Ghana – Wikipedia, wolna encyklopedia

Republika Ghany

Republic of Ghana

Godło Flaga
Dewiza: Freedom and Justice (Wolność i Sprawiedliwość)
Hymn: God Bless Our Homeland Ghana (Boże, błogosław naszą ojczyznę Ghanę)
Ustrój polityczny	republika
Konstytucja	Konstytucja Ghany
Stolica	Akra
Data powstania	6 marca 1957
Prezydent	Nana Akufo-Addo
Powierzchnia	238 533 km²[1]
Populacja (2021) • liczba ludności	30,8 mln
• gęstość	129 os./km²
Kod ISO 3166	GH
Waluta	cedi (GHC)
Telefoniczny nr kierunkowy	+233
Domena internetowa	.gh
Kod samochodowy	GH
Kod samolotowy	9G
Strefa czasowa	UTC +0
Narody i grupy etniczne	Akan, Ewe, Gurma
Język urzędowy	angielski
Religia dominująca	chrześcijaństwo – 71,3% (w większości protestanci)
PKB (2023)  • całkowite   • na osobę	66,62 mld[2] USD 2 025[2] USD
PKB (PSN) (2023)  • całkowite   • na osobę	229 mld[2] dolarów międzynar. 6 974[2] dolarów międzynar.
Położenie na mapie
Multimedia w Wikimedia Commons
Wiadomości w Wikinews
Cytaty w Wikicytatach
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach

Ghana (Republika Ghany, ang. Republic of Ghana) – państwo w zachodniej Afryce nad Oceanem Atlantyckim. Graniczy z Togo, Burkina Faso i Wybrzeżem Kości Słoniowej. Nazwa kraju w języku Asante oznacza „Król – Wojownik”.

Pochodzi od przedkolonialnego, średniowiecznego Imperium Ghany, które rozciągało się na terenach dzisiejszych Mali i Mauretanii. Handel z Europejczykami został po raz pierwszy nawiązany w XV w., natomiast przedkolonialne królestwo Aszanti zachowało niepodległość do roku 1870, w którym to zostało skolonizowane przez Wielką Brytanię. Niepodległość odzyskała w roku 1957. Obecnie członek Unii Afrykańskiej i ECOWAS.

Kraj szczyci się jedną z najbardziej stabilnych i najlepiej prosperujących gospodarek na kontynencie i jest drugim co do wielkości producentem kakao na świecie. Jezioro Wolta zbudowane w 1965 roku, jest największym sztucznym zbiornikiem wodnym na świecie.

Ghana jest republiką należącą do Wspólnoty Narodów (od 1957 r.). Na czele państwa stoi prezydent (od 7 stycznia 2017 Nana Akufo-Addo), który sprawuje władzę wykonawczą. Parlament Ghany jest jednoizbowy i zdominowany przez 2 partie – Nową Partię Patriotyczną oraz Narodowy Kongres Demokratyczny. Kofi Annan, były sekretarz generalny ONZ pochodzi z Ghany.

Obecnie ghańskie siły zbrojne są jednymi z najlepiej zorganizowanych, wyposażonych i wyszkolonych w tym regionie Afryki. Daje to Ghanie tym samym status regionalnego mocarstwa. Duży wpływ na taką sytuację ma bliska współpraca z siłami zbrojnymi Chińskiej Republiki Ludowej^[3].

Ghana dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi^[4]. Uzbrojenie sił lądowych Ghany składało się w 2014 roku m.in. z 125 opancerzonych pojazdów bojowych^[4]. Marynarka wojenna Ghany dysponowała w 2014 roku 20 okrętami obrony przybrzeża^[4]. Ghańskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 17 samolotów transportowych, pięć samolotów szkolno-bojowych oraz 14 śmigłowców^[4].

Wojska ghańskie w 2014 roku liczyły 13,5 tys. żołnierzy zawodowych (brak rezerwistów). Według rankingu Global Firepower (2014) ghańskie siły zbrojne stanowią 93. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 120 mln dolarów (USD)^[4].

W przeszłości i obecnie Ghana w dużym stopniu wspiera wysiłki społeczności międzynarodowej biorąc czynny udział w różnego rodzaju misjach pokojowych. Tutejsi żołnierze byli częścią sił pokojowych w Liberii, Demokratycznej Republice Konga, Czadzie, Rwandzie, Sierra Leone, Libanie czy Kambodży^[5].

 Zobacz też: Ghańskie Siły Powietrzne i Ghana Navy.

 Osobny artykuł: Geografia Ghany.

