Obrona Kupiczowa – Wikipedia, wolna encyklopedia

Obrona Kupiczowa

II wojna światowa, rzeź wołyńska, partyzanckie walki polsko-ukraińskie
Ośrodki samoobrony w 1943 roku
Czas	12 i 22 listopada 1943
Miejsce	Kupiczów
Terytorium	II Rzeczpospolita (pod okupacją niemiecką)
Wynik	Zwycięstwo Polaków i Czechów
Strony konfliktu
Armia Krajowa, Czesi  Ukraińska Powstańcza Armia
Dowódcy
Władysław Czermiński P. Antoniuk ps. "Sosenko"[1], Pohrebniak (ps. Kurszun lub Korsuń)†
Siły
czeska samoobrona, w pierwszej bitwie batalion "Jastrzębia", w drugiej bitwie batalion "Jastrzębia" i część oddziału "Sokoła" oraz 40 akowców z załogi Kupiczowa w drugiej bitwie ponad 1000 ludzi
Straty
w pierwszej bitwie 3 rannych w pierwszej bitwie 27 zabitych
Położenie na mapie Polski w 1939 miejsce bitwy
50°59′23″N 24°43′09″E/50,989722 24,719167

Obrona Kupiczowa – walki obronne we wsi Kupiczów na Wołyniu przed siłami Ukraińskiej Powstańczej Armii w okresie między listopadem 1943 a kwietniem 1944 roku, w tym dwie bitwy z UPA, które odbyły się 12 i 22 listopada 1943, kiedy polski oddział partyzancki Armii Krajowej pod dowództwem porucznika Władysława Czermińskiego "Jastrzębia" dwukrotnie przychodził czeskim mieszkańcom wsi z odsieczą. W rezultacie AK uzyskała kontrolę nad Kupiczowem włączając go w system polskiej samoobrony.

Kupiczów to wieś położona na wzgórzu, z dala od głównych szlaków komunikacyjnych^[2]. Lokalizacja ta oraz umocnienia wzniesione we wsi przez garnizon niemiecko-litewski sprawiały, że Kupiczów był dogodnym miejscem na bazę partyzancką^[2]. Ważne położenie Kupiczowa zauważał Inspektorat Rejonowy AK w Kowlu, obawiając się zajęcia wsi przez UPA, co wiązałoby się z zagrożeniem dla położonych 12 kilometrów na południe Zasmyk^[3].

Czesi zamieszkujący Kupiczów starali się zachować neutralność wobec działań OUN-UPA, jednocześnie niosąc pomoc Żydom jak i Polakom eksterminowanym w czasie rzezi wołyńskiej. W kwietniu 1943 roku odrzucili propozycję banderowców dotyczącą wspierania tego ruchu. Ukraińcy w następnych miesiącach ponawiali to żądanie dając do zrozumienia, że brak współpracy zostanie potraktowany jako deklaracja wrogości. Jedynie obecność załogi niemiecko-litewskiej chroniła Kupiczów przed opanowaniem przez UPA^[4].

Gdy rozeszły się pogłoski o rychłym opuszczeniu Kupiczowa przez załogę niemiecko-litewską, Czesi zdecydowali się opowiedzieć po stronie polskiej. Czeska organizacja konspiracyjna "Aktyw" wysłała 9 listopada 1943 emisariuszy do Zasmyk, którzy uzgodnili zasady współpracy z Polakami. Ustalono m.in., że w Kupiczowie będzie stacjonował polski oddział partyzancki^[5].

11 listopada 1943, wkrótce po opuszczeniu wsi przez garnizon, grupa upowców zajęła plebanię w Kupiczowie biorąc 4 zakładników, w tym pastora Jana Jelinka, z żądaniem podporządkowania wsi UPA. Grożono zamordowaniem 40 Czechów w razie odmowy współpracy. Jednakże pod naciskiem tłumu mieszkańców, którzy przyszli pod plebanię, upowcy opuścili Kupiczów. W nocy wokół wsi pojawiły się bojówki ukraińskie, co Czesi odebrali jako przygotowanie do ataku. Do Zasmyk wysłano emisariusza z prośbą o odsiecz^[5].

12 listopada 1943 roku o świcie, po nocnym marszu, oddział "Jastrzębia" przybył z Zasmyk do Kupiczowa i wspólnie z czeską samoobroną zaatakował oddziały upowskie. Po krótkiej walce, w której zginął jeden Ukrainiec, wieś została opanowana przez AK^[5].

