa Iłowej – Halbe Dorf, którą z biegiem czasu przekształcono w Halbe Aue (niem. Aue= łąka, błonia) i później skrócono do Halbau. W 1440 wojska Górnołużyckiego Związku Sześciu Miast na polecenie i pod wodzą kupców zgorzeleckich zdobyły i zniszczyły iłowski zamek Kottwitzów w odwecie za udzielanie przez nich schronienia rycerzom-rabusiom.
W 1682 roku hrabia Baltazar von Promnitz z Żar wykupił Iłowę i doprowadził do rozkwitu miasta. Z tego okresu pochodzi aktualny herb miasta. Wszystkie jego elementy wywodzą się z herbu Promnitzów: strzała i gwiazdy w polu czerwonym to ich herb rodowy, natomiast biały pies to klejnot herbowy tegoż rodu (według niektórych źródeł chart na czerwonym polu pochodzi z herbu rodziny v. Friesen[14]). Do rozległych dóbr hrabiowskich należało wiele okolicznych wsi. Te posiadłości tworzyły łużycką enklawę na obszarze śląskiego księstwa żagańskiego[25].
W rękach rodziny Promnitzów Iłowa pozostawała do czasu, gdy po niespodziewanej śmierci w wieku 33 lat ostatniego z rodu Baltazara Fryderyka v. Promnitz zu Halbau (zm. 2 lutego 1744)[14][26][27] latyfundium iłowskie przeszło na własność wdowy[27] Anny Zofii Krystyny de domo von Erbach-Fürstenau, która 5 października 1751 roku wyszła po raz czwarty za mąż za Friedricha Augusta von Kospoth[20]. Z tego związku pochodził Friedrich August II v. Kospoth, który po rozwodzie opuścił rodzinny majątek zapisując go byłej żonie Amelii Helenie, która z kolei sprzedała go hrabinie von Dohna[14]. Miasto było słynne z pierników produkowanych tu w XVIII wieku według chronionej przywilejem receptury[16]. Okres rozkwitu szybko minął a miasto przechodziło przez wiele rąk (do końca XIX w. Iłowa miała ponad 30 właścicieli[14]) tracąc swój miejski charakter, co doprowadziło w 1830 roku do odebrania części należącej dawniej do majątku hrabiowskiego praw miejskich i zaszeregowania jako „miasteczko” (niem.Marktflecken). Wdowa po zmarłym 24 sierpnia 1861 Erdmannie hr. Kospoth, 1 marca 1862 sprzedała liczącą 3200 mórg magdeburskich (ok. 817 ha) posiadłość Conradowi baronowi von Reck[20][28]. Według Güteradressbuch Schlesien dla powiatu Sagan w 1873 roku, Iłowa zajmowała powierzchnię 3076 mórg a jej właścicielem była Adela von Pohl z d. Metzko[29] lub Mleczko[14].
Wskutek reform administracji pruskiej 19 stycznia 1874 utworzono Amtsbezirk Halbau składający się z gmin Birkenlache, Halbau Ober-Laustitz, Städtisch Halbau, Heiligensee (Poświętne), Klix Ober-Lausitz (Klików), Neudorf, Neuhaus (Nowoszów), Nicolschmiede Ober-Lausitz, Schlesisch Nicolschmiede (Kowalice), Zehrbeutel Ober-Lausitz (Dolanowo) i Gutsbezirk Halbau. Od 1 stycznia 1908 do Amtsbezirk Halbau należała również gmina Schlesisch Halbau[30].