Ghana leży nad Zatoką Gwinejską, kilka stopni na północ od równika. Występuje tam klimat równikowy. Państwo położone jest między szerokościami geograficznymi 4°45′N i 11°N oraz długościami geograficznymi 1°15′E i 3°15′W. Przez Ghanę przechodzi południk zerowy, również przez wschodnią część miasta Tema^[6]. Najwyższa góra Ghany to Mount Afadjato (880 m). Na terenie tego kraju znajduje się Jezioro Wolta – największe pod względem powierzchni sztuczne jezioro na świecie. Główna rzeka to Wolta.

Najbardziej znanymi parkami narodowymi są Park Narodowy Mole w północnej Ghanie, słynący ze znacznej populacji słoni i Park Narodowy Kakum ze względu na bliskość historycznych, a zatem interesujących turystycznie miast Cape Coast i Elmina.

 Osobne artykuły: Podział administracyjny Ghany, Regiony Ghany i Dystrykty Ghany.

Od 2019 r. Ghana jest podzielona na 16 regionów (wcześniej 10), które z kolei podzielone są na 275 dystryktów. Regiony Ghany wymienione są poniżej:

 Osobny artykuł: Miasta Ghany.

Grupy zamieszkujące obecną Ghanę osiedliły się na tych terenach w II tysiącleciu n.e. W XIII wieku rozpoczęło się osadnictwo ludów z grupy Akan, które to zajęły większą część południowej Ghany. Ludy Ga i Ewe zamieszkały natomiast południowy wschód kraju. Migracja ludności, była prawdopodobnie przemieszczaniem się całych plemion, przy stopniowym wypieraniu bądź asymilacji nielicznych autochtonów^[7]. Obszar państwa znalazł się w orbicie wpływów państw zachodniego Sudanu – Mali, Songhaju i dawnej Ghany. Ghana służyła tym mocarstwom za element transsaharyjskiego szlaku handlowego. W 1471 roku do wybrzeży kraju dotarli Portugalczycy^[7].

Portugalczycy nazwali odkryte tereny – ze względu na duże pokłady złota – Złotym Wybrzeżem. Utworzone zostały europejskie forty i faktorie. Od schyłku XVI wieku obszar stał się miejscem handlu niewolnikami. W XVIII wieku dominującym tworem politycznym stało się państwo Aszantów, którego władcy zdobyli niemal wszystkie państwa akańskie. Wpływy Aszantów rozciągały się daleko poza tereny obecnej Ghany. W XIX wieku dominującą pozycję na Złotym Wybrzeżu zajęli Brytyjczycy. W 1807 roku zakazano handlu niewolnikami co zachwiało dotychczasowym systemem gospodarczym. W drugiej połowie XIX wieku postępowała ekspansja brytyjska w głąb lądu. W latach 1874–1896 podbili państwo Aszantów i utworzyli tam protektorat (od 1901 kolonia)^[7].

W wyniku I wojny światowej w skład kolonii przyłączono zachodnią część Togo. Od schyłku XIX wieku zmienił się charakter gospodarki Złotego Wybrzeża, dominować zaczęły uprawny plantacyjne. Władze kolonialne ustanowiły zasadę rządów pośrednich: w 1935 oficjalnie reaktywowano królestwo Aszantów, a pozostali wodzowie mieli ugruntowaną silną pozycję. Po II wojnie światowej rozpoczął się stopniowy proces przekazywania władzy ludności rdzennej. W 1946 roku Afrykanie uzyskali większość we władzach kolonialnych. W 1949 roku utworzono Ludową Partię Konwentu, której liderem został Kwame Nkrumah. Po ogłoszeniu niepodległości kraju w 1957, partia ta stała się siłą dominującą^[7].

W 1960 roku ogłoszono republikę, która przystąpiła do brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Prezydentem republiki został Kwame Nkrumah, który wdrożył model jednopartyjny. W polityce zagranicznej zbliżył się do bloku wschodniego, szukając inspiracji zwłaszcza w tzw. socjalizmie chińskim. Rząd prowadził ożywioną politykę na kontynencie a Nkrumah był jednym z inicjatorów powołania Organizacji Jedności Afrykańskiej. Jednocześnie pogłębiała się trudna sytuacja ekonomiczna, a rząd był oskarżony o nadużycia. W 1966 roku ekipa Nkrumaha obalona został przez wojskowy zamach stanu. Junta zawiesiła konstytucję, rozwiązała parlament i zakazała działalności partii politycznych. W latach 1969–1972 przywrócono rządy cywilne i uchwalono nową konstytucję. Rządy cywilne okazały się nieudolne, a w kraju szalał kryzys gospodarczy. W latach 1978 i 1979 miały miejsce kolejne pucze, które przywróciły armię do władzy^[7].

