Łazienki Królewskie w Warszawie – Wikipedia, wolna encyklopedia

Łazienki Królewskie
Zabytek: nr rej. 2/1 z 1.07.1965
Ilustracja
Pałac Na Wyspie, fasada północna (2019)
Państwo

 Polska

Województwo

 mazowieckie

Miejscowość

Warszawa

Dzielnica

Śródmieście

Adres

ul. Agrykola 1

Powierzchnia

ok. 76[1] ha

Data założenia

XVIII wiek

Projektant

Dominik Merlini, Jan Chrystian Kamsetzer, Jan Chrystian Szuch

Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Łazienki Królewskie”
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Łazienki Królewskie”
Położenie na mapie Warszawy
Mapa konturowa Warszawy, w centrum znajduje się punkt z opisem „Łazienki Królewskie”
Ziemia52°12′52″N 21°01′54″E/52,214444 21,031667
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa
Łazienki na akwareli Zygmunta Vogla, koniec XVIII wieku
Hipodrom wybudowany w 1927
Nieistniejący pawilon wzniesiony dla przechowywania kolekcji drzew egzotycznych z Nieborowa
Ermitaż
Biały Dom
Pałac Myślewicki
Amfiteatr
Wielka Oficyna (tzw. Podchorążówka)
Nowa Kordegarda
Stara Pomarańczarnia
Nowa Pomarańczarnia
Stara Kordegarda
Świątynia Sybilli
Pomnik Fryderyka Chopina
Most i pomnik Jana III Sobieskiego
Promenada prowadząca od Białego Domku do pałacu Na Wyspie

Łazienki Królewskie – zespół pałacowo-ogrodowy w Warszawie założony w XVIII wieku przez Stanisława Augusta Poniatowskiego. Od 1960 siedziba Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie.

Nazwa zespołu pochodzi od barokowego pawilonu Łaźni, wzniesionego w latach 80. XVII wieku przez Stanisława Herakliusza Lubomirskiego i przebudowanego przez Stanisława Augusta Poniatowskiego na pałac Na Wyspie[2]. Oprócz budynków, pawilonów oraz wolnostojących rzeźb znajdują się tam cztery ogrody: Królewski, Romantyczny, Modernistyczny oraz Chiński.

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Łazienki do 1798

[edytuj | edytuj kod]

W średniowieczu w miejscu Łazienek znajdował się zwierzyniec służący jako teren polowań książąt mazowieckich[2]. W latach 80. XVII wieku właściciel tego terenu, marszałek wielki koronny Stanisław Herakliusz Lubomirski, zbudował tam dwa pawilony: Ermitaż oraz bogato dekorowany pawilon Łaźni. Obydwa zostały zaprojektowane przez Tylmana z Gameren[2].

We wrześniu 1764 Ujazdów wraz ze zwierzyńcem został kupiony od Elżbiety (wdowy po Teodorze Lubomirskim) i jej syna Kacpra przez Stanisława Augusta Poniatowskiego (w tamtym czasie jeszcze stolnika litewskiego)[3]. Przygotowując się do roli króla, szukał poza miastem miejsca na swoją prywatną rezydencję[3]. Na terenie dawnego zwierzyńca przeprowadzono prace melioracyjne i wykarczowano stare olchy[4]. Jego przekształcanie w letnią rezydencję królewską – krajobrazowy park angielski ozdobiony pawilonami – rozpoczęto w 1774, po zarzuceniu rozpoczętego projektu przebudowy Zamku Ujazdowskiego[5]. Pierwszym budynkiem zbudowanym przez króla w Łazienkach był Biały Dom[2]. W 1784 w miejscu niewielkiej sadzawki powstałej w czasach Lubomirskiego wykopano dwa duże stawy, na północ i południe od przebudowanego z pawilonu Łaźni pałacu Na Wyspie. Staw południowy otrzymał fantazyjną linię brzegową z romantyczną kępą, na której wzniesiono scenę Amfiteatru[6] (drugi teatr na terenie Łazienek powstał w Starej Pomarańczarni)[7]. Wszystkie obiekty wzniesione przez króla były utrzymane w stylu klasycyzmu[7].