Ukraińcy próbowali odbić osadę, lecz ich próba zakończyła się niepowodzeniem^[2]. Przez cały dzień trwały walki o różnej intensywności pomiędzy Ukraińcami a Polakami i Czechami. Strona ukraińska zaangażowała do nich chłopów uzbrojonych w narzędzia gospodarskie (widły, siekiery), zapewniając sobie przewagę liczebną. Atak ukraiński został wieczorem odparty. Według Władysława i Ewy Siemaszków w boju zginęło 27 Ukraińców, w tym dowódca sotni Pohrebniak (ps. Kurszun lub Korsuń). Obrońcy mieli trzech rannych^[6].

W kolejnych dniach oddział "Jastrzębia" powrócił do Zasmyk, jednak w Kupiczowie pozostała czterdziestoosobowa placówka AK^[2]. W polskim dowództwie pojawiły się wątpliwości dotyczące utrzymywania pozycji w Kupiczowie, z obawy przed nadmiernym rozproszeniem sił^[2]. Pomimo tych obaw, mjr Jan Szatyński-Szatowski "Kowal" sprzeciwił się wycofaniu^[2]. Józef Turowski pisał że, Szatyński-Szatowski zawarł na piśmie umowę z Czechami z Kupiczowa, na mocy której mieli oni wystawić pluton wojska i zapewnić wyżywienie załodze kupiczowskiej, w zamian za obronę przed UPA na równi z ludnością polską^[2]. Obie strony dotrzymały warunków umowy^[2].

22 listopada 1943 roku oddziały banderowców przeprowadziły zmasowany atak na Kupiczów, wykorzystując ponad tysiąc ludzi, dwa działka i opancerzony sowiecki traktor z działkiem, określany jako "czołg"^[1]. Miasteczko było atakowane jednocześnie ze wszystkich stron^[1]. Mieszkańcy gasili pożary wywołane przez wybuchy pocisków artyleryjskich, a sytuacja stawała się krytyczna, gdyż załoga kupiczowska walczyła resztkami sił i amunicji^[1]. Ludność czeska była gotowa bronić się za pomocą narzędzi gospodarskich (cepy, widły, siekiery) i kijów^[6].

Na pomoc oblężonym przybyły z Zasmyk oddział "Jastrzębia" oraz część oddziału AK por. Michała Fijałki "Sokoła", atakując pierścień oblężenia od zewnątrz. Kontrnatarcie nastąpiło w kilku kierunkach, zmuszając Ukraińców do wycofania się^[1][6]. W ręce Polaków i Czechów dostał się "czołg" (zepsuł się w trakcie boju^[1]), prezentowany w centrum wsi jako zdobycz wojenna^[6].

W czasie bitwy doszło do spalenia niemal całej części Kupiczowa zamieszkanej zwarcie przez Ukraińców (ulicy odchodzącej od centrum w kierunku północno-wschodnim)^[6].

26 listopada 1943 r. na prośbę ludności czeskiej oddział partyzancki AK por. Władysława Czermińskiego,, Jastrzębia” rozpędził bojówki UPA znajdujące się w Dażwie i ewakuował Czechów do Kupiczowa (gm. Kupiczów)^[7].

W końcu listopada 1943 r. oddział samoobrony z ośrodka w Kupiczowie zaatakował placówkę UPA w Nyrach, zagrażającą kupiczowskiemu ośrodkowi, wypierając UPA ze wsi. Wieś się spaliła^[8]

Kupiczów został podporządkowany bazie polskiej samoobrony w Zasmykach, przyjmując wielu polskich uchodźców i stając się bazą wypadową dla AK. We wsi założono szpital partyzancki i wzmocniono siłę polskiej załogi do 100 ludzi. 25 grudnia 1943 doszło do pozorowanego ataku UPA na Kupiczów, w wyniku którego zginął jeden akowiec^[6] (główny atak UPA wyprowadziła na miejscowości Janówka, Stanisławówka i Radomle)^[9].

 Osobny artykuł: Zbrodnia w Janówce.

14 kwietnia 1944 Armia Czerwona zajęła wieś^[6].

Według Władysława i Ewy Siemaszków ukraińscy nacjonaliści zamordowali w Kupiczowie 2 Polaków, 14 Żydów i 14 Czechów^[10].

Od 2017 roku obronę Kupiczowa przed UPA upamiętnia tablica przy Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie^[11].

• Władysław Siemaszko, Ewa Siemaszko: Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939-1945. Warszawa: von Borowiecky, 2000. ISBN 83-87689-34-3.
• Grzegorz Motyka: Ukraińska partyzantka 1942-1960. Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii. Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN, Oficyna Wydawnicza RYTM, 2006. ISBN 83-88490-58-3.
• Monika Śladewska. Baza samoobrony w czeskim Kupiczowie na Wołyniu. „Biuletyn Informacyjny”. 105 (1), 2010. ISSN 1234-0944. (pol.).