Jastrząb (miasto) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Jastrząb
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Kościół św. Jana Chrzciciela, 2012
	Herb
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Powiat	szydłowiecki
Gmina	Jastrząb
Prawa miejskie	1427–1870, 2023
Burmistrz	Andrzej Bracha
Powierzchnia	12,55 km²
Wysokość	200 m n.p.m.
Populacja (2021); • liczba ludności; • gęstość	; 1071; 85 os./km²
Strefa numeracyjna	48
Kod pocztowy	26-502
Tablice rejestracyjne	WSZ
	Położenie na mapie gminy Jastrząb Jastrząb
	Położenie na mapie Polski Jastrząb
	Położenie na mapie województwa mazowieckiego Jastrząb
	Położenie na mapie powiatu szydłowieckiego Jastrząb
	51°14′49″N 20°56′56″E/51,246944 20,948889
TERC (TERYT)	1430024
SIMC	0623988
	Urząd miejskipl. Niepodległości 5; 26-502 Jastrząb
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa
	BIP

Jastrząb – miasto w Polsce, w województwie mazowieckim, powiecie szydłowieckim^[3]^[4]. Siedziba gminy.

W 2021 liczył 1071 mieszkańców. W 2024 roku w Jastrzębiu odnotowano największy w Polsce procentowy wzrost ludności spośród wszystkich miast (+ 6,45%)^[5].

Położony na pograniczu Równiny Radomskiej i Przedgórza Iłżeckiego, nad rzeką Śmiłówką. Leży w historycznej Małopolsce, w dawnej ziemi sandomierskiej^[6], w ramach której kulturowo stanowi część ziemi radomskiej^[7].

Jastrząb jest siedzibą rzymskokatolickiej parafii św. Jana Chrzciciela^[8].

Historia

Nazwa miejscowości wywodzi się prawdopodobnie od nazwiska jej właściciela Wojciecha Jastrzębca, biskupa krakowskiego, który lokował wieś w 1422. Miejscowe podanie wiąże ją z jastrzębiem, który miał wybawić wójta wsi zaatakowanego przez zgraję myszy.

Najwcześniejsza wzmianka o Jastrzębiu pochodzi z 1422, kiedy to Wojciech Jastrzębiec, zasadził wieś na prawie polskim. Początkowo wchodziła w skład klucza dóbr iłżeckich i parafii w Gąsawach Plebańskich. Miejscowość znajdowała się w województwie sandomierskim, powiecie i kasztelanii radomskiej (do 1795)^[9]. 30 września 1427 Władysław II Jagiełło na prośbę biskupa krakowskiego nadał Jastrzębiowi prawa miejskie. Miasto lokowano na prawie magdeburskim w oparciu o dawny układ przestrzenny okolnicy, z centralnie usytuowaną kaplicą św. Jana Chrzciciela i wzdłużnym rynkiem (dziś pl. Niepodległości) na osi traktu Iłża – Skrzynno. W 1434 kard. Zbigniew Oleśnicki erygował parafię^[10]. Miasto pełniło wtedy funkcje rolnicze, śladowo rzemieślnicze i handlowe, będąc siedzibą targów cotygodniowych (środy) i jarmarku świętojańskiego^[10]. W 40. XV w. urządzono komory celne dla przewozu towarów traktem skrzyńskim i później do Szydłowca, uzyskując w 1529 prawo poboru opłaty za przewóz niezbywanego w Jastrzębiu żelaza, co łączy się z obecnością w mieście niewielkiej kolonii Żydów^[11]. Przywileje miejskie określiły osadę jako prywatne miasto duchowne (biskupstwa krakowskiego), co zostało potwierdzone w późniejszych latach przez kolejnych królów: Zygmunta I Starego (1525), Zygmunta II Augusta (1548, 1549), Stefana Batorego (1578), Jana III Sobieskiego (1683). W 1792 Stanisław II August Poniatowski zniósł powinności służebne mieszczan jastrzębskich na rzecz biskupów krakowskich.