Park założono na skarpie warszawskiej: na jej tarasie górnym, zboczu oraz terenie poskarpowym[8]. Miało to duże walory krajobrazowe, stwarzając jednocześnie urozmaicone warunki dla flory i fauny[8]. W różnych częściach parku z jego drzewostanem liściastym i iglastym, z siecią dróg, ścieżek i kanałów, wzniesiono niewielkie budynki ogrodowe zaprojektowane przez nadwornych architektów Stanisława Augusta Poniatowskiego[7][9]. Pomiędzy Białym Domem a pałacem Na Wyspie urządzono szeroką aleję nazwaną Promenadą, a na jej skrzyżowaniu z Drogą Wilanowską wzniesiono Altanę Chińską[10]. Obszar parku powiększono od strony zachodniej, przenosząc mieszkającą tam ludność do nowej osady – Nowej Wsi[7].

Stanisław August Poniatowski, którego oficjalną siedzibą był należący do skarbu Rzeczypospolitej Zamek Królewski, przebywał w Łazienkach od końca maja do września[11]. Gościł tam m.in. przedstawicieli innych państw, uczonych i literatów[7]. Król mieszkał w przebudowanym z pawilonu Łaźni pałacu Na Wyspie, rodzina królewska w Białym Domu, wyżsi urzędnicy dworscy w pałacu Myślewickim, a niżsi urzędnicy i służba – w Wielkiej Oficynie[12]. Park był dostępny dla publiczności[13].

W 1767 do Łazienek został przyłączony Belweder, w którym w 1768 uruchomiono Królewską Fabrykę Farfurów[14]. W 1784 w zamian za przylegającą do Łazienek część Solca król przekazał magistratowi Starej Warszawy jurydyki Mariensztat i Stanisławów[15].

Lata 1798–1918

[edytuj | edytuj kod]

Po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego (1798) Łazienki przeszły na własność jego bratanka Józefa Poniatowskiego[16].

W latach 1801–1805 w Białym Domu mieszkał w okresie letnim przebywający na wygnaniu król Francji Ludwik XVIII[17].

W 1808 Józef Poniatowski przekazał Belweder za długi Onufremu Kickiemu[16]. Po śmierci księcia (1813) Łazienki stały się własnością jego siostry, Marii Teresy z Poniatowskich Tyszkiewiczowej[18]. Ta w 1817 sprzedała je carowi Aleksandrowi I[18] za 1 mln 80 tys. zł[19]. W 1818 wydzielono z nich północno-zachodnią część ogrodu z przeznaczeniem na Ogród Botaniczny[20]. Po zakupie w tym samym roku przez rząd Królestwa Polskiego Belwederu z przeznaczeniem na siedzibę wielkiego księcia Konstantego, został on ponownie połączony z Łazienkami[18].

Romanowowie kontynuowali prace w Łazienkach. Wzniesiono m.in. Świątynię Sybilli (ok. 1820), Świątynię Egipską (1822) i Koszary Kantonistów (1826) oraz przebudowano Nową Kordegardę (1830). W latach 1844–1846 w przebudowanym zachodnim pawilonie pałacu Na Wyspie powstała cerkiew św. Aleksandra Newskiego[21]. Do Łazienek przywieziono z Nieborowa zakupioną przez cara Aleksandra II od Zygmunta Radziwiłła kolekcję drzew egzotycznych[22][23], na potrzeby której ok. 1870 wzniesiono specjalny pawilon[24]. Jej najważniejszą część stanowił największy w Europie zbiór drzew pomarańczowych (ponad 100 sztuk, z których ok. 70 liczyło 300–400 lat)[25][26]. Pochodzącą z Drezna kolekcję Radziwiłłowie otrzymali od Augusta II Mocnego[25].

W maju 1849 car Mikołaj podejmował w Łazienkach cesarza Franciszka Józefa[27]. W podpisanym wtedy porozumieniu Rosja zobowiązała się do udzielenia Austrii pomocy wojskowej w celu stłumienia powstania na Węgrzech[27].