W 1979 roku władzę objęła grupa młodych oficerów na czele z Jerrym Johnem Rawlingsem. Puczyści przeprowadzili egzekucje trzech generałów będących w przeszłości szefami państwa. Junta następnie przeprowadziła wybory parlamentarne i prezydenckie oraz zezwoliła na utworzenie rządu cywilnego. W 1981 roku ta sama grupa oficerów przeprowadziła kolejny pucz, w wyniku którego utworzona została Tymczasowa Rada Obrony Narodowej. Wojskowi zawiesili konstytucję, działalność partii i zmniejszyli rolę wodzów plemiennych. W drugiej połowie lat 1980. dzięki pomocy Międzynarodowego Funduszu Walutowego ustabilizowała się sytuacja gospodarcza. Równocześnie rozpoczęta została demokratyzacja systemowa. W 1992 roku przeprowadzono wybory prezydenckie, które wygrał Rawlings (dotychczasowy szef Tymczasowej Rady Obrony Narodowej). W 1994 roku na północy kraju miały miejsce zamieszki etniczne. W 1996 roku odbyły się wybory parlamentarne i prezydenckie, wygrał je dotychczasowy prezydent i jego partia (Narodowy Kongres Demokratyczna). Wybory w l. 2000 i 2004 wygrała opozycyjna Nowa Partia Patriotyczna i jej kandydat John Kufuor. W latach 2009–2012 prezydentem był John Atta-Mills. W latach 2012–2017 urząd prezydenta sprawował John Dramani Mahama^[7]. W wyniku wyborów prezydenckich w grudniu 2016 roku, na prezydenta został wybrany Nana Akufo-Addo.

PKB Ghany rośnie od 2016 r., osiągając w 2020 r. maksimum 72 mld USD. W 2019 r. Ghana została wymieniona jako najszybciej rozwijająca się gospodarka w Afryce. Po dywersyfikacji i odkryciu ropy naftowej Ghana od kilku lat buduje swój sektor technologiczny, a jej produkty i usługi skoncentrowane na technologii napędzają wzrost gospodarczy. Oczekuje się, że otwarcie pierwszego afrykańskiego laboratorium AI w Ghanie w 2019 r. i ustanowienie swojej siedziby przez Twittera w 2021 roku umocni pozycję kraju jako afrykańskiego centrum technologicznego^[8].

Jest najbardziej rozwiniętym krajem Afryki Zachodniej (nie licząc Zielonego Przylądka) i radzi sobie stosunkowo dobrze pod względem wskaźników opieki zdrowotnej, wzrostu gospodarczego i rozwoju społecznego^[9]. Bank Światowy w 2018 roku oszacował, że 94,1% ludności miejskiej i 64,3% ludności wiejskiej ma dostęp do energii elektrycznej i prawie 38% mieszkańców miało dostęp do internetu^[10].

Ada

Akim Oda

Akra

Kete-Krachi

Kumasi

Navrongo

Sefwi Bekwai

Sunyani

Takoradi

Tamale

Wa

Yendi

Porty lotnicze w Ghanie

 Osobny artykuł: Rolnictwo w Ghanie.

Ponad połowa populacji zatrudniona jest w rolnictwie, leśnictwie lub rybołówstwie. Podstawowym filarem gospodarki jest monokultura ziarna kakaowego. Eksport ziarna kakaowego stanowi 35% wartości eksportu, jest czołowym światowym producentem tego surowca. Dla potrzeb miejscowych, uprawia się: owoce cytrusowe, ryż, tytoń, kukurydzę, maniok, trzcinę cukrową, bawełnę, proso, bataty, pochrzyn. Od niedawna rośnie rola przemysłu ciężkiego, głównie związanego z górnictwem. Hoduje się kozy, owce, trzodę chlewną i bydło. Rozwinięte rybołówstwo.

Przemysł związany z leśnictwem (35% powierzchni Ghany zajmują lasy tropikalne), spożywczy, hutniczy, włókienniczy i wydobywczy. Z surowców mineralnych, można wymienić dosyć bogate złoża złota, boksytów, rud manganu i diamentów. Od 2011 roku wydobywa się ropę naftową, a kraj stał się ósmym co do wielkości producentem tego surowca w Afryce.

W ciągu 25 lat drastycznie wzrosła zależność kraju od turystyki, a roczna liczba turystów wzrosła z 286 tys. w 1995 roku, do ponad 1 miliona przed rokiem 2020, w tym samym czasie przychody z turystyki wzrosły z 30 mln $ do ponad 1 mld $. W 2020 roku wpływy turystyczne spadły z powodu pandemii Covid-19^[11]. Raport Światowego Forum Ekonomicznego z 2019 roku wskazuje, że Ghana ma duże możliwości budowania konkurencyjności poprzez swoją historię, kulturę i bogactwo miejsc przyrodniczych, podnosząc profil kraju jako międzynarodowego celu turystycznego. Ministerstwo Turystyki, Sztuki i Kultury (MoTAC) oszacowało, że sektor ten odpowiadał za 4,9% PKB w 2018 r., co czyni go czwartym co do wielkości dostawcą po kakao, złocie i ropie naftowej^[12].