W wyniku III rozbioru Polski Jastrząb znalazł się w granicach monarchii habsburskiej, wchodząc w skład cyrkułu radomskiego w Nowej Galicji. W 1809 ponownie pod zarządem polskim w Księstwie Warszawskim, departamencie radomskim, okręgu opoczyńskim, powiecie szydłowieckim. W 1815 region włączono do Królestwa Polskiego, w którym Jastrząb znalazł się w województwie sandomierskim, okręgu i powiecie radomskim. Po reformie administracyjnej z 1837 w guberni radomskiej, obwodzie i powiecie radomskim. W trakcie powstania styczniowego Jastrząb był tymczasową siedzibą prowizorycznych władz cywilnych województwa sandomierskiego z Jadwigą Prendowską i Ignacym Maciejowskim na czele.

W wyniku reformy miejskiej z 1869 Jastrząb został zdeklasowany do rangi wsi 13 stycznia 1870 i włączony do gminy Mirów, którą równocześnie przemianowano na Rogów, a której Jastrząb został siedzibą^[12]. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 Jastrząb znalazł się w województwie kieleckim i powiecie radomskim.

W latach 1954–1972 był siedzibą gromady Jastrząb^[13], od 1 października 1954 w powiecie szydłowieckim^[14].

W wyniku kolejnej reformy gminnej w 1973 został siedzibą gminy Jastrząb^[15]. W 1975–1998 w województwie radomskim^[16].

Odzyskanie praw miejskich (2023)

25 czerwca 2021 Rada Gminy Jastrząb podjęła uchwałę intencyjną w sprawie odzyskania praw miejskich przez Jastrząb w 152. rocznicę ich utraty, po czym nastąpił etap konsultacji społecznych z mieszkańcami^[17]. Konsultacje trwały od 1 września do 31 października 2021^[18]. Spośród 4151 osób uprawnionych w gminie do udziału w konsultacjach, głos oddało 319 osób (frekwencja 7,68%), z czego za nadaniem statusu miasta oddano 287 głosów (89,96% wszystkich głosujących), natomiast 16 osób było przeciwko i tyle samo wstrzymało się od zajęcia jednoznacznego stanowiska. W Jastrzębiu na 808 osób uprawnionych do głosowania, w konsultacjach udział wzięło 51 osób (frekwencja 6,31%). Za nadaniem statusu miasta głos oddało 47 osób (92,15% głosujących), a 4 osoby były przeciwko^[19].

W lokalnym referendum, przeprowadzonym jesienią 2021, 89,96% głosujących opowiedziało się za przywróceniem praw miejskich dla Jastrzębia, które otrzymał 1 stycznia 2023 roku.^[20].

1 stycznia 2023 doszło do przywrócenia statusu miasta^[21].

Ludność

Ludność Jastrzębia w latach 1998–2022
Źródło: https://www.polskawliczbach.pl/wies_Jastrzab_jastrzab_mazowieckie

Zabytki

Kościół parafialny św. Jana Chrzciciela, ul. Jana Pawła II 2 (d. pl. Kościelny)
Dom Ludowy z 1929 (ob. Bank Spółdzielczy Rzemiosła), ul. Jana Pawła II 2 (d. ul. Świętojańska)
dom z XVIII w. – pl. Niepodległości 50 (d. Rynek).
dom z 1. poł. XIX w. – ul. Szydłowiecka.

Infrastruktura

Urząd Miasta i Gminy,
Ochotnicza Straż Pożarna,
Samodzielny Publiczny Zespół Zakładów Opieki Zdrowotnej,
Publiczna Szkoła Podstawowa im. Tadeusza Kościuszki,
Gminna Biblioteka Publiczna,
oddział Banku Spółdzielczego Rzemiosła w Radomiu,
oddział Południowo-Mazowieckiego Banku Spółdzielczego,
Ośrodek Rekreacyjny „Zalew”,
Klub Sportowy Jastrząb.