Na podstawie porozumienia magistratu i carskiej administracji należący do Romanowów zespół pałacowo-parkowy Łazienek i Belwederu był udostępniany dla publiczności[28]. W 1891 park Łazienkowski został ogrodzony[29]. Po wybuchu I wojny światowej, w latach 1914–1915, Rosjanie ewakuowali z obiektów w Łazienkach ruchome wyposażenie wnętrz[30]. Pozostawiona w Warszawie nieborowska kolekcja drzew pomarańczowych wymarzła w 1915[31] w nieogrzewanych pomieszczeniach, a pawilon, w którym się znajdowała, został rozebrany po wojnie[32].

II Rzeczpospolita

[edytuj | edytuj kod]

W okresie II Rzeczypospolitej Łazienki jako dawne mienie carskie przeszły na własność Skarbu Państwa[33]. Wywiezione przez Rosjan ruchome wyposażenie wnętrz zostało zwrócone w 1921 na mocy traktatu ryskiego[34].

W 1926 w zachodniej części parku, przy Alejach Ujazdowskich, odsłonięto pomnik Fryderyka Chopina[35].

W 1927 w południowo-wschodniej części Łazienek wybudowano hipodrom z drewnianymi trybunami, uznawany za jeden z najpiękniejszych tego typu obiektów w Europie[36].

II wojna światowa

[edytuj | edytuj kod]

Podczas obrony Warszawy we wrześniu 1939 kolekcje Państwowych Zbiorów Sztuki przewieziono do gmachu Muzeum Narodowego, a na terenie Łazienek stacjonowało wojsko[37].

W 1940 Łazienki zostały zamknięte przez niemieckie władze okupacyjne dla ludności polskiej[38]. 31 maja 1940 Niemcy wysadzili w powietrze pomnik Chopina[39]. Zlikwidowano jako instytucję Ogród Botaniczny, a jego teren przyłączono do Łazienek[40], którym nadano niemiecką nazwę Seegarten[41]. Wiele dzieł sztuki zostało wywiezionych do rezydencji Hansa Franka w Krzeszowicach[42].

Po upadku powstania warszawskiego, w grudniu 1944, Niemcy oblali wnętrza pałacu Na Wyspie benzyną i podpalili je[43]. W ścianach częściowo spalonego budynku nawiercono otwory na dynamit, jednak nie wysadzono go w powietrze[44]. Pożary zniszczyły także Ermitaż i Starą Kordegardę, a pałac Myślewicki, Biały Dom i Nową Pomarańczarnię zdewastowano[45]. Zniszczono rośliny egzotyczne przechowywane w Starej i Nowej Pomarańczarni oraz uszkodzono niektóre rzeźby znajdujące się na terenie ogrodu[45]. Straty w drzewostanie wyniosły ok. 25%[46].

Po 1945

[edytuj | edytuj kod]

Od 1959, od maja do września, pod odbudowanym pomnikiem Fryderyka Chopina zaczęły być organizowane niedzielne koncerty chopinowskie, organizowane przez Towarzystwo im. Fryderyka Chopina i Stołeczną Estradę[47]. Pałac Na Wyspie przekazano Muzeum Narodowemu w Warszawie, natomiast Łazienki jako całość podlegały Pałacowi Kultury i Nauki[48].

W kwietniu 1960 w Łazienkach utworzono muzeum, będące oddziałem Muzeum Narodowego w Warszawie[49][50]. Po zakończeniu odbudowy i urządzania wnętrz do zwiedzania udostępniono siedem pierwszych odrestaurowanych sal pałacu Na Wyspie[50].

W latach 1958–1970 w pałacu Myślewickim odbywały się poufne rozmowy pomiędzy ambasadorami Chińskiej Republiki Ludowej i Stanów Zjednoczonych, których wynikiem było nawiązanie stosunków dyplomatycznych między tymi krajami[51]. W 1995 dotychczasowy oddział Muzeum Narodowego przekształcono w samodzielną placówkę – Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie[52].

