Komutator (matematyka) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Komutator – wskaźnik stopnia nieprzemienności pewnego działania dwuargumentowego. Definicje w teorii grup oraz teorii pierścieni różnią się między sobą[1].

Teoria grup

[edytuj | edytuj kod]

Komutator dwóch elementów i należących do grupy to element

Jest on równy jedynce grupy wtedy i tylko wtedy, gdy i komutują (czyli są przemienne, tzn. ). Podgrupa grupy generowana przez wszystkie komutatory nazywana jest komutantem grupy Warto zauważyć, że należy rozważać podgrupę generowaną przez zbiór komutatorów, ponieważ w ogólności nie jest on zamknięty ze względu na działanie grupowe. Komutatory stosuje się w definicjach grup nilpotentnych i rozwiązalnych.

Uwaga
Powyższa definicja komutatora służy przede wszystkim matematykom badającym teorię grup. Wielu innych matematyków definiuje komutator jako

Tożsamości

[edytuj | edytuj kod]

W tej sekcji wyrażenie oznacza sprzężony (przez ) element

Druga z tożsamości znana jest jako tożsamość Halla-Witta, która jest teoriogrupowym analogonem tożsamości Jacobiego komutatora z teorii pierścieni (zob. następna sekcja). Czwarta równość wynika z pierwszej i trzeciej.

Uwaga
Powyższa definicja sprzężenia przez używana jest przez badaczy teorii grup. Wielu innych matematyków definiuje sprzężenie przez jako zwykle zapisuje się to jako

Teoria pierścieni

[edytuj | edytuj kod]

Komutator dwóch elementów i pierścienia lub algebry łącznej zdefiniowany jest jako

Ma on wartość zero wtedy i tylko wtedy, gdy i są przemienne (komutują). W algebrze liniowej, jeżeli dwa endomorfizmy przestrzeni są reprezentowane przez komutujące macierze względem jednej bazy, to są one tak reprezentowane w każdej bazie.

Zastosowanie komutatora jako nawiasu Liego umożliwia przekształcenie dowolnej algebry łącznej w algebrę Liego.

Tożsamości

[edytuj | edytuj kod]

Komutator ma następujące własności:

Wzory dla algebr Liego:

Druga relacja nazywana jest antyprzemiennością, a trzecia znana jest jako tożsamość Jacobiego.

Dodatkowe wzory:

Jeżeli jest ustalonym elementem pierścienia pierwszy dodatkowy wzór może być interpretowany jako reguła Leibniza dla odwzorowania danego wzorem Innymi słowy, odwzorowanie definiuje różniczkowanie w pierścieniu

Użyteczna jest również następująca tożsamość komutatorowa będąca przypadkiem szczególnym wzoru Bakera-Campbella-Hausdorffa:

Przykład

[edytuj | edytuj kod]

Niech dane będą dwa operatory: różniczkowy który przekształca funkcję w jej pochodną oraz który przekształca funkcję w iloczyn niej samej i jej argumentu.

Badanie nieprzemienności tych operatorów na niezerującej się funkcji różniczkowalnej przebiega jak następuje:

  • ponieważ

Odjęcie tych równań stronami daje:

Po wyłączeniu poza nawias i podzieleniu przez jest

czyli

Stąd wynik zastosowania obu operatorów i na funkcję zależy od ich kolejności, na co wskazuje również komutator równy jedności.

Pierścienie i algebry z gradacją

[edytuj | edytuj kod]

Podczas badania algebr z gradacją komutator zastępuje się zwykle komutatorem z gradacją definiowanym w języku składowych jednorodnych jako

Różniczkowania

[edytuj | edytuj kod]

Szczególnie jeżeli w grę wchodzi posługiwanie się wieloma komutatorami, użyteczny okazuje się być inny zapis korzystający z reprezentacji sprzężeniowej

Wówczas jest różniczkowaniem, a jest liniowe, np. oraz i homomorfizmem algebry Liego, np. ale nie zawsze jest homomorfizmem algebr, np. tożsamość w ogólności nie zachodzi.

Przykłady:

Komutator w fizyce

[edytuj | edytuj kod]

Komutator jest często używany w fizyce kwantowej:

Antykomutator

[edytuj | edytuj kod]

Antykomutator lub definiowany jest jako Przy stosowaniu oznaczenia z plusem zwykle komutator oznacza się odpowiednio znakiem minus

Z oznaczenia tego korzysta się w fizyce dla operatorów kreacji i anihilacji cząstek o spinie połówkowym (fermiony). Operatory te spełniają reguły antykomutacji, tzn.

Reguła ta wynika z zakazu Pauliego mówiącego, że dany stan kwantowy może być obsadzony tylko przez jedną cząstkę.

Operatory kreacji i anihilacji cząstek o spinie całkowitym (bozonów) spełniają reguły komutacji.

W rachunkach w fizyce, w których używane są komutatory i antykomutatory stosuje się zapis wariantowy z symbolem plus/minus lub minus/plus przy nawiasie kwadratowym odnosząc rachunki odpowiednio do antykomutatorów/komutatorów dla fermionów/bozonów.

W kwantowej teorii pola dla pól fermionowych stosuje się reguły antykomutacyjne oraz liczby Grassmana, czyli liczby rozpinające algebrę, w której generatory antykomutują (są antyprzemienne) między sobą oraz komutują (są przemienne) ze zwykłymi liczbami.

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Komutator, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-07-22].

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]