Przypisy

↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-04] .
↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 374 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
↑ ^a ^b GUS. Wyszukiwarka TERYT
↑ Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku
↑ Jerzy Z. Pająk: Ziemia sandomierska. X–XIV wiek. wojtek.onlinesc.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-03-05)]. (pol.).
↑ Jerzy Piwek. Wkład duchowieństwa rzymskokatolickiego w rozwój kultury Ziemi Radomskiej w latach 1795–1864. „Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego”. 32 (1–2), s. 7, 1997. Helena Kisiel – przewodnicząca kolegium redakcyjnego. Radom: Radomskie Towarzystwo Naukowe. ISSN 0137-5156. [dostęp 2022-12-23]. (pol.).
↑ Opis parafii na stronie diecezji
↑ Corona Regni Poloniae. Mapa w skali 1:250 000, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Pracownia Geoinformacji Historycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
↑ ^a ^b JanJ. Wiśniewski JanJ., Dekanat radomski, Radom: Jan Kanty Trzebiński, 1911, s. 68 .
↑ ZenonZ. Guldon ZenonZ., KarolK. Krzystanek KarolK., Ludność żydowska w miastach lewobrzeżnej części województwa sandomierskiego w XVI–XVIII wieku : Studium osadniczo-demograficzne, Kielce: WSP im. J. Kochanowskiego, 1990, s. 49–51 .
↑ Postanowienie z 17 (29) października 1869, ogłoszone 1 (13 stycznia) 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, str. 415)
↑ Uchwała Nr 13i/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 29 września 1954 r. w sprawie podziału na gromady powiatu radomskiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 20 grudnia 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 29 września 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 31 grudnia 1954 r., Nr. 15, Poz. 104)
↑ Dz.U. z 1954 r. nr 49, poz. 236
↑ Uchwała Nr XVII/80/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 8 grudnia 1972 w sprawie utworzenia wspólnych rad narodowych dla miast nie stanowiących powiatów i gmin w województwie kieleckim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 9 grudnia 1972, Nr 26, Poz. 174).
↑ JarosławJ. Swajdo JarosławJ., Między Wisłą a Pilicą : Dzieje podziałów administracyjnych w regionie kielecko-radomskim do 1975 roku, Kielce: JP, 2005, ISBN 83-88874-89-6 .
↑ Jastrząb po ponad 150 latach odzyska prawa miejskie? Takie plany mają władze gminy
↑ Przywrócenie praw miejskich miejscowości Jastrząb
↑ Wyniki Jastrząb
↑ Protokół zawierający wyniki konsultacji społecznych odbytych w Gminie Jastrząb od dnia 01.09.2021 do 31.10.2021r. w sprawie wniosku o nadanie statusu miasta miejscowości Jastrząb [online], jastrzab.com.pl [dostęp 2022-08-15] .
↑ Dz.U. z 2022 r. poz. 1597.

Linki zewnętrzne

Jastrząb, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 497 .
Strona urzędu gminy Jastrząb

[1] NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-04] .

[poczta-2] Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 374 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .

[teryt-3] GUS. Wyszukiwarka TERYT

[roz-4] Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)

[5] Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku

[6] Jerzy Z. Pająk: Ziemia sandomierska. X–XIV wiek. wojtek.onlinesc.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-03-05)]. (pol.).

[7] Jerzy Piwek. Wkład duchowieństwa rzymskokatolickiego w rozwój kultury Ziemi Radomskiej w latach 1795–1864. „Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego”. 32 (1–2), s. 7, 1997. Helena Kisiel – przewodnicząca kolegium redakcyjnego. Radom: Radomskie Towarzystwo Naukowe. ISSN 0137-5156. [dostęp 2022-12-23]. (pol.).

[par-8] Opis parafii na stronie diecezji

[9] Corona Regni Poloniae. Mapa w skali 1:250 000, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Pracownia Geoinformacji Historycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego

[:0-10] JanJ. Wiśniewski JanJ., Dekanat radomski, Radom: Jan Kanty Trzebiński, 1911, s. 68 .

[11] ZenonZ. Guldon ZenonZ., KarolK. Krzystanek KarolK., Ludność żydowska w miastach lewobrzeżnej części województwa sandomierskiego w XVI–XVIII wieku : Studium osadniczo-demograficzne, Kielce: WSP im. J. Kochanowskiego, 1990, s. 49–51 .