W 1973 park Łazienkowski, administrowany przez zarząd Pałacu Kultury i Nauki, został przekazany pod opiekę Miejskiego Przedsiębiorstwa Robót Ogrodniczych[53].

W latach 2012–2015 przeprowadzono kapitalny remont pałacu Na Wyspie, a także Amfiteatru i pałacu Myślewickiego oraz ich otoczenia. Z parkowych alejek całkowicie usunięto asfalt zastępując go kostką brukową lub nawierzchnią mineralną[54]. W 2018 do Muzeum Łazienki Królewskie przyłączono Muzeum Łowiectwa i Jeździectwa[55].

W związku z pandemią COVID-19 w marcu 2020, jeszcze przed wprowadzeniem od 1 kwietnia przez rząd Mateusza Morawieckiego zakazu korzystania z terenów zieleni[56], park wraz ze wszystkimi obiektami muzeum został zamknięty do odwołania[57]. Został ponownie otwarty po uchyleniu zakazu przez rząd 20 kwietnia 2020[58].

W lipcu 2024 roku w wyniku niespotykanej od lat nawałnicy ucierpiało ponad 100 drzew w ogrodach Łazienek oraz elementy małej architektury[59].

Powierzchnia Łazienek Królewskich wynosi ok. 76 ha[60][1], w tym powierzchnia wód 4,9 ha[61]. Ogółem znajduje się tam ok. 40 budynków, z czego 10 o bardzo dużej wartości historycznej i artystycznej. Na teren parku prowadzi 10 bram[62].

Muzeum Łazienki Królewskie jest członkiem Stowarzyszenia Europejskich Rezydencji Królewskich (Association of European Royal Residences)[63].

Dyrektorzy Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie

[edytuj | edytuj kod]

Obiekty architektoniczne na terenie Łazienek Królewskich

[edytuj | edytuj kod]

Obiekty projektowane przez Tylmana z Gameren

[edytuj | edytuj kod]

Obiekty projektowane przez Dominika Merliniego

[edytuj | edytuj kod]

Obiekty projektowane przez Jana Christiana Kamsetzera

[edytuj | edytuj kod]

Obiekty projektowane przez Wilhelma Henryka Mintera

[edytuj | edytuj kod]

Obiekty projektowane przez Jakuba Kubickiego

[edytuj | edytuj kod]

Obiekty projektowane przez Adama Adolfa Loewego i Józefa Orłowskiego

[edytuj | edytuj kod]

Obiekty innych architektów

[edytuj | edytuj kod]

Ogrody

[edytuj | edytuj kod]

W 2015 przed Starą Pomarańczarnią powstał niewielki Ogród Holenderski[76].

Pomniki i rzeźby

[edytuj | edytuj kod]
Rzeźba psa Asa
Omfalos

Inne obiekty i upamiętnienia

[edytuj | edytuj kod]