Główna brama do Parku Miejskiego
6 stycznia 1902 roku właścicielem Iłowej został ambasador cesarskich Niemiec na dworze Cesarza Japonii, hrabia Rzeszy Niemieckiej Fritz von Hochberg (wł. Friedrich Maximilian hr. von Hochberg zu Fürstenstein, 1868–1921) pochodzący z rezydującej w Książu k. Wałbrzycha rodziny von Hochbergów[14]. Przyczynił się do modernizacji pałacu i rozbudowy istniejącego od XVII w. ogrodu angielskiego o założenie parkowe z ogrodami w stylu francuskim i japońskim oraz stanowiącego główną oś widokową ogrodu w stylu chińskim (najprawdopodobniej jedynego w Polsce)[14]. Do dzisiaj rosną tutaj liczne okazy wielowiekowych drzew, krzewów ozdobnych i rododendronów. O klasie parku najlepiej świadczy fakt, że stał się inspiracją do powstania Ogrodu Japońskiego we Wrocławiu – zaprojektowanego przez hrabiego Fritza[31] podróżnika i autora An eastern voyage: a journal of the travels of Count Fritz Hochberg through the British empire in the East and Japan (1910)[32] uznawanego w tamtych czasach za największego niemieckiego znawcę japońskiej sztuki ogrodowej, ogrodnika i kolekcjonera dzieł sztuki orientalnej, oraz wykonawcę projektu ogrodu inspektora ogrodowego Anlaufa[33] i ogrodnika Erntela[16]. Do dziś zachował się układ ścieżek, sztuczne jeziorko i wyspy. Pałac i park były powodem dumy hrabiego Hochberga i miejscem odwiedzanym przez znane osobistości. M.in. kilkukrotnie gościła tu księżna Daisy von Pless[34] – bratowa hr. Fritza[35]. Hrabia był wielkim miłośnikiem psów różnych ras. Dla nich wybudował tor wyścigów oraz założył cmentarz z licznymi epitafiami[14]. W latach 30. XX wieku w Iłowej odbywały się wystawa dalii. Oprócz tysiąca odmian kwiatów, prezentowano osiągnięcia ogrodnictwa, jak i uprawy winorośli, brzoskwiń oraz innych owoców i warzyw. Ostatnia z nich miała miejsce na przełomie sierpnia i września 1939 roku.
Plan miasta
Wojska niemieckie zostały wyparte z miasta 16/17 lutego 1945 roku przez oddziały 4 armii pancernej i 13 armii I Frontu Ukraińskiego[36]. Po zajęciu miasta radzieckie władze wojskowe oddały władze administracyjną w ręce polskie. Z braku ludności wynikającego z działań wojennych Iłowa zaszeregowana została do miana wsi. Pierwszym polskim wójtem w Iłowej był Stefan Urbański, były robotnik przymusowy wracający z Niemiec. Po zakończeniu wojny do Iłowej przyłączona została wieś Saatz (obecna część Iłowej – Żaków) oraz wschodnia część wsi Charlottenhof (obecnie część miasta nosząca nazwę Karolinów). W latach 1946–1950 Iłowa znajdowała się na obszarze ówczesnego województwa wrocławskiego. Następnie od 6 lipca 1950, wraz z utworzeniem nowego województwa zielonogórskiego weszła w jego skład. W 1962 roku Iłowej przywrócono prawa miejskie i stała się ona 37. miastem województwa, do którego należała[b] aż do podziału administracyjnego kraju z roku 1999, który wyłonił województwo lubuskie. Na czele utworzonego w 1973 Urzędu Miasta i Gminy[37] stawali kolejno[38]:
Henryk Czarnota
1979–1981: Janusz Maksymowicz
1981–1986: Ludwik Augustyniak
1987–?: Jerzy Garguła
Po 1945 w Iłowej osiedliła się i pracowała jako nauczycielka Zofia Wierzbicka, rodem z Łopatyna, poetka, przed wojną związana z grupą poetycką "Wołyń". Zmarła tutaj w 1973[39].
Podczas II wojny światowej (od 18 lipca 1944[40] – pierwsi więźniowie od 26 lipca[41]) w Iłowej lub najbliższej okolicy znajdował się[42]męski podobóz obozu koncentracyjnego Gross-Rosen[43][44]. Zlokalizowany był w pobliżu autostrady Berlin-Wrocław (obecna DK18). Więziono w nim ponad tysiąc więźniów[45] wykorzystywanych do pracy w przemyśle lotniczym. 12 lutego 1945 więźniów zdolnych do długiego[46] marszu ewakuowano do KL Bergen-Belsen, gdzie przybyli 20 marca. Pozostałych więźniów uwolniono 15 lutego[47].