[12] Postanowienie z 17 (29) października 1869, ogłoszone 1 (13 stycznia) 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, str. 415)

[13] Uchwała Nr 13i/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 29 września 1954 r. w sprawie podziału na gromady powiatu radomskiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 20 grudnia 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 29 września 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 31 grudnia 1954 r., Nr. 15, Poz. 104)

[14] Dz.U. z 1954 r. nr 49, poz. 236

[15] Uchwała Nr XVII/80/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 8 grudnia 1972 w sprawie utworzenia wspólnych rad narodowych dla miast nie stanowiących powiatów i gmin w województwie kieleckim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 9 grudnia 1972, Nr 26, Poz. 174).

[16] JarosławJ. Swajdo JarosławJ., Między Wisłą a Pilicą : Dzieje podziałów administracyjnych w regionie kielecko-radomskim do 1975 roku, Kielce: JP, 2005, ISBN 83-88874-89-6 .

[17] Jastrząb po ponad 150 latach odzyska prawa miejskie? Takie plany mają władze gminy

[18] Przywrócenie praw miejskich miejscowości Jastrząb

[19] Wyniki Jastrząb

[20] Protokół zawierający wyniki konsultacji społecznych odbytych w Gminie Jastrząb od dnia 01.09.2021 do 31.10.2021r. w sprawie wniosku o nadanie statusu miasta miejscowości Jastrząb [online], jastrzab.com.pl [dostęp 2022-08-15] .

[dziennikdwatrzy-21] Dz.U. z 2022 r. poz. 1597.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

Na prawach powiatu	Ostrołęka Płock Radom Siedlce Warszawa
Powiatowe	Białobrzegi Ciechanów Garwolin Gostynin Grodzisk Mazowiecki Grójec Kozienice Legionowo Lipsko Łosice Maków Mazowiecki Mińsk Mazowiecki Mława Nowy Dwór Mazowiecki Ostrów Mazowiecka Ożarów Mazowiecki Otwock Piaseczno Płońsk Pruszków Przasnysz Przysucha Pułtusk Sierpc Sochaczew Sokołów Podlaski Szydłowiec Węgrów Wołomin Wyszków Zwoleń Żuromin Żyrardów
Gminne	Bieżuń Błonie Bodzanów Brok Brwinów Cegłów Chorzele Ciepielów Czerwińsk nad Wisłą Dobre Drobin Gąbin Gielniów Glinojeck Głowaczów Góra Kalwaria Halinów Iłża Jadów Jastrząb Jedlnia-Letnisko Józefów Kałuszyn Karczew Kobyłka Konstancin-Jeziorna Kosów Lacki Latowicz Lubowidz Łaskarzew Łochów Łomianki Maciejowice Magnuszew Marki Milanówek Mogielnica Mordy Mrozy Mszczonów Myszyniec Nowe Miasto Nowe Miasto nad Pilicą Odrzywół Osieck Piastów Pilawa Pionki Podkowa Leśna Przytyk Raciąż Radzymin Różan Sanniki Serock Siennica Sienno Skaryszew Sochocin Solec nad Wisłą Sulejówek Tarczyn Tłuszcz Warka Wiskitki Wyszogród Wyśmierzyce Zakroczym Ząbki Zielonka Żelechów

miasto	Jastrząb
wsie	Gąsawy Plebańskie Gąsawy Rządowe Gąsawy Rządowe-Niwy Kolonia Kuźnia Kuźnia Lipienice Dolne Lipienice Górne Orłów Nowy Dwór Śmiłów Wola Lipieniecka Mała Wola Lipieniecka Duża
części miasta	Czerwienica Kolonia Lipienice Kurkoć Lipienice Zamoście
części wsi	Bukownica Edwardów Kolonia Orłów

Miasta	Jastrząb Szydłowiec
Gminy miejsko-wiejskie	Jastrząb Szydłowiec
Gminy wiejskie	Chlewiska Mirów Orońsko