Obiekty nieistniejące

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b Łazienki Królewskie. Ogrody. lazienki-krolewskie.pl. [dostęp 2017-10-31].
  2. ↑ a b c d Wielka Encyklopedia PWN. Tom 16. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 272. ISBN 83-01-13826-2.
  3. ↑ a b Marek Kwiatkowski: Stanisław August. Król-architekt. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1983, s. 71. ISBN 83-04-00850-5.
  4. ↑ Władysław Tatarkiewicz: Łazienki Warszawskie. Warszawa: Arkady, 1968, s. 97.
  5. ↑ Aleksander Gieysztor, Janusz Durko: Warszawa. Jej dzieje i kultura. Warszawa: Arkady, 1980, s. 209, 213. ISBN 83-213-2958-6.
  6. ↑ Władysław Tatarkiewicz: Łazienki Warszawskie. Warszawa: Arkady, 1968, s. 105.
  7. ↑ a b c d e Anna Berdecka, Irena Turnau: Życie codzienne w Warszawie okresu Oświecenia. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1969, s. 18.
  8. ↑ a b Czesław Łaszek: Przyroda Warszawy. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1980, s. 9.
  9. ↑ Wojciech Fijałkowski: Szlakiem warszawskich rezydencji i siedzib królewskich. Warszawa: Wydawnictwa PTTK „Kraj”, 1990, s. 47. ISBN 83-7005-191-X.
  10. ↑ Mariusz Karpowicz (red.): Sztuka Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986, s. 194. ISBN 83-01-04060-2.
  11. ↑ Paweł Jaroszewski: Łazienki. Spacer z Markiem Kwiatkowskim. Warszawa: Wydawnictwo Nobilis, 2005, s. 29. ISBN 83-917612-6-6.
  12. ↑ Władysław Tatarkiewicz: Łazienki Warszawskie. Warszawa: Arkady, 1968, s. 64.
  13. ↑ Wielka Encyklopedia PWN. Tom 16. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 273. ISBN 83-01-13826-2.
  14. ↑ Marek Kwiatkowski: Wielka księga Łazienek. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2000, s. 34. ISBN 83-7255-684-9.
  15. ↑ Andrzej Zahorski: Warszawa za Sasów i Stanisława Augusta. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1970, s. 60.
  16. ↑ a b Marek Kwiatkowski: Wielka księga Łazienek. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2000, s. 142. ISBN 83-7255-684-9.
  17. ↑ Izabela Zychowicz, Jadwiga Abramowicz: Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie. Warszawa: Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie, 2013, s. 132. ISBN 978-83-935584-3-8.
  18. ↑ a b c Marek Kwiatkowski: Wielka księga Łazienek. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2000, s. 143. ISBN 83-7255-684-9.
  19. ↑ Ilustrowany przewodnik po Warszawie wraz z treściwym opisem okolic miasta (wydanie I na podstawie wydania z 1893 roku). Warszawa: Wydawnictwo Ciekawe Miejsca.net, 2012, s. 205. ISBN 978-83-928349-8-4.
  20. ↑ Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 449. ISBN 83-01-08836-2.
  21. ↑ Piotr Paszkiewicz: Pod berłem Romanowów. Sztuka rosyjska w Warszawie 1815–1915. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 1991, s. 73. ISBN 83-900047-7-1.
  22. ↑ Krzysztof Jabłoński, Włodzimierz Piwkowski: Nieborów. Arkadia. Warszawa: Sport i Turystyka, 1988, s. 16, 36. ISBN 83-217-2539-2.
  23. ↑ Władysław Tatarkiewicz: Łazienki Warszawskie. Warszawa: Wydawnictwo „Arkady”, 1968, s. 133.
  24. ↑ Stefan Kieniewicz: Warszawa w latach 1795–1914. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976, s. 209.
  25. ↑ a b Ilustrowany przewodnik po Warszawie na rok 1892 (reprint). Warszawa: Wydawnictwo Sowa, 2009, s. 110. ISBN 978-83-60660-38-6.
  26. ↑ Adam Kaczkowski: Czy drzewa prędko obiecują liście w Łazienkach... Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1979, s. 18. ISBN 83-217-2220-2.
  27. ↑ a b Marek Kwiatkowski: Wielka księga Łazienek. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2000, s. 161. ISBN 83-7255-684-9.