pałac w Iłowej zbudowany w 1626 w miejscu dawnego zamku przez Christopha von Schellendorfa(inne języki) z kompleksem secesyjnych zabudowań folwarcznych z początku XX wieku. Najpierw była to renesansowa, czterokondygnacyjna budowla z wieżą, którą w 1720 rozbudowano o barokowe dwukondygnacyjne skrzydło[55]. Przed I wojną światową pałac został gruntownie przebudowany, powstała wówczas reprezentacyjna klatka schodowa, większość sal została wyposażona w kominki i ozdobiona boazeriami i neorokokowymi sztukateriami. Obecnie służy mieszkańcom jako siedziba Zespołu Szkół Ponadpodstawowych
Pociąg relacji Zielona Góra – Węgliniec na stacji Iłowa Żagańska
W Iłowej znajduje się przystanek kolejowy Iłowa Żagańska. Przez miasto przebiega czynna od roku 1846 linia kolejowa nr 282Jasień – Miłkowice, której odcinek Żary – Węgliniec (przebiegający przez gminę) zamknięto dla ruchu pasażerskiego w 2002. Od 10 grudnia 2006 roku linia otwarta ponownie; obsługiwana lubuskimi oraz dolnośląskimi spalinowymi zespołami trakcyjnymi. Od 12 grudnia 2010 roku połączenia pasażerskie z postojem w Iłowej prowadziły dwie spółki przewozowe: Koleje Dolnośląskie oraz Przewozy Regionalne (zakład w Zielonej Górze)[57]. Od 11 grudnia 2016 roku wszystkie połączenia pasażerskie na tej linii obsługuje spółka POLREGIO. Pobliskie, pasażerskie stacje węzłowe znajdują się w Żarach i (na terenie województwa dolnośląskiego) Węglińcu.
W mieście działa Klub Piłkarski Piast Iłowa. Został założony w 1946. W swojej historii, w l. 80. XX w. dotarł na kilka sezonów do III ligi piłkarskiej – wówczas trzeciego poziomu rozgrywek w Polsce, a drużyna juniorów do tzw. ligi międzywojewódzkiej będącej najwyższą ligą w kraju, gdyż nie rozgrywano wówczas zawodów na szczeblu ogólnokrajowym. III-ligową drużynę seniorów prowadził Romuald Szukiełowicz, pod okiem którego w Piaście rozpoczął karierę Zbigniew Mandziejewicz. Najbardziej znanym wychowankiem klubu jest reprezentant PolskiŁukasz Garguła. Klub ten zbankrutował w 2005 i w jego miejsce powstał Klub Sportowy Vitrosilicon (9 sierpnia 2005 wpisany do KRS[59]), który w 2013 zmienił nazwę na Klub Piłkarski Piast. Piast Iłowa oprócz drużyny piłkarskiej seniorów prowadzi także drużyny młodszych grup wiekowych. W pierwszym sezonie istnienia (2005/06) po zdecydowanym zwycięstwie rozgrywek klasy B, klub wywalczył awans do rozgrywek klasy A. W sezonie 2007/08 występował w klasie okręgowej. Swoje mecze Piast rozgrywa na Stadionie Miejskim w Iłowej. Do dyspozycji klubu jest także boisko piłkarskie przy ul. Żagańskiej. Klub w sezonie 2007/2008 zakończył rozgrywki zielonogórskiej klasy okręgowej na I miejscu zdobywając awans do IV ligi. W klubie występował Henryk Cackowski, który wcześniej wystąpił w I i II lidze[60]. Sezon 2008/09 drużyna zakończyła na 1. miejscu grupy lubuskiej IV ligi i awansowała do rozgrywek grupy dolnośląsko-lubuskiej III ligi. W sezonie 2009/10 spadła do IV ligi.
Oprócz sekcji piłkarskiej Klub Piłkarski Piast prowadzi sekcję szachową – obecnie III liga oraz sekcję tenisa stołowego. Barwy klubu: niebiesko-białe.
Stadion Miejski w Iłowej mieści się przy ul. Piaskowej 1a. Powstał przed rozpoczęciem II wojny światowej jako miejski kompleks sportowy, składający się z piłkarskiego boiska głównego, obecnie o wymiarach 105 × 78 m, z wyposażeniem lekkoatletycznym (rzutnie do pchnięcia kulą, rzutu dyskiem i oszczepem, skocznia do skoku w dal) otoczonego 400-metrową bieżnią, z trybunami o pojemności 2000 miejsc (w tym 768 siedzących), dwóch boisk treningowych, boiska do koszykówki, 50-metrowego otwartego basenu pływackiego z trampoliną i wieżą do skoków (max. głębokość 4 m) i rekreacyjnego stawu z wypożyczalnią sprzętu pływającego i restauracją. Po zakończeniu działań wojennych zniszczeniu uległa restauracja, zaniedbany został staw wraz z infrastrukturą rekreacyjną. Ostatecznie zostało ono zasypane i na jego miejscu powstało trzecie boisko piłkarskie oraz plac do gry w koszykówkę; basen współcześnie skrócono o połowę długości.
Z obiektów stadionowych zarządzanych przez klub sportowy korzystają piłkarze Piasta Iłowa i UKS Iłowa.