Przynależność wojewódzka	gubernia radomska (1867–1915) woj. kieleckie (II RP) (1919–39) woj. kieleckie (1945–75)
Miasta	Białobrzegi (do 1870) Jastrząb (do 1870) Jedlińsk (do 1870) Przytyk (do 1870) Radom (do 1932 →) Skaryszew (do 1870 i od 1922) Szydłowiec (← 1939–54 →) Wierzbica (do 1870) Wolanów (do 1870) Wyśmierzyce (do 1870 i 1922–55 →)
Osiedla (1954–72)	Jedlnia-Letnisko (od 1958)
Gminy wiejskie (1867–1954 i 1973–75)	Białobrzegi (1870–1954) Bogusławice (do 1870) Gębarzew (do 1954) Gózd (od 1973) Gzowice (do 1954) Jastrzębia (od 1973) Jedlanka (do 1870) Jedlińsk (od 1870) Jedlnia-Letnisko (od 1973) Kowala (–Stępocina) Kozłów (do 1954) Kuczki (do 1954) Mirów (do 1870) Orońsko (do 1954) Podgajek (do 1870) Potworów (do 1954) Przytyk (od 1870) Radom (do 1954) Radzanów (do 1954) Rogów (1870–1954) Skaryszew (Skaryszów) (od 1870) (Stara) Błotnica (do 1954) Stromiec (do 1954) Sucha (do 1870) Szydłowiec (← 1939–54) Wielogóra (do 1954) Wieniawa (do 1954) Wierzbica (1870–1954) Wolanów Zakrzew (Zakrzów) Zalesice (do 1954)
Gromady (1954–72)	Barak (1954 →) Bardzice (1954–72) Bartodzieje (1954–72) Białobrzegi (1954–55 →) Bielicha (1954–61) Bierwce (1954–72) Błotnica (1954–55 →) Bobrek (1954–55 →) Brudnów (1954–55 →) Cerekiew (1954–72) Chronów (1954 →) Czarna (1954–72) Dąbrówka Nagórna (1954–59) Długie (1954–55 →) Domaniów (1954–59) Dzierzkówek (1954–68) Gąsawy Rządowe (1954 →) Goryńska Wola (1954–61) Goszczewice (1954–55 →) Gózd (1954–55 →) Gózd (1954–72) Grabowa (1954–55 →) Groszowice (1954–72) Grotki (1954–55 →) Grzmiąca (1954–55 →) Gzowice (1954–61) Janiszpol (1954–72) Jarosławice (1954–68) Jastrząb (1954 →) Jastrzębia (1954–59) Jastrzębia (1962–68) Jaszowice (1954–59) Jedlińsk (1954–72) Jedlnia Letnisko (1954–57) Kaszów (1954–61) Klwatka (1954–72) Kłonów (1954–72) Kostrzyń (1954–55 →) Kowala (1954 → i ← 1956–72) Kuczki (1954–59) Lesiów (1954–72) Ludwików (1954–59) Łączany (1954–68 →) Majdów (1954 →) Maków (1954–72) Mazowszany (1954–59) Mirów (1954 →) Młodocin (1954 → i ← 1956–61) Młodynie (1954–55 →) Mniszek (1954–72) Modrzejowice (1954–72) Niedarczów (← 1961–68) Odechów (1954–72) Orońsko (1954 →) Ostałówek (1954 →) Parznice (1954–72) Pierzchnia (1954–55 →) Pogroszyn (1954 →) Polany (1954–61) Potworów (1954–55 →) Przytyk (1954–72) Radzanów (1954–55 →) Rajec Szlachecki (1954–72) Rogów (1954 →) Ruda Wielka (1954 →) Sławno (1954–61) Słupica (1954–68) Stromiec (1954–55 →) Stromiec Podlesie (1954–55 →) Sucha (1954–55 →) Szczyty (1954–55 →) Śmiłów (1954 →) Taczów (1954–68) Wałsnów (1954 →) Wieniawa (1954–55 →) Wierzbica (1954 →) Wir (1954–55 →) Witaszyn (1954–55 →) Wojciechów (1959–62) Wola Gołębiowska (1954–68) Wola Lipieniecka (1954 →) Wolanów (1954–72) Wólka Klwatecka (1954–72) Wrzeszczów (1954–72) Wrzos (1954–72) Wsola (1954–72) Wysoka (1954 →) Zakrzew (1954–72) Zawady (1954–61) Zdziechów (1954 →) Żuków (1954–55 →)