  28. ↑ Krzysztof Oktabiński. Od wirydarza do parku krajobrazowego. „Kronika Warszawy”. 101/102, s. 55, 1996. 
  29. ↑ Ilustrowany przewodnik po Warszawie na rok 1892 (reprint). Warszawa: Wydawnictwo Sowa, 2009, s. 99. ISBN 978-83-60660-38-6.
  30. ↑ Marek Kwiatkowski: Wielka księga Łazienek. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2000, s. 169. ISBN 83-7255-684-9.
  31. ↑ Jerzy S. Majewski: Warszawa na starych pocztówkach. Warszawa: Agora, 2013, s. 147. ISBN 978-83-268-1238-5.
  32. ↑ Marek Kwiatkowski: Wielka księga Łazienek. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2000, s. 169, 171. ISBN 83-7255-684-9.
  33. ↑ Marek Kwiatkowski: Wielka księga Łazienek. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2000, s. 170. ISBN 83-7255-684-9.
  34. ↑ Władysław Tatarkiewicz: Łazienki Warszawskie. Warszawa: Wydawnictwo „Arkady”, 1968, s. 134.
  35. ↑ Hanna Kotkowska-Bareja: Pomnik Chopina. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 42.
  36. ↑ Marek Kwiatkowski: Wielka księga Łazienek. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2000, s. 171. ISBN 83-7255-684-9.
  37. ↑ Piotr Majewski: Wojna i kultura. Instytucje kultury polskiej w okupacyjnych realiach Generalnego Gubernatorstwa 1939–1945. Warszawa: Wydawnictwo TRI, 2005, s. 51–52. ISBN 83-7436-003-8.
  38. ↑ Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium Historyczne. Warszawa: Czytelnik, 2010, s. 38. ISBN 978-83-07-03239-9.
  39. ↑ Hanna Kotkowska-Bareja: Pomnik Chopina. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 48, 50–51.
  40. ↑ Piotr Majewski: Wojna i kultura. Instytucje kultury polskiej w okupacyjnych realiach Generalnego Gubernatorstwa 1939–1945. Warszawa: Wydawnictwo TRI, 2005, s. 153. ISBN 83-7436-003-8.
  41. ↑ Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne. Warszawa: Czytelnik, 2010, s. 49. ISBN 978-83-07-03239-9.
  42. ↑ Marek Kwiatkowski: Wielka księga Łazienek. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2000, s. 176. ISBN 83-7255-684-9.
  43. ↑ Marek Kwiatkowski: Wielka Księga Łazienek. Warszawa: Prószyński i S-ka SA, 2000, s. 179. ISBN 83-7255-684-9.
  44. ↑ Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 449–450. ISBN 83-01-08836-2.
  45. ↑ a b Marek Kwiatkowski: Wielka Księga Łazienek. Warszawa: Prószyński i S-ka SA, 2000, s. 180. ISBN 83-7255-684-9.
  46. ↑ Władysław Tatarkiewicz: Łazienki Warszawskie. Warszawa: Wydawnictwo „Arkady”, 1968, s. 136.
  47. ↑ Łazienki Królewskie w Warszawie. Towarzystwo im. Fryderyka Chopina. [dostęp 2011-08-07].
  48. ↑ Marek Kwiatkowski. Już prawie ćwierć wieku walczę o Łazienki... Spotkanie z doc. dr. hab. Markiem Kwiatkowskim. „Kronika Warszawy”. 2(58), s. 48, 1984. 
  49. ↑ Warszawa. Przewodnik. Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1966, s. 23.
  50. ↑ a b Marek Kwiatkowski: Muzeum Łazienki Królewskie, [w:] 200 lat muzealnictwa warszawskiego. Dzieje i perspektywy. Warszawa: ARX REGIA. Ośrodek Wydawniczy Zamku Królewskiego w Warszawie, 2006, s. 133. ISBN 978-83-7022-160-7.
  51. ↑ Izabela Zychowicz, Jadwiga Abramowicz: Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie. Warszawa: Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie, 2013, s. 151–152. ISBN 978-83-935584-3-8.
  52. ↑ Dorota Folga-Januszewska: Muzea Warszawy. Przewodnik. Olszanica: Wydawnictwo BOSZ, 2012, s. 49. ISBN 978-83-7576-159-7.
  53. ↑ Danuta Zawierucha. Kronika wydarzeń w Warszawie 1 IV–10 VI 1973. „Kronika Warszawy”. 16, s. 113, 1973. 
  54. ↑ Tomasz Urzykowski. Łazienki piękniejsze i bez asfaltu. „Gazeta Stołeczna”, s. 3, 11 września 2015. 