Państwowa Huta Szkła w Iłowej rozpoczęła swoją działalność 1 września 1945 z przekształcenia przedwojennej niemieckiej huty szkła Glashüttenwerke H. Kleinpaul. Od września 1947 zakład zmienił nazwę na Zakłady Szklarskie „Iłowa”. W 1950 do przedsiębiorstwa Żagańskie Huty Szkła skupiającego hutę szkła z Iłowej oraz Hutę Szkła Butelkowego i Gospodarczego Łuknica z Łęknicy, włączone zostały Zakłady Szklarskie w Wymiarkach. Żagańskie Huty Szkła w Iłowej podlegały Ministerstwu Przemysłu Szklarskiego, a potem Ministerstwu Przemysłu Materiałów Budowlanych. Zakłady produkowały szkło opakowaniowe dla przemysłu spożywczego i farmaceutycznego, luksfery oraz ceramiczne i szklane izolatory elektryczne. ŻHS w Iłowej w latach 1988–1991 zostały przekształcone w spółkę akcyjnąVitrosilicon S.A. w 100% zależną od Ciech S.A. W skład nowo powstałej spółki nie weszła Huta Szkła Wymiarki, która utworzyła osobną spółkę – Hutsop. Pod koniec lat 90. XX wieku zamknięta została huta szkła w Łęknicy, zaś spółka nabyła zakład w Żarach Kunicach, gdzie została przeniesiona produkcja szklistego krzemianu sodu z Łęknicy. W 2001 w zakładzie Iłowa uruchomiono jedyną w Polsce produkcję pustaków szklanych znanych na rynku pod marką ClaroGlass – laureata godła Teraz Polska w 2007 roku. Firma działała pod nazwą Ciech Vitro i była jedynym w kraju i jednym z nielicznych na świecie producentów szklistego krzemianu sodu i potasu. Produkowała również szkło wodne sodowe i potasowe, a także słoje oraz szklane lampiony do zniczy[64].
Z końcem maja 2024 spółki Grupy Ciech zmieniły globalnie nazwę na Qemetica. Ciech Vitro stała się Qemeticą Glass[65] natomiast mieszczący się pod tym samym adresem producent krzemianów w Iłowej i Żarach – Qemeticą Silicates Sp. z o.o.[66]
Zakłady Tkanin Technicznych ESKORD (zbankrutowała, następnie magazyny Vitrosilicon oraz baza przeładunkowa Intra), ul. Borowska 8
Tkalnia mechaniczna Wilhelm Winkler AG, mechanische Buntweberei, Färberei und Appretur istniała w Iłowej w latach 1842–1945[67]. Jej zabudowania wraz z wyposażeniem zostały znacjonalizowane[68] posłużyły w okresie powojennym do założenia Zakładów Tkanin Technicznych „Eskord”. Oprócz głównego zakładu w Iłowej, w skład spółki wchodziły – filia w Przewozie, przędzalnia w Meerane (przy Pestalozzistr. 4-6; od 1946 działająca jako Buntweberei Meerane, 1 stycznia 1950 włączona do Mechanische Weberei Meerane[69]) oraz tkalnie w Löbau (filia nabyta w 1930 i przekształcona z działającej w l. 1900-30 roku farbiarni Kreuzinger GmbH; od 1948 roku tkalnia bawełnyVEB Baumwollspinnerei Löbau[70]) i Sebnitz. W 1946 r. saksońskie zakłady Wilhelm Winkler AG w Meerane, Löbau i Sebnitz zostały wywłaszczone i znacjonalizowane[71].
Hermes Fulfilment – należące do The Otto Group centrum logistyczne o powierzchni 150 000 m², wybudowane na terenie gminy Iłowa w 2023 r.[72] Docelowo ma tu pracować 3000 osób, z czego 60% kadry mają stanowić kobiety[73]. Centrum zajmuje się wysyłką mniejszych produktów, takich jak odzież, tekstylia, biżuteria, zabawki, drobny sprzęt AGD, a także elementy małej technologii jak telefony komórkowe czy tablety. Hermes Fulfilment w Iłowej aktualnie obsługuje Niemcy, w przyszłości zaś planowane jest poszerzenie zasięgu o Polskę, Czechy, Szwajcarię i Włochy[73].