Ghana szczyci się rozbudowaną siecią zabytków, atrakcji kulturalnych, parków narodowych i rezerwatów. Głównymi atrakcjami dla turystów z zagranicy są forty i zamki, plaże i parki narodowe. Ghana ma dwa miejsca światowego dziedzictwa UNESCO: forty i zamki w regionie Wolta, oraz tradycyjne budynki Aszante, w regionie Aszanti. W czerwcu 2019 r. Komisja Leśnictwa ogłosiła, że Park Narodowy Mole największy park narodowy w kraju, również ma otrzymać status UNESCO^[12].

Na początku lat 90. XX wieku rząd Ghany, porozumiał się z Międzynarodowym Funduszem Walutowym i Bankiem Światowym. Nastąpiła radykalna przebudowa gospodarki: prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych, dewaluacja pieniądza, redukcja wydatków socjalnych, ograniczenie zakresu kontroli cen oraz ograniczenie liczby urzędników w państwowych instytucjach.

Dane można znaleźć w CIA Factbook^[13].

 Osobny artykuł: Religia w Ghanie.

Chrześcijaństwo jest największą religią w kraju, dominującą w jego południowej części. Islam natomiast jest rozpowszechniony głównie w północnej Ghanie. Zgodnie ze spisem powszechnym przeprowadzonym w 2021 roku, osoby wyznań chrześcijańskich stanowią łącznie 71,3% ludności, w tym 49% protestantów i 10% katolików^[15]. Wiara ta pojawiła się w Ghanie wraz z europejskimi kolonizatorami w XIV wieku^[16].

Kościół katolicki i Kościół Zielonoświątkowy to dwie największe denominacje chrześcijańskie^[17]. W 2010 roku 13,1% populacji zadeklarowało przynależność do Kościoła katolickiego^[18]. Obok Kościoła Zielonoświątkowego w kraju działa wiele innych pentekostalnych denominacji, np. Zbory Boże^[19]. Ghana należy do krajów z najwyższym odsetkiem zielonoświątkowców na świecie, a według spisu w 2021 roku, z 31,6% populacji – zielonoświątkowcy i niekatoliccy charyzmatycy są największą grupą religijną w kraju^[20][21]. Ponad milion wiernych mają także protestanckie kościoły prezbiteriańskie i metodystyczne^[19]. Znaczący jest Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, który zgłasza 342 tys. członków w prawie 4 tys. zborach^[22]. Mieszkańcy należą też do innych wyznań, wśród nich około 150 tys. należy do Świadków Jehowy^[23].

Islam jest wyznawany przez 19,9% (17,6% w 2010^[18]) społeczeństwa^[15]. Po raz pierwszy pojawił się w północnej Ghanie w XV wieku^[24]. Relacje pomiędzy dwiema największymi religiami są tutaj pozbawione większych napięć i konfliktów, a oba wyznania współistnieją obok siebie^[25].

Według spisu powszechnego z 2021 roku tradycyjne wyznania afrykańskie są praktykowane przez 3,2% populacji. 1,1% społeczeństwa deklaruje brak przynależności religijnej i 4,5% deklaruje inną religie^[15]. Powoli zwiększa się rola wyznań takich jak hinduizm, buddyzm (Sōka Gakkai) i taoizm. Pozostają one jednak wciąż na marginalnym poziomie. Można tu również znaleźć wyznawców judaizmu^[26].

W Ghanie bardzo częste są festyny. Większość o charakterze świąt plemiennych. Należy wymienić święta, festyny takie jak choćby^[27]:

• Afasher Aboakyer – polowanie na jelenia celebrowane przez plemię Effutu. Odbywa się co roku w pierwszą sobotę i niedzielę maja w miejscowości Wineba.
• Hogbetsotso – odbywające się każdego roku w listopadzie, upamiętnia tradycję, kulturę i historię ludu Ewe.
• Homowo – tłumacząc dosłownie święta znaczy „wyśmiewanie się z głodu”. Obchodzone przez lud Ga.

Zobacz multimedia związane z tematem: Ghana

• reprezentacja Ghany w piłce nożnej

• Oficjalna strona parlamentu Ghany (ang.)
• Narodowa Komisja Kultury Ghany (ang.)