  55. ↑ Dziennik Urzędowy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego poz. 91. 22 grudnia 2017. [dostęp 2018-07-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-09-29)].
  56. ↑ Art. 17 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 31 marca 2020 r. w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii (Dz.U. z 2020 r. poz. 566)
  57. ↑ Muzeum Łazienki Królewskie działa online. [w:] Muzeum Łazienki Królewskie [on-line]. [dostęp 2020-03-22].
  58. ↑ Tomasz Urzykowski. Można iść w zielone. „Gazeta Stołeczna”, s. 1, 20 kwietnia 2020. 
  59. ↑ rajobraz po burzy w Łazienkach Królewskich. Potrzebne wsparci. 2024. [dostęp 2024-10-02].
  60. ↑ Anna Pawlikowska-Piechocińska: Turystyka i wypoczynek w zabytkowych parkach Warszawy. Gdynia: Novae Res, 2009, s. 111. ISBN 978-83-61194-88-0.
  61. ↑ Marian Gajewski: Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979, s. 328. ISBN 83-06-00089-7.
  62. ↑ Marek Kwiatkowski: Muzeum Łazienki Królewskie, [w:] 200 lat muzealnictwa warszawskiego. Dzieje i perspektywy. Warszawa: ARX REGIA. Ośrodek Wydawniczy Zamku Królewskiego w Warszawie, 2006, s. 135. ISBN 978-83-7022-160-7.
  63. ↑ Full members. europeanroyalresidences.eu. [dostęp 2018-02-01].
  64. ↑ Kwiatkowski nie będzie już dyrektorem warszawskich Łazienek. Życie Warszawy, 2008-09-30. [dostęp 2009-01-02].
  65. ↑ a b Aleksandra Pinkas: Łazienki mają nowego dyrektora. Życie Warszawy, 2008-12-29. [dostęp 2009-01-02].
  66. ↑ Tomasz Urzykowski. Nowy dyrektor Łazienek: zniosę zakaz wchodzenia na trawę. „Gazeta Stołeczna”, 2010-07-16. 
  67. ↑ Nie żyje dyrektor Muzeum Łazienki Królewskie. Prof. Zbigniew Wawer zmarł po ciężkiej chorobie [online], warszawa.wyborcza.pl [dostęp 2023-02-01].
  68. ↑ Marianna Otmianowska dyrektorem Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie [online], gov.pl/web/kultura [dostęp 2023-10-05].
  69. ↑ Marianna Otmianowska [online], niepodlegla.gov.pl [dostęp 2023-02-01].
  70. ↑ M. Otmianowska: będziemy kontynuować projekty rozpoczęte przez prof. Wawra [online], dzieje.pl [dostęp 2023-02-01].
  71. ↑ Nowa Palmiarnia. [w:] Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie [on-line]. [dostęp 2022-11-15].
  72. ↑ Izabela Zychowicz, Jadwiga Abramowicz: Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie. Warszawa: Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie, 2013, s. 186. ISBN 978-83-935584-3-8.
  73. ↑ Izabela Zychowicz, Jadwiga Abramowicz: Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie. Warszawa: Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie, 2013, s. 197. ISBN 978-83-935584-3-8.
  74. ↑ Izabela Zychowicz, Jadwiga Abramowicz: Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie. Warszawa: Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie, 2013, s. 202. ISBN 978-83-935584-3-8.
  75. ↑ Marta Chodorska, Tomasz Chodorski: Warszawa 2014. Najciekawsze realizacje roku. Warszawa: Wydawnictwo Horn, 2015, s. 201. ISBN 978-83-932396-5-8.
  76. ↑ Dariusz Bartoszewicz. Holenderska obfitość w Łazienkach. „Gazeta Stołeczna”, s. 7, 27–28 sierpnia 2016. 
  77. ↑ Warszawska przyroda. Obszary i obiekty chronione. Warszawa: Biuro Ochrony Środowiska Urzędu m.st. Warszawy, 2005, s. 126.
  78. ↑ Ryszard Mączewski: Warszawa między wojnami. Łódź: Księży Młyn, 2009, s. 114–115. ISBN 978-83-61253-51-8.
  79. ↑ Marek Kwiatkowski: Wielka Księga Łazienek. Warszawa: Prószyński i S-ka SA, 2000, s. 184. ISBN 83-7255-684-9.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Łazienki_Królewskie_w_Warszawie&oldid=75091535”