Kościół parafialny z 1937Kościół rzymskokatolicki. Do 1810 wyznawcy religii katolickiej z Iłowej podlegali parafii rz.-kat. w Gozdnicy, następnie po jej likwidacji – parafii w Witoszynie Dolnym. Pierwsza parafia rzymskokatolicka w Iłowej w ramach niemieckich struktur kocielnych utworzona została w 1908[74]. Wg innych źródeł wydzielenie parafii iłowskiej miało miejsce w 1906[75], a jej erygowanie nastąpiło 1 października 1910[76]. 20 listopada 1932 w Gozdnicy poświęcono kaplicę pw. św. Wawrzyńca przynależną do kuracji iłowskiej[77]. 17 października 1937 kard. Adolf Bertram konsekrował kościół parafialny przy obecnej ul. Żagańskiej. Po zakończeniu II wojny światowej polscy katolicy zaadaptowali opuszczoną świątynię protestancką. Obecnie jest ona kościołem filialnym i nosi wezwanie Chrystusa Króla[75].
↑Kühzahl(niem.) − ludowa (południowe Milsko/północne Czechy) nazwa starca gajowego; Max Militzer, Erich Glotz Flora der Oberlausitz einschlieẞlich der nördlichsten Tschechoslowakei. cz. VIII, s.27
↑W mauzoleum pochowane są córki grafa Friedricha Augusta von Kospoth z Borowego, hrabianki Marianna (1848-1869) i Dorothea (1862-1892). Były one kolejno żonami Leopolda Friedricha grafa von Rothkirch freiherra v. Trach z Niedźwiedzic. Widoczna wschodnia fasada zawiera inskrypcje nagrobne obu sióstr:
Marianne Graefin Rothkirch und Trach Geborene Graefin Kospoth Geboren zu Burau den 26. Januar 1848 Gestorben zu Halbau den 2. Maertz 1869
Dorothea Graefin Rothkirch Freifrau v. Trach Geb. Graefin Kospoth Geboren zu Burau den 13. August 1862 Gestorben ebenda den 24. November 1892
W zachodniej fasadzie znajduje się zamurowany otwór drzwiowy a ponad nim umieszczono herb rodu von Rothkirch und Trach.
↑ abcBłędny adres: "Rynek" nie istnieje w Iłowej; najprawdopodobniej powinno być: "pl. Wolności"
↑Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262).
↑ abcdJózef Pilch, Stanisław Kowalski Leksykon zabytków architektury Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Arkady, Warszawa 2012, s. 275–276, ISBN 978-83-213-4730-1.
↑Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 833.
↑Rozporządzenie Rady Ministrów z 23.11.1973 w sprawie zasad organizacji urzędów terenowych organów administracji państwowej (Dz. U. Nr 47, poz.280 z 1973)
↑Lech WojciechL.W.SzajdakLech WojciechL.W., Grupa Poetycka "Wołyń" - geneza, przedstawiciele, wiersze, Warszawa 2023, s. 23-39, 463, ISBN 978-83-67398-07-7.
↑[2]. renebrand.eu. [zarchiwizowane z [3] tego adresu] (2009-03-10)].{{Cytuj stronę}} Linki zewnętrzne: "tytuł".(niem.).
↑AbrahamA.KajzerAbrahamA., Za drutami śmierci, Wałbrzych: Muzeum Gross-Rosen, 2013, ISBN 978-83-89824-09-7. Brak numerów stron w książce
↑Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dn. 20.09.2001 w sprawie określenia miejsc odosobnienia, w których były osadzone osoby narodowości polskiej lub obywatele polscy innych narodowości (Dz.U. z 2001 r. nr 106, poz. 1154).
↑Konieczny, Alfred KL Gross-Rosen hitlerowski obóz koncentracyjny na Dolnym Śląsku 1940-45 Mapa filii KL Gross-Rosen, s. 30, tabela 4 Chronologia organizowania podobozów KL Gross-Rosen, s. 34, Muzeum Gross-Rosen, Wałbrzych 2007, ISBN 978-83-89824-02-8.
↑Zob. też Sipowicz Jan, Filia obozu koncentracyjnego Gross-Rosen w Iłowie w pow. żagańskim (Arbeitslager Halbau) w: Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi t.1 s. 157–190, wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, 1974.
↑ErichE.GraberErichE., DIE INVENTARE DER NICHTSTAATLICHEN ARCHIVE SCHLESIENS KREIS SAGAN, t. XXXII, Breslau: Trewendt & Granier, 1927 (CODEX DIPLOMATICUS SILESIAE), s. 11 [dostęp 2024-12-03](niem.).
↑ abO Parafii [online], parafia.ilowa.com.pl [dostęp 2024-12-02].
French
Deutsch
51°30′07″N 15°12′21″E/51,501944 15,205833 
